من وحی القرآن (کتاب)
 تفسیر من وحی القرآن | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | سید محمد حسین فضل الله |
| موضوع | تفسیر قرآن |
| زبان | عربی |
| مجموعه | ۲۵ جلد |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | دارالملاک |
| تاریخ نشر | ۱۴۱۹ق / ۱۹۹۸م |
تفسیر مِنْ وَحْیِ القُرْآن از تفاسیر شیعه به زبان عربی اثر سید محمدحسین فضل‌الله عالم دینی شیعه اهل لبنان است. این تفسیر در واقع، سلسله درس‌های قرآنی فضل‌اللّه است. تفسیر من وحی القرآن، تفسیری ترتیبی است که در ۲۵ جلد کل قرآن را در بر گرفته و از تفاسیر نوآورانه، اجتهادی و با رویکرد اجتماعی به شمار می‌رود که مورد توجه پژوهشگران و قرآن‌پژوهان قرار گرفته است.
روش تفسیر من وحی القرآن، روش تفسیر قرآن به قرآن است و به احادیث کمتر توجه کرده است. اصراری بر توضیح و تبیین بخش‌های ناگفته داستان‌های قرآنی ندارد. از آنجا که پس از المیزان نوشته شده به این تفسیر توجه دارد و در موارد متعدد اندیشه‌های صاحب المیزان را نقد کرده است. فضل‌الله به ظواهر قرآن اهمیت فراوانی می‌دهد ولی از تمرکز بر الفاظ گریزان است و به اسلوب‌‌ها، اشاره‌ها و ساختارهای زبانی عربی هم توجه ویژه دارد. من وحی القرآن به نظرات دیگر مفسران توجه زیادی ندارد و در بین مباحث تلاش کرده است به شبهات متعددی درباره آموزه‌های اسلامی پاسخ دهد.
جایگاه تفسیر من وحی القرآن
| تفسیرهای مهم | |
|---|---|
| شیعی | تفسیر ابو الجارود • تفسیر قمی • کتاب التفسیر (عیاشی) • تفسیر التبیان • تفسیر مجمع البیان • تفسیر الصافی • تفسیر المیزان |
| سنی | تفسیر جامع البيان (طبری) • المحرر الوجیز (ابن عطیه) • تفسیر الجامع لأحكام القرآن (قرطبی) • تفسير القرآن العظيم (ابن كثير) • تفسیر جلالین (سیوطی) |
| گرایش‌های تفسیری | |
| تفسیر تطبیقی • تفسیر علمی • تفسیر عصری • تفسیر تاریخی • تفسیر فلسفی • تفسیر کلامی • تفسیر عرفانی • تفسیر ادبی • تفسیر فقهی | |
| روش‌های تفسیری | |
| تفسیر قرآن به قرآن • تفسیر روایی • تفسیر عقلی • تفسیر اجتهادی | |
| شیوه‌های نگارش تفسیر | |
| تفسیر ترتیبی • تفسیر موضوعی | |
| اصطلاحات علم تفسیر | |
| اسباب نزول • ناسخ و منسوخ • محکم و متشابه • اعجاز قرآن • جری و انطباق • مکی و مدنی | |
تفسیر من وحی القرآن یک تفسیر ترتیبی نوشته سید محمدحسین فضل‌الله(۱۳۱۴-۱۳۸۹ش) مفسر و مجتهد شیعه اهل لبنان است.[۱] این تفسیر از ابتدای سوره حمد آغاز شده و تا پایان سوره ناس را در بر دارد. تفسیر من وحی القرآن در سال ۱۳۹۹ق در بیروت چاپ و منتشر شد. چاپ دوم این تفسیر به گونه‌ای منقح و با تجدید نظر در سال ۱۴۱۹ق/ ۱۹۹۸م، در ۲۵ جلد در انتشارات دارالملاک بیروت به چاپ رسید.[۲]
این نکته که این تفسیر در فضای چندفرهنگی لبنان نوشته شده، نویسنده آن از مراجع تقلید است و بعد از تفسیر المیزان نگارش شده و ناظر به آن است[۳] نیز از ویژگی‌های من وحی القرآن دانسته شده است.[۴] درباره تفسیر من وحی القرآن و اندیشه‌های فضل‌الله در این تفسیر آثار گوناگونی نوشته و منتشر شده[۵] که برخی از این مقالات در چند شماره فصلنامه قرآن‌پژوهی منتشر شده‌اند.[۶]
تفسیری نوآورانه با رویکرد اجتماعی
من وحی القرآن را تفسیری با رویکرد اجتماعی دانسته‌اند[۷] که واقع‌مدار، میدانی‌نگر و در جدال با واقعیت‌های اجتماعی است،[۸] نوآورانه است و در موارد متعددی مصداق‌ها، تحلیل‌ها، طبقه‌بندی‌ها، استدلال‌ها و نقدهای نو ارائه کرده است[۹] و از روشی اجتهادی بهره می‌گیرد.[۱۰] با این وجود من وحی القرآن در مقایسه با تفسیرهایی مثل الفرقان، فی ظلال القرآن و الکاشف کمتر به حوادث زمانه خود اشاره می‌کند و به راهنمایی‌های قرآن در عرصه اجتماعی ا کتفا کرده است.[۱۱]
مؤلف در مقدمه چاپ اول، توضیح می‌دهد که این کتاب به عنوان تفسیر قرآن نگاشته نشد، بلکه به شکل مباحثی قرآنی، جهت ایجاد روح بیداری در جامعه اسلامی، تدریس شده است.[۱۲] بر اساس یک پژوهش و جستجوی رایانه‌ای روشن شده است که واژه «حرکت» در این تفسیر بیش از ۲۵۰۰ بار به کار رفته که در مقایسه با تفسیرهای هم‌تراز چندین برابر است.[۱۳]
پاسخ به شبهات و نظرات خاص
پاسخ به شبهات گوناگون مثل اکراه بر دین، جهاد، جزیه، قصاص و مانند آن از دیگر ویژگی‌های تفسیر من وحی القرآن است.[۱۴] نظریات خاص فضل‌الله در تفسیر آیات ناظر به زندگی خانوادگی و زنان نیز از ویژگی‌های تفسیر من وحی القرآن است. او در تفسیر آیه قوامیت مردان، این سرپرستی و برتری را مخصوص زندگی خانوادگی می‌داند[۱۵] نه همه امور اجتماعی و نیز در ذیل آیه ۲۲۸ سوره بقره بر حقوق جنسی زنان تصریح کرده است.[۱۶] فضل‌الله یافته‌های علمی و نسبت آن‌ها با آیات قرآن را به بحث و بررسی می‌گیرد و اصل تفسیر علمی را زیر سؤال می‌برد.[۱۷] و روش رشید رضا مفسر مصری در کتاب المنار را غیر قابل دفاع می‌داند.[۱۸]
نگاه انتقادی فضل‌الله به المیزان
فضل‌الله در تفسیر من وحی القرآن توجه فراوانی به تفسیر معروف المیزان نگاشته سید محمدحسین طباطبایی دارد[۱۹] و آن را از بهترین تفسیرهای جدید می‌داند.[۲۰]با این حال در موارد متعددی نقدهایی بر برداشت‌های تفسیری و آراء طباطبایی وارد کرده است. چنا‌ن‌که نظریه تجسم اعمال در توضیح معاد جسمانی را قابل قبول نمی‌داند.[۲۱] و یا نقص عقل زنان را امری تربیتی و اجتماعی می‌داند که در صورت زمینه‌سازی برای تربیت صحیح اجتماعی برطرف خواهد شد.[۲۲] او هم‌چنین در تفسیر آیه ۱۴ سوره آل‌عمران بر خلاف طباطبایی که شیطان را عامل تزیین دنیا در چشم انسان می‌داند، فضل‌الله این تزیین را فعل خداوند دانسته است.[۲۳] یا در تفسیر آیه ۲۷۵ سوره بقره منظور از شیطان را نیروهای نامرئی می‌داند نه ابلیس،[۲۴] و برخلاف نظر طباطبایی توبه آدم(ع) را قبل از هبوط می‌داند نه بعد از آن.[۲۵]
تکیه بر روش تفسیر قرآن به قرآن
فضل‌الله در تفسیر من وحی القرآن از روش تفسیر قرآن به قرآن استفاده کرده است[۲۶] و در نگاه فضل‌الله، مخاطب قرار‌دادن همگان و دعوت ایشان به تأمل و تدبر در قرآن، نشان از این واقعیت دارد که قرآن فهم‌پذیر است و همگان می‌توانند به فهم آیات برسند.[۲۷] فضل‌الله معتقد است برای تفسیر قرآن، تکیه بر الفاظ عربی قرآن کافی نیست و باید توجه شود که قرآن در اشارات و اسلوب‌های بیانی و ایماء و فضای حاکم بر بیان نیز عربی است.[۲۸] بر همین اساس بیشترین تکیه او بر داده‌های زبانی، اسلوب بیانی قرآن و واژه‌ها و کلمات قرآن است.[۲۹]
فضل‌الله سیاق آیات را یکی از نشانه‌های درستی و نادرستی نظریات تفسیری می‌شناسد و در جای‌جای تفسیر خویش، آراء تفسیری را به کمک سیاق به سنجش و ارزیابی می‌گیرد.[۳۰] او هم چنین بر فهم ظواهر آیات قرآن تأکید دارد و معتقد است بی‌دلیل نباید از ظاهر دست کشید و در کنار این نکته معتقد است در تفسیر هر آیه، مفسر باید به فضای حاکم بر هر آیه توجه کافی داشته باشد.[۳۱]
استفاده کمینه از روایات
فضل‌الله از روایات غیریقینی دوری می‌گزیند و در تفسیر خود از روایات زیاد بهره نمی‌گیرد.[۳۲] و در مواردی نیز که منظور آیه روشن باشد بحث درباره احادیث ذیل آن آیه را رها می‌کند[۳۳] با تکیه بر همین روش است که احادیث درباره عالَم ذَرّ را ناکافی دانسته و وجود چنین عالمی را نپذیرفته است.[۳۴] با این وجود در مواردی نیز با تکیه به احادیث اهل‌بیت(ع) آیه را تبیین کرده است مثل تفسیر آیه تطهیر و آیه تیمم.[۳۵] او هم‌چنین به روایات اسباب نزول اعتماد زیادی ندارد و کمتر از آن‌ها بهره می‌برد.[۳۶]
ویژگی‌ها
فضل‌الله در تفسیر من وحی القرآن در ابتدای هر سوره علت نام‌گذاری را به اسم خاصش بیان می‌کند.[۳۷] او در تفسیر آیات قرآن تنها در محدوده تفسیر سخن می‌گوید و از ورود به موضوعات غیرتفسیری مثل مباحث کلامی، علوم قرآن و دیگر علوم دینی حذر می‌کند.[۳۸] مباحث ادبی آیات را بسیار کوتاه می‌آورد[۳۹] و از توضیح تفصیلی آنچه در تفاسیر دیگر گفته شده، پرهیز می‌کند.[۴۰] از یادکرد فضایل سوره‌ها و آیات طفره می‌رود و به ندرت فضیلت یک آیه یا سوره را بیان می‌کند.[۴۱]
فضل‌الله روش تفسیری خویش را در تفصیل و اجمال مطالب و موضوعات، اسلوب قرآن معرفی می‌کند. زیرا معتقد است اجمال قرآن بی‌حکمت نیست[۴۲] از این رو از تفسیر نکاتی که در قرآن مجمل گذاشته شده پرهیز کرده است و معتقد است جزئیات قصه‌های تاریخی و سایر اموری که در قرآن به آن‌ها پرداخته نشده تأثیر در راهنمایی و هدایت انسان‌ها و پیام اصلی قرآن ندارد[۴۳] و به همین دلیل از بحث درباره هویت ذوالقرنین دوری می‌کند.[۴۴]
نداشتن ساختار منسجم و روش واحد در تفسیر سوره‌ها، کم توجهی به احادیث تفسیری در موارد لزوم، گذر از توضیح موارد مجمل در آیات قرآن، و رها کردن مباحث ادبی لازم را از نقدهای وارد بر این تفسیر دانسته‌اند.[۴۵] و نیز گفته شده فضل‌الله در استفاده از ظواهر قرآن زیاده‌روی کرده و همین باعث شده که نظراتی خلاف نظرات عموم مفسران شیعه داشته باشد و گاه حتی دلایل و نشانه‌های قطعی را کنار گذاشته است در حالی که از نظر مبنایی با چنین روشی مخالف است.[۴۶]
پانویس
- ↑ بهرامی، «تفسیرشناخت من وحی القرآن»، ص۱۴۵.
- ↑ حسین‌پوری، «نگاهی به تفسیر من وحی القرآن علامه سید محمدحسین فضل‌الله»، ۱۳۸۵ش، ص۱۰۷.
- ↑ خرمشاهی، دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۷۶۵.
- ↑ شیواپور، «من وحی القرآن، تفسیری اجتماعی و واقع‌گرایانه»، ص۱۰۷.
- ↑ مهریزی و دیگران، «نوآوری‌های علامه سید محمد حسین فضل الله در تفسیر من وحی القرآن»، ص۱۳۳.
- ↑ رک: فصلنامه قرآن‌پژوهی، شماره‌های ۵۳، ۶۴ و ۶۵.
- ↑ هاشمی، «علامه فضل‌الله و تفسیر قرآن به قرآن»، ص۹۵.
- ↑ هاشمی، «علامه فضل‌الله و تفسیر قرآن به قرآن»، ص۱۰۹.
- ↑ مهریزی و دیگران، «نوآوری‌های علامه سید محمد حسین فضل الله در تفسیر من وحی القرآن»، ص۱۳۵.
- ↑ هاشمی، «علامه فضل‌الله و تفسیر قرآن به قرآن»، ص۹۹.
- ↑ شیواپور، «من وحی القرآن، تفسیر اجتماعی و واقع‌گرایانه»، ص۱۱۹-۱۲۰.
- ↑ فضل‌الله، من وحی القرآن، ۱۴۱۹ق، ج۱، ص۲۴.
- ↑ شیواپور، «من وحی القرآن، تفسیر اجتماعی و واقع‌گرایانه»، ص۱۲۱.
- ↑ بهرامی، «تفسیرشناخت من وحی القرآن»، ص۱۵۶.
- ↑ فضل الله، من وحی القرآن، ۱۴۱۹ق، ج۷، ص۲۲۹-۲۳۰.
- ↑ فضل الله، من وحی القرآن، ۱۴۱۹ق، ج۴، ص۲۷۶.
- ↑ بهرامی، «تفسیرشناخت من وحی القران»، ص۱۵۲.
- ↑ بهرامی، «تفسیرشناخت من وحی القرآن»، ص۱۵۳.
- ↑ قلی‌زاده و توکلی، «روش شناسی علامه سید محمدحسین فضل الله در نقد آراء علامه طباطبایی در تفسیر المیزان»، ص۸۳.
- ↑ قلی‌زاده و توکلی، «روش شناسی علامه سید محمدحسین فضل الله در نقد آراء علامه طباطبایی در تفسیر المیزان»، ص۸۳.
- ↑ امامی و حسنی، «تحلیل تفسیری آیات تجسم اعمال در تفاسیر المیزان و من وحی القرآن»، ص۲۴۸.
- ↑ شیرزاد و دیگران، «کاهش ارزش شهادت زنان در قیاس با مردان»، ص۱۲۶.
- ↑ صادقی و دیگران، «ارزیابی تطبیقی آراء علامه طباطبایی و علامه فضل‌الله»، ص۸۷.
- ↑ قلی‌زاده و توکلی، «روش شناسی علامه سید محمدحسین فضل الله در نقد آراء علامه طباطبایی در تفسیر المیزان»، ص۹۴.
- ↑ صفری و دیگران، «تحلیل انتقادی استناد به ظواهر قرآنی در تفسیر من وحی القرآن»، ص۱۰۷.
- ↑ هاشمی، «علامه فضل‌الله و تفسیر قرآن به قرآن»، ص۱۰۹.
- ↑ بهرامی، «تفسیرشناخت من وحی القرآن، ص۱۴۶.
- ↑ بهرامی، «تفسیرشناخت من وحی القرآن»، ص۱۵۱.
- ↑ هاشمی، «علامه فضل‌الله و تفسیر قرآن به قرآن»، ص۱۱۵.
- ↑ بهرامی، «تفسیرشناخت من وحی القرآن»، ص۱۵۹.
- ↑ بهرامی، «تفسیرشناخت من وحی القرآن»، ص۱۶۱.
- ↑ هاشمی، «علامه فضل‌الله و تفسیر قرآن به قرآن»، ص۱۰۲.
- ↑ بهرامی، «تفسیرشناخت من وحی القرآن»، ص۱۴۹.
- ↑ شیواپور، «من وحی القرآن، تفسیر اجتماعی و واقع‌گرایانه»، ص۱۱۶.
- ↑ بهرامی، «تفسیرشناخت من وحی القرآن»، ص۱۴۸.
- ↑ بهرامی، «تفسیرشناخت من وحی القرآن»، ص۱۴۹.
- ↑ معلم کلایی، ساختارشناسی تفسیر «من وحی القرآن»، ۱۳۹۱ش.
- ↑ بهرامی، «تفسیرشناخت من وحی القرآن»، ص۱۵۴.
- ↑ بهرامی، «تفسیرشناخت من وحی القرآن»، ص۱۵۴.
- ↑ بهرامی، «تفسیرشناخت من وحی القرآن»، ص۱۵۴.
- ↑ بهرامی، «تفسیرشناخت من وحی القرآن»، ص۱۵۴.
- ↑ بهرامی، «تفسیرشناخت من وحی القرآن»، ص۱۵۵.
- ↑ هاشمی، «علامه فضل‌الله و تفسیر قرآن به قرآن»، ص۱۰۳.
- ↑ شیواپور، «من وحی القرآن، تفسیر اجتماعی و واقع‌گرایانه»، ص۱۱۷.
- ↑ شیواپور، «من وحی القرآن، تفسیر اجتماعی و واقع‌گرایانه»، ص۱۲۱-۱۲۴.
- ↑ صفری و دیگران، «تحلیل انتقادی استناد به ظواهر قرآنی در تفسیر من وحی القرآن»، ص۱۲۴.
منابع
- امامی، معصومه و طلعت حسنی، «تحلیل تفسیری آیات تجسم اعمال در تفاسیر المیزان و من وحی القرآن»، فصلنامه مطالعات تفسیری، شماره ۴۸، زمستان ۱۴۰۰ش.
- بهرامی، محمد «تفسیرشناخت من وحی القرآن»، فصلنامه پژوهش‌های قرآنی، شماره ۶۴، زمستان ۱۳۸۹ش.
- حسین‌پوری، امین، نگاهی به تفسیر من وحی القرآن علامه سید محمدحسین فضل‌الله، دو فصلنامه حدیث اندیشه، شماره ۱، بهار و تابستان ۱۳۸۵ش.
- خرمشاهی، بهاءالدین، دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، تهران، دوستان-ناهید، ۱۳۷۷ش.
- شیرزاد، محمدحسین و دیگران، «کاهش ارزش شهادت زنان در قیاس با مردان؛ تفسیر تطبیقی آیه بقره/۲۸۲ با تمرکز بر تفاسیر المنار، المیزان و مِن وحی القرآن»، دوفصلنامه پژوهش‌های تفسیر تطبیقی، شماره ۱۵، بهار و تابستان ۱۴۰۱ش.
- شیواپور، حامد، شیواپور، «من وحی القرآن، تفسیری اجتماعی و واقع‌گرایانه»، فصلنامه پژوهش‌های قرآنی، شماره ۵۳، بهار ۱۳۸۷ش.
- صادقی و دیگران، «ارزیابی تطبیقی آرای علامه طباطبایی و علامه فضل الله در تفسیرآیه:«زُیِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَواتِ»، فصلنامه تحقیقات علوم قرآن و حدیث، شماره ۶۱، بهار ۱۴۰۳ش.
- صفری، علی و دیگران، «تحلیل انتقادی استناد به ظواهر قرآنی در تفسیر «من وحی القرآن»، فصلنامه تحقیقات علوم قرآن و حدیث، شماره ۲۸، زمستان ۱۳۸۴ش.
- فضل الله، سید محمدحسین، من وحی القرآن، بیروت، دار الملاک، ۱۴۱۹ق.
- قلی‌زاده، رضا و محمدجواد توکلی، «روش شناسی علامه سید محمدحسین فضل الله در نقد آراء علامه طباطبایی در تفسیر المیزان»، دوفصلنامه تفسیرپژوهی، شماره ۶، پاییز و زمستان ۱۳۹۵ش.
- معلم کلائی، شمس الله، ساختارشناسی تفسیر «من وحی القرآن، بینات، بهار ۱۳۹۱ - شماره ۷۳.
- مهریزی، مهدی و دیگران، «نوآوری‌های علامه سید محمد حسین فضل الله در تفسیر من وحی القرآن: مطالعه موردی سوره جمعه»، دوفصلنامه مطالعات سبک‌شناختی قرآن کریم، شماره ۱۱، پاییز و زمستان ۱۴۰۱ش.
- هاشمی، سید حسین، «علامه فضل‌الله و تفسیر قرآن به قرآن»، فصلنامه پژوهش‌های قرآنی، شماره ۶۴، زمستان ۱۳۸۹ش.
پیوند به بیرون