مسجد جامع عتیق شیراز
 | |
| نام | مسجد جامع عتیق شیراز |
|---|---|
| استان | فارس |
| شهرستان | شیراز |
| اطلاعات اثر | |
| نام‌های دیگر | مسجد آدینه، مسجد جمعه، مسجد الاقصای ایرانیان |
| سال‌های مرمت | ۱۳۱۵ش و ۱۳۴۸ش |
| کاربری کنونی | مذهبی، گردشگری |
| اطلاعات ثبتی | |
| شماره ثبت | ۷۲ |
| تاریخ ثبت ملی | ۱۵ دی سال ۱۳۱۰ |
مسجد جامع عتیق شیراز کهن‌ترین مسجد در شیراز و سومین مسجد ایران از نظر دیرینگی است که تاریخ ساخت آن به سال ۲۸۱ق (روزگار صفّاریان) بازمی‌گردد. این مسجد در طول تاریخ، جایگاه مهمی برای گردهمایی مردم شیراز بوده و شخصیت‌هایی چون حافظ شیرازی در قرن هشتم نیز در آن حاضر می‌شده‌اند. در سالیان منتهی به انقلاب اسلامی نیز، سید عبدالحسین دستغیب، امام جمعه و جماعت این مسجد بوده و آن را به کانونی برای فعالیت‌های عبادی و سیاسی مردم شیراز بدل ساخت.
مرمت‌ها و الحاقات فراوانی در روزگارهای مختلف، از جمله اَتابَکی، صفوی و قاجار، در این مسجد انجام شده که از مهم‌ترین آن‌ها، افزودن عمارتی با نام «خدای‌ْخانه» در میانۀ صحن مسجد در قرن هشتم است. این بنا جایگاهی برای نگهداری قرآنها بوده است. تزیینات سردر شمالی مسجد نیز متعلق به روزگار شاه عباس بوده و دربردارندۀ کتیبه‌ای با نام امامان شیعه است که به همین خاطر، آن را با نام «سردر دوازده امام» می‌شناسند.
جایگاه و اهمیت
مسجد جامع عتیق از دیرباز، از مکان‌های اصلی گردهمایی مردم شیراز و نیز بزرگان آن شمرده شده است.[۱] در هنگامۀ انقلاب اسلامی این مسجد، از کانون‌های مهم فعالیت‌های سیاسی نیز بوده که پرونده‌ای قطور، ویژۀ این مسجد در ساواک گواه این مطلب است.[۲] آبادانی این مسجد در نیمۀ نخست قرن گذشته، تا اندازۀ زیادی به خاطر تلاش‌های سید عبدالحسین دستغیب بوده که در آن به اقامۀ نماز جمعه و جماعت می‌پرداخت و نقش به‌سزایی در بازسازی‌ها و تعمیرات مسجد داشت.[۳] وی همچنین این مسجد را به پایگاه مهمی برای کمک‌رسانی به نیازمندان و محل حضور پرشور کودکان و نوجوانان در جلسات دعای کمیل و درس اخلاق تبدیل نمود.[۴]
همچنین به گفتۀ امین احمد رازی (درگذشتۀ ۱۰۰۲ق؛ شرح‌حال‌نگار ایرانی)، حافظ شیرازی هرشب جمعه ملتزم به گردیدن گرداگرد عمارت دارالمصحف در میانۀ صحن مسجد عتیق و تلاوت قرآن با صدای دلنشین بوده است.[۵] شاه نعمت الله ولی، عارف قرن هشتم و استادِ حافظ شیرازی نیز سفری به این مسجد داشته است.[۶] در شعری از سعدی شیرازی از این مسجد با نام «مسجد آدینه» یاد شده است.[۷] همچنین ابن‌بطوطه (درگذشتۀ ۷۷۹ق؛ بزرگ‌ترین جهانگرد مسلمان در قرون میانه) نیز از دیدن مسجد عتیق به شگفت آمده و آن را در سفرنامه‌اش، بهتر از همۀ مساجد و دارای بزرگ‌ترین صحن‌ها در میان آن‌ها شمرده و درب شمالی این مسجد را از باب البرید دمشق نیز بهتر دانسته است.[۸]
تاریخچه
مسجد عتیق کهن‌ترین مسجد شیراز و سومین مسجد ایران از نظر دیرینگی است.[۹] ساخت این مسجد در دوران عَمْرُو لَیْث (درگذشتۀ ۲۹۸ق؛ دومین حاکم سلسلۀ صَفّاریان) و در سال ۲۸۱ق انجام شده‌است؛ [۱۰] البته این احتمال نیز مطرح شده که بنای هستۀ اولیۀ آن به دورۀ خلافت عمر بن عبد العزیز (درگذشتۀ ۱۰۲ق) بازگردد.[۱۱] همچنین گفته شده که پیش از اسلام، آتشکده‌ای در جایگاه کنونی مسجد قرار داشته که بن‌مایۀ اصلی بنای مسجد را تشکیل داده است.[۱۲]
اما آثار موجود در این مسجد، متعلق به معماری روزگاران مختلف است که به هنگام بازسازی‌ها یا الحاقات به مسجد، به آن افزوده شده است.[۱۳] از جمله در روزگار اَتابَکان (قرن ششم و هفتم هجری) که افزون بر بازسازی، بخش‌هایی را به مسجد افزودند.[۱۴] بخشی از مرمت مسجد نیز، در روزگار صفویه، به ویژه در دورۀ شاه طَهماسْب و نیز شاه عباس یکم، انجام گرفته که کتیبه‌های گوناگونی به ویژه کتیبۀ سردر دوازده امام از این دوره باقی مانده‌اند.[۱۵] در دورۀ قاجار نیز این مسجد مرمت‌های گسترده‌ای به خود دیده است.[۱۶]
با وجود این بازسازی‌ها، بخش‌های زیادی از مسجد با گذشت زمان، رو به ویرانی نهاده بود تا این‌که در سال ۱۳۱۵ش، این مسجد به طور اساسی بازسازی شد و در سال ۱۳۴۸ش نیز مرمت ضلع جنوبی مسجد انجام گرفت.[۱۷]
ساختمان
این مسجد بخش‌های گوناگونی را دربردارد که می‌توان از سردرها و ایوان‌ها، گلدسته‌ها، صحن، محراب، منبر و سنگاب تاریخی آن نام برد. ورودی شمالی مسجد، به «درب دوازده امام» شناخته می‌شود که نام دوازده امام شیعیان روی آن نقش بسته‌است.[۱۸]
ضلع غربی مسجد نیز مزین به کاشی‌کاری‌هایی است و دری دارد که از طریق آن، می‌توان مستقیما به حرم شاهچراغ راه یافت.[۱۹] دو گلدستۀ کوتاه نیز در وسط ضلع شمالی، در دو سوی طاق‌نمای بلندی قرار گرفته است.[۲۰] در شبستان جنوبی یک منبر چوبی چهارده پله‌ای وجود دارد که شمارۀ پله‌های آن، نمادی از چهارده معصوم در دیدگاه شیعه دانسته شده است.[۲۱]
خدای‌ْخانه/ دار المصحف
اما در میان بخش‌های گوناگون این مسجد، بنایی قرار دارد که آن را از دیگر مساجد کهن متمایز می‌کند.[۲۲] این ساختمان سنگی مستطیل‌شکل در میانۀ صحن مسجد «خدایخانه» نام دارد و به منظور نگهداری و خواندن قرآن کریم ساخته شده و به همین خاطر، به آن «دار المصحف»/ «بیت المصحف» نیز می‌گویند.
تاریخ ساخت این بنا به سدۀ هشتم قمری باز می‌گردد که شاه ابواسحاق اینجو (درگذشتۀ ۷۵۸ق) دستور بنای آن را داد.[۲۳] کتیبه‌ای بر روی این بنا به خط پیر محمد شیرازی از خوش‌نویسان سدۀ هشتم هجری به‌جا مانده‌است.[۲۴]
گفته شده که این بنا در روزگاران کهن، به عنوان شبیهسازی کعبه برای آموزش آسان‌تر حج برای حاجیان استفاده می‌شده‌است.[۲۵]
آثار علمی یا هنری دربارۀ مسجد
- علی نقی بهروزی، شاعر و نویسندۀ معاصر کتابی با نام جامع عتیق شیراز یا قدیمی‌ترین مسجد فارس دربارۀ تاریخچه و معماری این مسجد نگاشته است. [۲۶]
- دُونالْد نِیُوتُون وِیلْبِر، نویسندۀ آمریکایی نیز در مقاله‌ای با نام "The Masjid - i'Atiq of shiraz" به معماری این مسجد پرداخته[۲۷] که به وسیلۀ افرا بانک به فارسی ترجمه شده و به صورت کتابی جداگانه به چاپ رسیده است.[۲۸]
- مستندی نیز با عنوان «خدایخانه» به کارگردانی فضل الله تاری ساخته شده که برندۀ چند جایزۀ داخلی و خارجی شده‌است.[۲۹]
- کمال الدین بهزاد، نقاش مشهور مکتب نگارگری هرات (درگذشتۀ ۹۴۲ق) نیز در یک نگارگری، مسجد عتیق و عمارت خدایخانه را به تصویر کشیده است.[۳۰]
نگارخانه
-
نمایی از کاشی‌کاری‌ها و تزیینات ایوان‌ها
-
سراسرنمایی مسجد عتیق شیراز
-
مراسم احیای شب قدر سال ۱۳۹۵ش در مسجد عتیق
-
نمای حرم شاهچراغ در نزدیکی مسجد عتیق
-
طاق مروارید؛ یکی از مُقَرْنَس‌های مسجد
-
ویرانی گستردهٔ مسجد عتیق در قرن سیزدهم و چهاردهم هجری
-
سید عبدالحسین دستغیب در مسجد جامع عتیق شیراز
-
عمارت خدایخانه در نگارۀ کمال الدین بهزاد
پانویس
- ↑ برای نمونه، نگاه کنید به: ابن بطوطه، رحلة ابن بطوطه، ۱۴۰۷ق، ص۲۱۴. برای آگاهی از برخی اطلاعات دیگر، بنگرید: بهروزی، جامع عتیق شیراز یا قدیمی‌ترین مسجد فارس، چاپخانه موسوی، ص۲۳.
- ↑ علی آبادی، «مسجدجامع عتیق، قلب تپنده نهضت اسلامی در شیراز»، خبرگزاری مهر.
- ↑ بهروزی، جامع عتیق شیراز یا قدیمی‌ترین مسجد فارس، چاپخانه موسوی، ص۵۷-۵۹
- ↑ علی آبادی، «مسجدجامع عتیق، قلب تپنده نهضت اسلامی در شیراز»، خبرگزاری مهر.
- ↑ رازی، هفت اقلیم، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۲۲۰.
- ↑ بهروزی، جامع عتیق شیراز یا قدیمی‌ترین مسجد فارس، چاپخانه موسوی، ص۲۳.
- ↑ سعدی، کلیات سعدی، ۱۳۸۵ش، ص۷۲۲، غزل ۳۵۲.
- ↑ ابن بطوطه، رحلة ابن بطوطه، ۱۴۰۷ق، ص۲۱۴.
- ↑ بهروزی، جامع عتیق شیراز یا قدیمی‌ترین مسجد فارس، چاپخانه موسوی، ص۹-۱۰.
- ↑ نگاه کنید به: بهروزی، جامع عتیق شیراز یا قدیمی‌ترین مسجد فارس، چاپخانه موسوی، ص۱۸. هم چنین نگاه کنید به: افشارپور، «60 سال برای مرمت مسجد عتیق شیراز»، پایگاه دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ نگاه کنید به: مخلصی، «پژوهشی در تاریخ و قدمت سنگاب تاریخی مسجد جامع عتیق شیراز»، ص۹۰.
- ↑ مستعلی پور، «مسجد عتیق شیراز؛ مسجد الاقصای ایرانیان» سایت ره بال آسمان.
- ↑ مخلصی، «پژوهشی در تاریخ و قدمت سنگاب تاریخی مسجد جامع عتیق شیراز»، ص۹۰.
- ↑ «مسجد عتیق شیراز، قدیمی‌ترین مسجد شیراز»، سایت یگانه گشت.
- ↑ بهروزی، جامع عتیق شیراز یا قدیمی‌ترین مسجد فارس، چاپخانه موسوی، ص۴۲-۴۴.
- ↑ مخلصی، «پژوهشی در تاریخ و قدمت سنگاب تاریخی مسجد جامع عتیق شیراز»، ص۹۰.
- ↑ مستعلی پور، «مسجد عتیق شیراز؛ مسجد الاقصای ایرانیان»، سایت ره بال آسمان.
- ↑ بی نام، «مسجد عتیق و نصیرالملک شیراز»، پایگاه دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ «مسجد عتیق شیراز، قدیمی‌ترین مسجد شیراز»، سایت یگانه گشت.
- ↑ «مسجد عتیق شیراز، قدیمی‌ترین مسجد شیراز»، سایت یگانه گشت؛ بی نام، «مسجد عتیق و نصیرالملک شیراز»، پایگاه دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ بهروزی، جامع عتیق شیراز یا قدیمی‌ترین مسجد فارس، چاپخانه موسوی، ص۲۰.
- ↑ نگاه کنید به: افشارپور، «60 سال برای مرمت مسجد عتیق شیراز»، پایگاه دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ دلشاد، «خدایخانه شیراز»، پایگاه دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ میرزا ابوالقاسمی، «کتیبۀ پیرمحمد شیرازی در مسجد جامع عتیق شیراز»، سراسر اثر.
- ↑ مستعلی پور، «مسجد عتیق شیراز؛ مسجد الاقصای ایرانیان».سایت ره بال آسمان.
- ↑ نگاه کنید: بهروزی، جامع عتیق شیراز یا قدیمی‌ترین مسجد فارس، نشر موسوی، سراسر اثر.
- ↑ Wilber, Donald Newton, "The Masjid - i'Atiq of shiraz", 1972, pp. 29-66
- ↑ نگاه کنید: ویلبر، مسجد عتیق شیراز، ترجمۀ افرا بانک، ۱۳۸۷ش، سراسر اثر.
- ↑ «حضور حافظ شیرازی در مسجد عتیق/ سندی که «خدایخانه» رو کرد»، خبرگزاری مهر.
- ↑ نگاه کنید به: ندافی پور و دیگران، «بررسی تضادهای هفتگانه رنگی در دو نگاره از نسخه (۹۳۵هجری) ظفرنامه تیموری شرف الدین علی یزدی؛ محفوظ در کاخ-موزه گلستان»، ص۶۸.
منابع
- ابن بطوطه، محمد بن عبدالله، رحلة ابن بطوطه، تحقیق محمد عبدالمنعم العریان، بیروت، دار احیاء العلوم، ۱۴۰۷ق.
- افشارپور، محمدامین، «۶۰ سال برای مرمت مسجد عتیق شیراز»، پایگاه دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۲۱ شهریور ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۱۷ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
- بهروزی، علی نقی، جامع عتیق شیراز یا قدیمی‌ترین مسجد فارس، شیراز، چاپ موسوی، کانون دانش پارس، بی تا.
- دلشاد، فاطمه، «خدایخانه شیراز»، پایگاه دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۲۵ خرداد ۱۴۰۱، تاریخ بازدید: ۱۲ اردیبهشت ۱۴۰۱.
- رازی، امین احمد، هفت اقلیم، تحقیق: سید محمدرضا طاهری، تهران، سروش، ۱۳۷۸ش.
- سعدی، مصلح بن عبدالله، کلیات سعدی، تصحیح محمدعلی فروغی، تهران، هرمس، ۱۳۸۵ش.
- علی آبادی، فاطمه، «مسجدجامع عتیق، قلب تپنده نهضت اسلامی در شیراز»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۲۱ بهمن ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۱۱ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
- مخلصی، محمدعلی، «پژوهشی در تاریخ و قدمت سنگاب تاریخی مسجد جامع عتیق شیراز»، اثر (فصلنامه علمی فنی هنری)، پاییز ۱۳۹۶ش.
- مستعلی پور، شقایق، «مسجد عتیق شیراز؛ مسجد الاقصای ایرانیان»، سایت ره بال آسمان، تاریخ درج مطلب: ندارد، تاریخ بازدید: ۱۲ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
- میرزا ابوالقاسمی، محمدصادق، «کتیبۀ پیرمحمد شیرازی در مسجد جامع عتیق شیراز»، گلستان هنر، پاییز ۱۳۸۷ش.
- ندافی پور، مسعود؛ افشاری، مرتضی؛ مقنی پور، مجیدرضا، «بررسی تضادهای هفتگانه رنگی در دو نگاره از نسخه (۹۳۵هجری) ظفرنامه تیموری شرف الدین علی یزدی؛ محفوظ در کاخ-موزه گلستان»، مطالعات تطبیقی هنر، ۱۳۹۰ش.
- ویلبر، نیوتون، مسجد عتیق شیراز، ترجمۀ افرا بانک، تهران، فرهنگستان هنر، ۱۳۸۷ش.
- بی نام، «مسجد عتیق شیراز، قدیمی‌ترین مسجد شیراز»، سایت یگانه گشت، تاریخ درج مطلب: ۲۶ فروردین ۱۴۰۲ش، تاریخ بازدید: ۱۲ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
- بی نام، «حضور حافظ شیرازی در مسجد عتیق/ سندی که «خدایخانه» رو کرد»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۲۲ دی ۱۳۹۳ش، تاریخ بازدید: ۱۲ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
- گروه نویسندگان (بدون نام)، «مسجد جامع عتیق شیراز را بهتر بشناسید»، سایت دستی بر ایران، تاریخ درج مطلب: ۲۳ فروردین ۱۴۰۰، تاریخ بازدید: ۱۲ اردیبهشت ۱۴۰۲.
- .Wilber, N, "The Masjid - i'Atiq of shiraz", Asia Institute, Pahlavi University, Shiraz, 1972, pp. 29-66.