معاذ بن مسلم
| فقیه و محدث | |
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | معاذ بن مسلم بن ابی‌اساره |
| کنیه | ابومسلم، ابوعلی |
| لقب | هراء، النحوی، الصرفی، انصاری |
| محل زندگی | کوفه |
| وفات | ۱۸۷ق، پس از امام صادق(ع) |
| خویشاوندان سرشناس | حسین بن معاذ (فرزند)، محمد بن الحسن (پسرعمو) |
| مذهب | شیعه |
| اطلاعات حدیثی | |
| راوی از معصوم | امام صادق(ع) |
| مشایخ | عمار ساباطی |
| راویان از او | حسن بن علی بن فضال، عبدالله بن سنان |
| اعتبار | ثقه |
| موضوع روایات | عقیدتی، فقهی و اخلاقی |
| تعداد روایات | بیش از ۳۰ مورد |
مُعاذِ بن مُسلِم یا معاذ الهراء النحوی از اصحاب امام باقر(ع) و امام صادق(ع)، فقیه و محدث شیعه در قرن دوم هجری قمری است. او از شاعران و عالمان علم نحو و مخترع علم صرف نیز دانسته شده است. وی کتاب‌های زیادی در زمینه علم نحو نگاشت و عالمانی چون فراء و کسایی، از شاگردانش محسوب می‌شدند. معاذ و خاندانش از اهل علم و فضل معرفی شده‌اند.
روایات متعددی از معاذ بن مسلم نقل شده که یکی از آنها روایت نص امامت امام کاظم(ع) است. رجالیان شیعه او را ثقه و مورد اعتماد دانسته و معتقدند در منابع رجالی مذمتی از او ثبت نشده و توثیق رجالیان متقدمی چون نجاشی و کشی را دلیلی بر عظمت و جلالت وی دانسته‌اند.
معرفی
معاذ بن مسلم بن ابی‌اساره[۱] یا معاذ الهراء النحوی،[۲] از بزرگان شیعه[۳] و اصحاب امام باقر(ع)[۴] و امام صادق(ع)[۵] در کوفه بود.[۶] وی از شاعران[۷] و عالمان مشهور[۸] علم نحو[۹] نیز دانسته شده است. گفته می‌شود از اصحاب خاص[۱۰] و شیخ اصحاب امام صادق(ع)[۱۱] و یکی از فقیهانی بود که برای مردم فتوا و احکام صادر می‌کرد.[۱۲] همچنین شخصی بسیار متواضع معرفی شده است.[۱۳]
او یکی از کارگزاران حکومت عباسی نیز بود و از جانب مهدی عباسی، والی خراسان گردید.[۱۴] در منابع از جنگ او با حکیم مقنّع خراسانی در سال ۱۶۱ق سخن به میان آمده است.[۱۵]
لقب و کنیه
در کتاب‌های رجالی کُنیه معاذ را ابوعلی،[۱۶] ابومسلم[۱۷] و ابوعبدالله[۱۸] دانسته‌اند.[یادداشت ۱] شیخ طوسی، معاذ بن مسلم را با لقب هراء از اصحاب امام باقر(ع) و با لقب هراء انصاریِ نحویِ کوفی از اصحاب امام صادق(ع) دانسته است.[۱۹] برخی عالمان رجال‌شناس مثل سید ابوالقاسم خویی در کتاب‌های خود به چهار معاذ بن مسلم با القاب مختلف به‌صورت جداگانه اشاره کرده و معتقدند همه آنها یکی هستند.[۲۰]
درباره دلیل نامگذاری معاذ به هراء گفته شده که او اهل هرات در خراسان،[۲۱] تاجر[۲۲] و فروشنده پوشاک و البسه هروی[۲۳] در کوفه[۲۴] بود و به همین دلیل به او هروی نیز گفته‌اند.[۲۵] برخی منابع معاذ بن مسلم را با لقب فراء نیز خوانده‌اند؛[۲۶] مامقانی یکی دانستن او با فراء را اشتباه دانسته است.[۲۷] عده‌ای به هر دو لقب اشاره کرده[۲۸] و هر دو مورد را صحیح دانسته‌اند.[۲۹]
شیخ صدوق معتقد است که معاذ بن مسلم همان معاذ بن کثیر است.[۳۰] شوشتری یکی بودن آنها را رد کرده و معتقد است که در رجال برقی و رجال شیخ طوسی دو شخص محسوب شده‌اند؛ به‌گونه‌ای که ابن‌کثیر با القاب «بیّاع الکرابیس» و «بیّاع الاکسیه»، و ابن‌مسلم با القاب هراء و نحوی معرفی شده‌اند.[۳۱]
خاندان سرشناس
معاذ بن مسلم از طایفه آل‌ابی‌اساره دانسته شده[۳۲] که از خاندان‌های شناخته شده شیعه در کوفه بوده است.[۳۳] نجاشی از بزرگان علم رجال شیعه، او و خاندانش را اهل فضل و ادب معرفی کرده است.[۳۴]
فرزندش حسین بن معاذ از اصحاب امام صادق(ع)،[۳۵] امامی[۳۶] و ثقه[۳۷] دانسته شده و پسر عمویش محمد بن الحسن نیز از اصحاب امام باقر(ع) و امام صادق(ع) شمرده شده است.[۳۸]
درگذشت
به گزارش برخی منابع تاریخی، معاذ بن مسلم در زمان حکومت یزید بن عبدالملک به دنیا آمد.[۳۹] وی در زمان قدرت برامکه در حکومت عباسی زندگی می‌کرد و در سال ۱۸۷ق که برامکه قتل عام شدند، از دنیا رفت.[۴۰] برخی منابع وفات او را در سال ۱۹۰ق[۴۱] دانسته‌اند.
مذهب و وثاقت
معاذ بن مسلم را شیعه[۴۲] و فقیهی صالح[۴۳] قلمداد کرده‌اند و حتی گفته شده که از بزرگان شیعه،[۴۴] ثقه،[۴۵] جلیل القدر[۴۶] و از افراد ستایش شده امامیه[۴۷] است.
عالمان رجالی در توثیق او به روایتی که به‌صورت پرتکرار در منابع آمده، استناد کرده‌اند. این روایت، تسلط او بر مبانی فقهی و عقیدتی مذاهب مختلف اسلامی را نشان داده و امام صادق(ع) نیز روش و سیره او را مورد تأیید قرار داده است.[۴۸] و حتی در پاره‌ای از روایات مشابه، به رحمت فرستادن امام صادق(ع) بر او اشاره شده است.[۴۹] مامقانی این روایت را دلیلی بر وثاقت معاذ دانسته است.[۵۰] گفته شده که از این روایت چنین برداشت می‌شود که امام صادق(ع) او را ثقه معرفی کرده و اجازه اجتهاد و فتوا به او داده است.[۵۱]
نجاشی نه‌تنها بر وثاقت معاذ تصریح کرده، بلکه همه خاندان او را از ثقات دانسته و معتقد است که هیچ رجال‌شناسی آنها را تضعیف نکرده است.[۵۲] برخی دیگر نیز او را به‌خاطر توثیق نجاشی و علامه حلی سزاوار توثیق دانسته[۵۳] و حتی عبارت کشی (و فی کشی ما یدلّ علی جلالة قدره)[۵۴] و نجاشی[۵۵] را دال بر جلالت قدر او دانسته‌اند.
جایگاه علمی
راوی حدیث
معاذ بن مسلم از راویان حدیث محسوب شده و نامش در بیش از سی بار در سلسله روات احادیث آمده است.[۵۶] او یکی از راویان نص امامت امام کاظم(ع) از امام صادق(ع) است.[۵۷] از وی در زمینه‌های فقهی چون نماز و حج و همچنین ثواب قرائت قرآن و برخی فضائل اخلاقی، روایت نقل شده است.[۵۸] روایات او در کتاب کافی، تهذیب و استبصار نیز آمده است.[۵۹]
وی از امام صادق(ع)، عمار بن موسی ساباطی،[۶۰] عطا بن سائب و دیگران[۶۱] روایت نقل کرده، و اشخاصی چون حسن بن علی بن فضال، حسین بن معاذ، عبدالله بن سنان،[۶۲] عبدالله بن مغیرة، معاویة بن وهب، ابوالفرج قمی، حمّاد بن أبی‌طلحة، حذیفة بن منصور، مرازم بن حکیم[۶۳] از او روایت نقل کرده‌اند.
عالم ادبیات عرب
معاذ بن مسلم را ادیب[۶۴] و حتی از پیشوایان علم ادبیات عرب[۶۵] معرفی کرده‌اند و گفته شده که در علم شناخت قرائات سبعه نیز تبحر داشت.[۶۶]
گفته شده که اولین نفری بوده که علم صرف را ایجاد کرد[۶۷] به همین دلیل به او لقب الصرفی نیز داده‌اند.[۶۸] با این حال تألیفی در این زمینه از او گزارش نشده است.[۶۹]
معاذ نویسنده کتاب‌های زیادی[۷۰] در علم نحو[۷۱] و قرائات[۷۲] بوده که امروزه از آنها اثری نیست.[۷۳]
شاعر
معاذ بن مسلم را شاعر نیز دانسته‌اند[۷۴] و برخی معتقدند که اخبار و اشعار زیادی از وی نقل شده است.[۷۵] پاره‌ای از اشعار معاذ در زمینه علم نحو بوده است.[۷۶]
او یکی از دوستان کمیت بن زید اسدی[۷۷] از شاعران برجسته شیعه بود. سفارش او به کمیت و رعایت نکردن و به دردسر افتادن و زندانی شدنش در منابع بازتاب داشته است.[۷۸] او کمیت را بهترینِ شاعران از اول تا آخر عنوان کرده است.[۷۹]
پانویس
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۳۲۴.
- ↑ کشی، اختیار معرفة الرجال، مع تعلیقات میرداماد استرآبادی، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۵۲۲.
- ↑ صنعانی، نسمة السحر، ۱۹۹۹م، ج۳، ص۱۹۶.
- ↑ طوسی، رجال الطوسی، ۱۳۷۳ش، ص۱۴۶.
- ↑ طوسی، رجال الطوسی، ۱۳۷۳ش، ص۳۰۶.
- ↑ تفرشی، نقد الرجال، ۱۳۷۷ش، ج۴، ص۳۸۵.
- ↑ برقی، کتاب الرجال، ۱۳۴۲ش، ص۱۷؛ سبحانی، موسوعة طبقات الفقهاء، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۵۳۹.
- ↑ امین، أعیان الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۱۰، ص۱۳۰ به نقل از سیوطی
- ↑ طوسی، رجال الطوسی، ۱۳۷۳ش، ص۳۰۶؛ ذهبی، العقد الثمین، ۱۴۲۵ق، ص۲۳۳؛ سبحانی، موسوعة طبقات الفقهاء، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۵۳۹.
- ↑ سبحانی، موسوعة طبقات الفقهاء، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۵۳۹؛ شبستری، الفائق فی رواة و أصحاب الإمام الصادق(ع)، ۱۴۱۸ق، ج۳، ص۲۶۱.
- ↑ سبحانی، موسوعة طبقات الفقهاء، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۵۳۹.
- ↑ سبحانی، موسوعة طبقات الفقهاء، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۵۳۹.
- ↑ ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ۱۴۰۵ق، ج۸، ص۴۸۴.
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۸، ص۱۳۵؛ ابومخرمه، قلادة النحر، ۱۴۲۸ق، ج۲، ص۲۱۲.
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۸، ص۱۳۵.
- ↑ صنعانی، نسمة السحر، ۱۹۹۹م، ج۳، ص۱۹۶.
- ↑ ابن‌خلکان، وفیات الأعیان، بیروت، ج۵، ص۲۱۸؛ امین، أعیان الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۱۰، ص۱۳۰؛ سبحانی، موسوعة طبقات الفقهاء، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۵۳۸.
- ↑ برقعی، راهنمای دانشوران در ضبط نامها، نسبها و نسبتها، ۱۳۸۴ش، ج۲، ص۵۴۹.
- ↑ طوسی، رجال الطوسی، ۱۳۷۳ش، ص۳۰۶.
- ↑ خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۴۱۳ق، ج۱۹، ص۲۰۶-۲۰۹؛ مرتضی، زبدة المقال، ۱۴۲۶ق، ج۲، ص۴۴۷.
- ↑ کشی، اختیار معرفة الرجال، مع تعلیقات میرداماد الأسترآبادی، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۵۲۳.
- ↑ قفطی، إنباه الرواة، ۱۴۲۴ق، ج۳، ص۲۹۰؛ صنعانی، نسمة السحر، ۱۹۹۹م، ج۳، ص۱۹۹.
- ↑ کشی، اختیار معرفة الرجال، مع تعلیقات میرداماد الأسترآبادی، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۵۲۲؛ مامقانی، تنقیح المقال، بی‌تا، ج۱، ص۳۴۵.
- ↑ قفطی، إنباه الرواة، ۱۴۲۴ق، ج۳، ص۲۹۰.
- ↑ بصری، فائق المقال، ۱۴۲۲ق، ص۱۶۲؛ قفطی، إنباه الرواة، ۱۴۲۴ق، ج۳، ص۲۸۸.
- ↑ برقی، کتاب الرجال، ۱۳۴۲ش، ص۱۷؛ مجلسی، الوجیزة فی الرجال، ۱۴۲۰ق، ص۱۸۰؛ اعرجی کاظمی، عدة الرجال، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۴۹۶؛ علیاری تبریزی، بهجة الآمال، ۱۴۱۲ق، ج۷، ص۳۰.
- ↑ مامقانی، تنقیح المقال، بی‌تا، ج۳، ص۲۲۲.
- ↑ نمازی شاهرودی، مستطرفات المعالی، ۱۴۲۲ق، ص۳۲۴.
- ↑ مامقانی، تنقیح المقال، بی‌تا، ج۳، ص۲۲۲؛ صدر، تکملة أمل الآمل، ۱۴۲۹ق، ج۳، ص۵۶۳.
- ↑ شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱۴۱۳، ج۲، ص۱۶۹.
- ↑ شوشتری، قاموس الرجال، ۱۴۱۰، ج۱۰، ص۱۰۴.
- ↑ بحرالعلوم، رجال، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۲۷۶.
- ↑ سبحانی، موسوعة طبقات الفقهاء، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۵۳۹.
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۳۲۴.
- ↑ استرآبادی، منهج المقال، ۱۴۲۲ق، ج۴، ص۲۸۶؛ تفرشی، نقد الرجال، ۱۳۷۷ش، ج۲، ص۱۱۹؛ نوری، مستدرک الوسائل، ۱۴۲۹ق، ج۲۵، ص۲۸۵.
- ↑ مامقانی، تنقیح المقال، بی‌تا، ج۱، ص۳۴۵؛ شبستری، الفائق فی رواة و أصحاب الإمام الصادق(ع)، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۴۱۵.
- ↑ مازندرانی حائری، منتهی المقال، ۱۴۱۶ق، ج۳، ص۷۷.
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۳۲۴؛ مازندرانی حائری، منتهی المقال، ۱۴۱۶ق، ج۶، ص۸.
- ↑ قفطی، إنباه الرواة، ۱۴۲۴ق، ج۳، ص۲۸۹؛ سبحانی، موسوعة طبقات الفقهاء، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۵۴۱.
- ↑ قفطی، إنباه الرواة، ۱۴۲۴ق، ج۳، ص۲۸۹؛ سبحانی، موسوعة طبقات الفقهاء، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۵۴۱.
- ↑ قفطی، إنباه الرواة، ۱۴۲۴ق، ج۳، ص۲۹۵؛ قمی، الکنی و الألقاب، ۱۳۶۸ق، ج۳، ص: ۲۹۱
- ↑ ابن‌خلکان، وفیات الأعیان، بیروت، ج۵، ص۲۱۸؛ ذهبی، العقد الثمین، ۱۴۲۵ق، ص۲۳۳؛ اعرجی کاظمی، عدة الرجال، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۵۵؛ مرزبانی، معجم الشعراء، ۱۴۲۵ق، ص۳۴۵.
- ↑ سبحانی، موسوعة طبقات الفقهاء، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۵۳۹.
- ↑ سبحانی، موسوعة طبقات الفقهاء، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۵۳۹.
- ↑ علامه حلی، رجال العلامة الحلی، ۱۴۰۲ق، ص۱۷۱؛ حر عاملی، الرجال، ۱۴۲۷ق، ص۲۴۲؛ مازندرانی حائری، منتهی المقال، ۱۴۱۶ق، ج۶، ص۲۷۲.
- ↑ بصری، فائق المقال، ۱۴۲۲ق، ص۱۶۲.
- ↑ الرجال، الرجال الحلی، ق۱، ص۳۴۷؛ شبستری، الفائق فی رواة و أصحاب الإمام الصادق(ع)، ۱۴۱۸ق، ج۳، ص۲۶۱.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: کشی، إختیار معرفة الرجال، ۱۴۰۴ق، ص۲۵۳-۲۵۴؛ علامه حلی، رجال العلامة الحلی، ۱۴۰۲ق، ص۱۷۱؛ قهپایی، مجمع الرجال، ۱۳۶۴ش، ج۶، ص۹۷؛ مازندرانی حائری، منتهی المقال، ۱۴۱۶ق، ج۶، ص۲۷۲.
- ↑ قمی، الکنی و الألقاب، ۱۳۶۸ق، ج۳، ص۲۸۹.
- ↑ مامقانی، تنقیح المقال، بی‌تا، ج۱، ص۳۴۵.
- ↑ مظاهری، الثقات الأخیار، ۱۴۲۸ق، ص۳۷۲.
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۳۲۴.
- ↑ تفرشی، نقد الرجال، ۱۳۷۷ش، ج۴، ص۳۸۵؛ علیاری تبریزی، بهجة الآمال، ۱۴۱۲ق، ج۷، ص۳۱.
- ↑ بصری، فائق المقال، ۱۴۲۲ق، ص۱۶۲.
- ↑ اعرجی کاظمی، عدة الرجال، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۴۹۷.
- ↑ سبحانی، موسوعة طبقات الفقهاء، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۵۳۹.
- ↑ شبستری، الفائق فی رواة و أصحاب الإمام الصادق(ع)، ۱۴۱۸ق، ج۳، ص۲۶۱.
- ↑ اردبیلی، جامع الرواة، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۲۳۶؛ خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۴۱۳ق، ج۱۹، ص۲۰۶.
- ↑ مرتضی، زبدة المقال، ۱۴۲۶ق، ج۲، ص۴۴۷.
- ↑ سبحانی، موسوعة طبقات الفقهاء، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۵۳۹.
- ↑ ذهبی، العقد الثمین، ۱۴۲۵ق، ص۲۳۳.
- ↑ شبستری، الفائق فی رواة و أصحاب الإمام الصادق(ع)، ۱۴۱۸ق، ج۳، ص۲۶۲.
- ↑ سبحانی، موسوعة طبقات الفقهاء، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۵۳۹.
- ↑ شبستری، الفائق فی رواة و أصحاب الإمام الصادق(ع)، ۱۴۱۸ق، ج۳، ص۲۶۱.
- ↑ صنعانی، نسمة السحر، ۱۹۹۹م، ج۳، ص۱۹۶.
- ↑ سبحانی، موسوعة طبقات الفقهاء، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۵۳۹.
- ↑ علیاری تبریزی، بهجة الآمال، ۱۴۱۲ق، ج۵، ص۶۴؛ مازندرانی حائری، منتهی المقال، ۱۴۱۶ق، ج۶، ص ۲۷۵ به نقل از سیوطی؛ امین، أعیان الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۱۲۴.
- ↑ خوانساری، روضات الجنات، ۱۳۹۰ق، ج۷، ص۲۶۳.
- ↑ امین، أعیان الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۱۶۶.
- ↑ علیاری تبریزی، بهجة الآمال، ۱۴۱۲ق، ج۵، ص۷۷.
- ↑ مامقانی، تنقیح المقال، بی‌تا، ج۳، ص۲۲۲؛ امین، أعیان الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۱۰، ص۱۳۰؛ اعرجی کاظمی، عدة الرجال، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۵۵.
- ↑ امین، أعیان الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۱۰، ص۱۳۰.
- ↑ مامقانی، تنقیح المقال، بی‌تا، ج۳، ص۲۲۲.
- ↑ کحاله، معجم المؤلفین، ۱۳۷۶ق، ج۱۲، ص۳۰۱؛ شبستری، الفائق فی رواة و أصحاب الإمام الصادق(ع)، ۱۴۱۸ق، ج۳، ص۲۶۱.
- ↑ قفطی، إنباه الرواة، ۱۴۲۴ق، ج۳، ص۲۹۵.
- ↑ ابن‌خلکان، وفیات الأعیان، بیروت، ج۵، ص۲۱۸؛ قفطی، إنباه الرواة، ۱۴۲۴ق، ج۳، ص۲۸۸.
- ↑ مرزبانی، معجم الشعراء، ۱۴۲۵ق، ص۳۴۵؛ قفطی، إنباه الرواة، ۱۴۲۴ق، ج۳، ص۲۸۸.
- ↑ مرزبانی، معجم الشعراء، ۱۴۲۵ق، ص۳۴۵؛ ابن‌خلکان، وفیات الأعیان، بیروت، ج۵، ص۲۱۹؛ قفطی، إنباه الرواة، ۱۴۲۴ق، ج۳، ص۲۸۹؛ قمی، الکنی و الألقاب، ۱۳۶۸ق، ج۳، ص۲۹۰.
- ↑ قفطی، إنباه الرواة، ۱۴۲۴ق، ج۳، ص۲۹۵.
یادداشت
- ↑ برخی دو کنیه ابوعلی و ابومسلم را برای او ذکر کرده‌اند.(قفطی، إنباه الرواة، ۱۴۲۴ق، ج۳، ص۲۸۸؛ شبستری، الفائق فی رواة و أصحاب الإمام الصادق(ع)، ۱۴۱۸ق، ج۳، ص۲۶۱.) گفته شده است کنیه او ابومسلم بود، اما بعد از تولد فرزندش علی به ابوعلی شهرت پیدا کرد.(ابن‌خلکان، وفیات الأعیان، بیروت، ج۵، ص۲۲۱؛ سبحانی، موسوعة طبقات الفقهاء، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۵۳۸.)
منابع
- ابن‌خلکان، احمد بن محمد، وفیات الأعیان و أنباء أبناء الزمان، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
- ابن‌ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، بیروت، دارالمعرفة، بی‌تا.
- ابومخرمه، عبدالله طیب بن عبدالله، قلادة النحر فی وفیات أعیان الدهر، بیروت، دارالمنهاج، ۱۴۲۸ق.
- اردبیلی، محمد بن علی، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الأسناد، بیروت،دار الأضواء، ۱۴۰۳ق.
- استرآبادی، محمد بن علی، منهج المقال فی تحقیق أحوال الرجال، قم، موسسة آل البیت(ع) لإحیاء التراث، ۱۴۲۲ق.
- اعرجی کاظمی، محسن بن حسن، عدة الرجال، قم، اسماعیلیان، ۱۴۱۵ق.
- امین، محسن، أعیان الشیعة، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، ۱۴۰۳ق.
- بحرالعلوم، محمدمهدی بن مرتضی، رجال السید بحر العلوم «المعروف بالفوائد الرجالیة»، تهران، مکتبة الصادق(ع)، ۱۳۶۳ش.
- برقعی، علی اکبر، راهنمای دانشوران در ضبط نامها، نسبها و نسبتها، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۳۸۴ش.
- برقی، احمد بن محمد، کتاب الرجال، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۴۲ش.
- بصری، احمد بن عبدالرضا، فائق المقال فی الحدیث و الرجال، قم، موسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، ۱۴۲۲ق.
- تفرشی، مصطفی بن حسین، نقد الرجال، قم، موسسة آل البیت(ع) لإحیاء التراث، ۱۳۷۷ش.
- حر عاملی، محمد بن حسن، الرجال، قم، موسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، ۱۴۲۷ق.
- خوانساری، محمدباقر بن زین العابدین، روضات الجنات فی أحوال العلماء و السادات، قم، دهاقانی (اسماعیلیان)، ۱۳۹۰ق.
- خویی، سید ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة، بی‌نا، بی‌جا، چاپ پنجم، ۱۴۱۳ق.
- ذهبی، شمس‌الدین محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، بیروت، موسسة الرسالة، ۱۴۰۵ق.
- ذهبی، شمس‌الدین محمد بن احمد، العقد الثمین فی تراجم النحویین، قاهره، دارالحدیث، ۱۴۲۵ق.
- زمخشری، محمود، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۷ق.
- گروه علمی موسسه امام صادق(ع)، موسوعة طبقات الفقهاء، زیر نظر جعفر سبحانی، قم، مؤسسة الإمام الصادق(ع)، ۱۴۱۸ق.
- شبستری، عبدالحسین، الفائق فی رواة و أصحاب الإمام الصادق(ع)، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، ۱۴۱۸ق.
- شوشتری، محمدتقی، قاموس الرجال، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۰ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، تحقیق علی‌اکبر غفاری، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۱۳ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، رجال الطوسی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ سوم، ۱۳۷۳ش.
- صدر، حسن، تکملة أمل الآمل، بیروت،دار المؤرخ العربی، ۱۴۲۹ق.
- صنعانی، یوسف بن یحیی، نسمة السحر بذکر مَن تشیع و شعر، بیروت،دار المؤرخ العربی، ۱۹۹۹م.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، بیروت، دارالتراث، ۱۳۸۷ق.
- علامه حلی، حسن بن یوسف، رجال العلامة الحلی، قم، الشریف الرضی، چاپ دوم، ۱۴۰۲ق.
- علیاری تبریزی، علی بن عبدالله، بهجة الآمال فی شرح زبدة المقال، تهران، بنیاد فرهنگ اسلامی کوشانپور، چاپ دوم، ۱۴۱۲ق.
- قفطی، علی بن یوسف، إنباه الرواة علی أنباه النحاة، بیروت، المکتبة العصریة، ۱۴۲۴ق.
- قمی، عباس، الکنی و الألقاب، تهران، مکتبة الصدر، چاپ پنجم، ۱۳۶۸ش.
- قهپایی، عنایةالله، مجمع الرجال، قم، اسماعیلیان، چاپ دوم، ۱۳۶۴ش.
- کشی، محمد بن عمر، اختیار معرفة الرجال، قم، موسسة آل البیت(ع) لإحیاء التراث، ۱۴۰۴ق.
- کحاله، عمر رضا، معجم المؤلفین، بیروت،دار إحیاء التراث العربی، ۱۳۷۶ق.
- مازندرانی حائری، محمد بن اسماعیل، منتهی المقال فی أحوال الرجال، قم، موسسة آل البیت(ع) لإحیاء التراث، ۱۴۱۶ق.
- مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال فی علم الرجال، رحلی، بی‌نا، بی‌جا، بی‌تا.
- مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، الوجیزة فی الرجال، تهران، همایش بزرگداشت علامه مجلسی، ۱۴۲۰ق.
- مرتضی، بسام، زبدة المقال من معجم الرجال، بیروت، دارالمحجة البیضاء، ۱۴۲۶ق.
- مرزبانی، محمد بن عمران، معجم الشعراء، بیروت،دار صادر، ۱۴۲۵ق.
- مظاهری، حسین، الثقات الأخیار من رواة الأخبار، قم، موسسة الزهراء(ع) الثقافیة الدراسیة، ۱۴۲۸ق.
- نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، قم، جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم، چاپ ششم، ۱۳۶۵ش.
- نمازی شاهرودی، علی، مستطرفات المعالی، تهران، موسسه نبأ، ۱۴۲۲ق.
- نوری، حسین بن محمدتقی، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، بیروت، موسسة آل البیت(ع) لإحیاء التراث، ۱۴۲۹ق.