علی بن محمد بیاضی
| متکلّم، مفسّر، ادیب و شاعر امامی | |
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | علی بن محمد بن یونس نباطی بَیاضی بقاعی |
| لقب | زین‌الدّین |
| تاریخ تولد | رمضان ۷۹۱ قمری |
| زادگاه | نبطیه، جبل عامل،  لبنان |
| تاریخ وفات | سال ۸۷۷ق |
| شهر وفات | لبنان |
| اطلاعات علمی | |
| استادان | جمال‌الدین احمد بن حسین بن مطهر • سید زین‌الدین علی بن دقماق حسینی |
| شاگردان | ناصر بن ابراهیم بویهی • شرف الدین بن جمال الدین • تقی الدین کفعمی |
| تألیفات | الصراط المستقیم الی مستحقی التقدیم • عصرة المنجود • الکلمات النافعات • المقام‌الاسنیٰ فی تفسیر اسماء الله الحسنیٰ |
علی بن محمد بن یونس نباطی بَیاضی بقاعی (۷۹۱-۸۷۷ق)، از متکلمان امامیه قرن نهم قمری. اثر مشهور وی، «الصراط المستقیم الی مستحقی التقدیم» در اثبات امامت امیرالمومنین است. آثار بسیاری در علم کلام، تفسیر، ملل و نحل، و دیگر علوم به جای گذاشت. بیشتر نوشته‌هایش، شرح آثار گذشتگان از جمله شهید اول بوده است. برخی از آثارش پیوسته منبع و مرجع متکلمان شیعه قرار گرفته و در بسیاری از این آثار، گرایش غیر فلسفی موج می‌زند. وی استدلال فلسفی بر ضرورت بعثت انبیا و قاعده الواحد را باطل می‌دانست. قرآن را مخلوق می‌دانست و درباره اعجاز آن، اعتقاد به صرفه داشت.
زندگینامه
علی بن محمد بن یونس عاملی نباطی بیاضی بقاعی، ملقّب به زین‌الدّین و مکنّی به ابومحمد، متکلّم، مفسّر، منطقی، ادیب و شاعر امامی، در رمضان ۷۹۱ در نبطیه جبل عامل واقع در کشور لبنان زاده شد، و در همان زادگاهش به کسب علم پرداخت و در سال ۸۷۷ ق در همانجا درگذشت،[۱] شهرت او به نباطی و عاملی از همین‌جاست.
در کلام بزرگان
بیاضی ذهنی نقاد به ویژه در بررسی مسائل کلامی و تاریخ صدر اسلام داشت، وی در دفاع از مبانی اعتقادی شیعه بسیار سخت‌کوش بود، ازینرو بزرگانی چون مجلسی،[۲] حر عاملی،[۳] کفعمی[۴]و خوانساری[۵] او را با عنوان‌های ستایش‌آمیزی چون: دانشمند، ثقه، علاّمه و وحید عصر ستوده و کمالات و فضایل وی را برشمرده‌اند.
استادان
از منابعی که به شرح‌حال عالمان این منطقه پرداخته‌‌اند، آگاهی چندانی دربارۀ استادان و شاگردان بیاضی به دست نمی‌آید.[۶] با این حال در تاثیرپذیری وی از شهید اول تردیدی نیست.[۷]
برخی استادان وی عبارتند از:
شاگردان
آراء شاخص کلامی
از شاخص‌ترین آراء کلامی او، مخلوق دانستن قرآن کریم،[۸] اعتقاد به صرفه در اعجاز قرآن[۹]و قول به نسبت و اضافه در ماهیت علم [۱۰] است.[۱۱]
روش
بیاضی گرایشی به اندیشه‌های فلسفی نداشته، و نمونه‌هایی چون رد استدلال فلسفی بر ضرورت بعثت انبیا[۱۲] و رد قاعده الواحد[۱۳] نشان‌دهندۀ بی‌توجهی او به فلسفه است. بی‌اعتنایی او به شیوۀ خواجه نصیرالدین طوسی و توجه به متکلمان امامی پیش از او، به همین سبب بوده، و این رویکرد، به ویژه در عصرة المنجود بازتاب‌های چشمگیرتری یافته است. البته این اختلاف روش، تنها در نگرش کلامی وی بوده، و در مسائلی چون فلک که صبغه فلسفی بیشتری دارند، به آثار خواجه نصیر استناد می‌جوید.[۱۴]
وی نسبت به اندیشه‌های صوفیانه، روی خوش نشان نداده[۱۵] و اساس طریقت را مردود می‌داند.[۱۶]
آثار
بیش از ۲۰ اثر درحوزۀ کلام، فقه، تفسیر و منطق به او نسبت داده شده که غالب آنها تلخیص، یا شرح آثار پیشینیان است.
- الصراط‌المستقیم الیٰ مستحقی‌التقدیم
الصراط‌المستقیم الیٰ مستحقی‌التقدیم در اثبات امامت علی(ع) است که در سال ۸۵۴ق نگاشته شد و مشهورترین اثر بیاضی است. آن را، از حیث کثرت استناد، به کتب فریقین، از دیگر کتاب‌ها ممتاز می‌داند.[۱۷]
- عصرةالمنجود
وی در این اثر که دربردارندۀ موضوعات و باب‌های مختلف علم کلام است از شیوۀ خواجه نصیر الدین طوسی دوری گزیده، و به متکلمان امامی پیش از او نظر داشته است. بیاضی در کتاب عصرة المنجود، کلام خود را با سخن از ضرورت بحث عقلی آغاز می‌کند؛ و مباحث وجود و احکام آن در کتابهای خواجه طوسی و پیروان او[۱۸] جای خود را در این کتاب به وجوب معرفت و طرق آن داده است. دیگر آنکه برخلاف این آثار که به علت فلسفی شدن نظم مباحث، از موضوعاتی همچون ضرورت شکر، معرفت حدوث اجسام، خلق اعمال، استطاعت، خلق قرآن و مؤمن فاسق در آنها سخنی نرفته است، وی در این اثر خود به شیوۀ گذشتگان به تفصیل به این مباحث پرداخته است.[۱۹] از همین روست که به اقوال و آراء و ادله معتزله تمایل نشان می‌دهد.[۲۰]
با توجه به یاد کرد بیاضی از الصراط المستقیم در عصرة المنجود، این کتاب ظاهراً در دو دهه پایانی عمر او نگاشته شده است.
- الکلمات النافعات
وی در این اثر که در شرح الباقیات الصالحات شهید اول نگاشته است ، موضوعاتی را که متعارف کتب ملل و نحل نبوده است، به دسته‌بندی آراء و مذاهب در آنها می‌پردازد.[۲۱]
شرح او براین اثر، متضمن تشریح نکات بلاغی و معانی کلمات، ذکر شواهدی از آیات و روایات و اشاراتی به اقوال و عقاید مذاهب و فرقه‌های مختلف است. این اثر در مجموعة اربع رسائل کلامیه به چاپ رسیده است.
- المقام‌الاسنیٰ فی تفسیر اسماء الله الحسنیٰ
در شرح دعای جوشن کبیر،[۲۲] بیاضی خود با عنوان شرح الاسماء در الرساله الیونسیه از آن نام برده، و بدان استناد کرده است [۲۳] آقابزرگ به کتابی با همین عنوان از کفعمی اشاره کرده، و می‌افزاید که کفعمی بخش‌هایی از نوشته استاد خود را در انتهای البلد الامین آورده است[۲۴]اما باید گفت کفعمی تنها خلاصه‌ای از اثری با عنوان المقصد الاسنیٰ را بی‌آنکه از نسبت به بیاضی یا حتیٰ مؤلفی دیگر سخن گوید، آورده است[۲۵] نیز برپایه مقایسه میان متن منقول کفعمی با کتابی به همین نام از غزالی، نمی‌توان هیچ‌گونه اشتراک مفهومی سراغ داد.
- الباب‌المفتوح‌الیٰ ماقیل فی النفس و الروح
وی در این رساله به شناخت نفس و حقیقت روح پرداخته و در آن به آرای فلاسفه و متکلمان درباره تجرد روح اشاره شده و عقیده خود را بیان کرده است علامه مجلسی از این اثر بهره برده، و متن کامل آن را در مباحث مربوط به کتاب السماء و العالم بحار الانوار آورده است.[۲۶]
- زبدة البیان و انسان الانسان المنتزع من مجمع البیان مختصری از تفسیر مجمع البیان تألیف طبرسی است.
- الرسالة‌الیونسیه این اثر در شرح الرسالة التکلیفیة شهید اول در سال ۸۴۴ق نگاشته شده، و در مجموعة اربع رسائل کلامیه به چاپ رسیده است.
- نجد الفلاح فی مختصرالصحاح، مختصری از صحاح جوهری است.
- منخل الفلاح که به گفته آقا بزرگ طهرانی مختصر مختلف الشیعه است.
- ذخیرة الایمان این کتاب که قدیم‌ترین اثر شناخته او در علم کلام است در سال ۸۳۴ ق تألیف شده است [۲۷]
آثار دیگر و اشعاری نیز بدو منتسب شده که برخی از آنها برجای مانده است.[۲۸]
پانویس
- ↑ بیاضی، ج۱، مقدمة مرعشی، ص۵؛ آقا بزرگ طهرانی، ۱۳۶۲ ش، ص۸۹؛ قس بیاضی، ج۲، مقدمة آقابزرگ طهرانی، ص۱۲
- ↑ علامه مجلسی، ج۱، ص۳۳
- ↑ علامه مجلسی، ج۱، ص۱۳۵
- ↑ به نقل افندی اصفهانی، ج۴، ص۲۵۵ـ۲۵۶
- ↑ خوانساری، ج۴، ص۳۵۳ـ۳۵۴
- ↑ آقابزرگ ،مقدمه...، ۲/۱۴
- ↑ الکلمات، ص۳۳۹
- ↑ عصره، ص۱۴۸
- ↑ عصره، ص۱۷۱-۱۷۲
- ↑ بر اساس این نظر هنگام علم به چیزی ذات عالم با معلوم اضافه/نسبت/رابطه پیدا می‌کند
- ↑ الکلمات، ص۲۴۵
- ↑ الصراط، ج۱، ص۷
- ↑ الکلمات، ص۲۴۳،۲۴۵،۲۷۲
- ↑ الکلمات، ص۲۷۷
- ↑ عصرة، ص۷
- ↑ الکلمات، ص۲۵۰
- ↑ بیاضی، ج۱، ص۲-۳
- ↑ طوسی، ص۱۵
- ↑ عصرة النجود، ص۱۲، ۱۹، ۸۹، ۱۰۸، ۱۴۸، ۱۸۵
- ↑ عصرة المنجود، ص۴۴-۴۵، ۱۳۵-۱۳۷، ۱۵۲
- ↑ صص۲۷۴، ۲۷۷
- ↑ افندی، ج۴، ص۲۵۹، آقابزرگ، الذریعه، ج۲، ص۶۶-۶۷
- ↑ بیاضی، الرساله الیونسیه
- ↑ مقدمه، ج۲، ص۲۷
- ↑ البلد، ج۲، ص۶۱۲؛ المصباح، ص۴۸۱
- ↑ مجلسی، ج۵۸، ص۹۱، ۱۰۴
- ↑ آقابزرگ، الذریعه، ج۱۰، ص۱۴
- ↑ حرعاملی، ج۱، ص۱۳۵؛ افندی، ج۴، ص۲۵۶-۲۵۹؛ آقابزرگ، طبقات، ج۲، ص۸۹؛الذریعة، ج۱، ص۴۹۴، ج۱۸، ص۳۵۳؛ مرعشی، ج۱، ص۸-۹؛ الصراط، ج۱، ص۲۳۰-۲۳۱، ج۲،ص۹۷، ج۳، ص۱۵۶؛ برای نسخه‌های آثار، مرکزی، خطی، ج۱۱، ص۲۱۱۰؛ مرکزی، میکروفیلمها، ج۱، ص۵۶۳؛ دانش‌پژوه، ج۲، ص۲۴۱
منابع
- آقا بزرگ طهرانی، محمد محسن،الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی ، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
- آقا بزرگ طهرانی، محمد محسن، طبقات اعلام الشیعه (قرن نهم) به کوشش علینقی منزوی، تهران، ۱۳۶۲ش.
- آقا بزرگ طهرانی، محمد محسن، مقدمه برالصراط المستقیم.
- افندی، عبدالله، ریاض‌العلماء، به کوشش محمود مرعشی و احمد حسینی، قم، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
- امینی، عبدالحسین، الغدیر، بیروت، ۱۳۷۹ق
- بیاضی، علی، الرساله الیونسیه، ضمن اربع رسائل کلامیه، قم، ۱۳۸۰ش.
- بیاضی، علی، الصراط المستقیم، به کوشش محمدباقر بهبودی، قم، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م.
- بیاضی، علی، عصره المنجود، نسخه عکسی موجود در کتابخانۀ مرکز.
- بیاضی،علی، الکلمات النافعات، ضمن اربع رسائل کلامیه، قم، ۱۳۸۰ش.
- حر عاملی، محمد، امل‌الآمل، به کوشش احمد حسینی، نجف، ۱۳۸۵ق.
- حسون، فارس، مقدمه بر محاسبة النفس کفعمی، قم، ۱۴۱۳ق.
- خوانساری، محمدباقر، روضات الجنّات فی احوال العلماء و السادات، بیروت، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۱م.
- دانش‌پژوه، محمدتقی و بهاءالدین انواری، فهرست کتابهای خطی کتابخانۀ مجلس سنا، تهران، ۱۳۵۶ش.
- کفعمی، ابراهیم، البلدالامین، چ سنگی، تهران، ۱۳۸۳ق؛
- کفعمی، ابراهیم، المصباح، به کوشش حسین اعلمی، بیروت، ۱۴۱۴ق/۱۹۹۴م.
- مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
- مرعشی، شهاب‌الدین، مقدمه بر الصراط المستقیم (نک: هم، بیاضی) مرکزی، خطی؛ همان، میکروفیلمها.
- نجومی حسینی، مرتضی، استاد نجومی سرآمد ثلث نویسان، (مصاحبه)، کیهان فرهنگی، سال ۲، ش۲ (اردیبهشت ۱۳۶۴).
- نصیرالدین طوسی، محمد، تجرید الاعتقاد، ضمن کشف المراد علامۀ حلی، به کوشش حسن حسن‌زادۀ آملی، قم، ۱۴۱۳ق.
- یزدی حائری، علی، الزام الناصب، قم، ۱۳۶۲ش.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: دانشنامه جهان اسلام
- دایره المعارف بزرگ اسلامی