مرآة العقول (کتاب)
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | علامه محمدباقر مجلسی |
| تاریخ نگارش | ۱۱۰۶ق |
| موضوع | شرح اصول کافی |
| سبک | روایی |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۱۰ |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | نور وحی |
مِرآةُ العُقُول فی شرح اخبار آل الرسول کتابی به زبان عربی در شرح کتاب الکافی نوشته علامه مجلسی است. از ویژگی‌های این کتاب، بررسی‌های سندی در قالب جمله‌های کوتاه، شرح و گستردگی در مفاهیم مشکل روایات است.
درباره مؤلف
محمدباقر فرزند محمدتقی معروف به علامه مجلسی (۱۰۳۷ق - ۱۱۱۰ق) از علمای عصر صفوی است. وی از محضر استادانی چون علامه حسن علی شوشتری، میر محمد مؤمن استرآبادی، شیخ حر عاملی،ملا محسن فیض کاشانی، ملا صالح مازندرانی استفاده نمود.[۱] بعدها به سِمت شیخ الاسلامی اصفهان منسوب شد و از سن بیست سالگی فتوا داد.[۲] بحار الانوار از مشهورترین تالیفات او و حیاة القلوب، عین الحیاة و مرآة العقول از دیگر آثار اوست. علامه مجلسی در سال ۱۱۱۰ق دراصفهان وفات یافت و در کنار پدرش به خاک سپرده شد.
روش‌شناسی
مرآة العقول شرحی عربی بر الکافی نوشتۀ ثقه الاسلام کلینی است. علامه مجلسی این کتاب را بر اساس تقسیم‌بندی چهارگانه حدیث (صحیح - ضعیف- موثق- حسن) نگاشته است. مجلسی در مقدمه کتاب می‌آورد: وجود خبر در امثال چنین اصول معتبری موجب جواز عمل به آن می‌گردد، اما ناچاریم به هنگام تعارض برای ترجیح روایات بر یکدیگر به سند آنها رجوع کنیم، زیرا معتبر‌بودن تمام روایات کتاب، منافاتی با این امر ندارد که برخی از آنها قوی‌تر باشند[۳]
کتاب مرآة العقول در آغاز مطالب حواشی و پانوشت‌هایی بود که علامه مجلسی هنگام تدریسِ روایات، آنها را بر کتابهای روایی می‌نگاشت، که بعدها به اصرار فرزندش محمدصادق حواشی مربوط به اصول کافی را به صورت مرتب و منظم تدوین نمود.[۴]
برخی فهرست‌نگاران تاریخ شروع تالیف این شرح را در سال ۱۰۷۶ق و تاریخ پایان آن را میان سال‌های ۱۱۰۲ یا ۱۱۰۶ قمری تخمین زده‌اند.[۵] علامه مجلسی در اجازه‌نامه برای یکی از شاگردانش به نام فاضل مشهدی که در تاریخ ۱۰۸۵ق نگاشته است از این کتاب به عنوان یکی از تألیفات خود نام برده‌است.[۶] هم‌چنین بنابر گزارش فهرست‌نگاران کتابخانه ملی ملک در نسخه موجود در این کتابخانه که به خط نستعلیق علامه مجلسی است تاریخ رجب ۱۰۵۹ قمری مشاهده می‌شود.[۷]
به گفتهٔ برخی محققان، ویژگی‌های روش علامه مجلسی در این کتاب چنین است:
- بهره‌گیری از روش غیر مزجی در شرح روایات: مجلسی برخلاف روش برخی دیگر از شرح‌نویسان، این گونه نبوده که سخنان و افزوده‌های تبیینی خود را در میانهٔ الفاظ روایات بیاورد بلکه آنها را به صورت کاملا تفکیک‌شده آورده است.[۸]
به باور برخی پژوهشگران، علامه مجلسی مبانی زیر را برای دستیابی به فهم صحیح احادیث در نظر داشته است:
- عرفی بودن زبان روایات: وجود برخی ظرایف در احادیث معصومان(ع) نباید منجر شود که زبان احادیث زبانی اختصاصی و پیچیده و دور از فهم عرفی است. [۹]
- وجود برخی از آرایه‌ها و صناعات ادبی در سخن معصومان(ع)[۱۰]
- علم و عصمت پیامبران و امامان(ع): علامه مجلسی توجه داشته که گاهی معصوم(ع) برای انتقال آسان‌تر مفاهیم معرفتی از مجاز، کنایه و تشبیه و ... استفاده نموده است و ظاهر برخی از روایات را بر مجازگویی یا کنایه حمل نموده است و بدین گونه تلاش نموده تا مقصود اصلی امام(ع) از سخنشان را روشن سازد.[۱۱]
- حجیت دلالت سیاق در فهم مراد معصومان(ع): علامه مجلسی به این نکته توجه داشته که گاهی شیوهٔ چینش واژگان و جملات در کنار یکدیگر، خود معنایی خاص به مخاطب منتقل می‌کند.[۱۲]
- هماهنگی و سازواری درونی روایات معصومان(ع): به گفتهٔ محققان، عواملی مانند: تقیّه، رعایت سطح مخاطبان، تقطیع روایت، تصحیف و تحریف، گاهی باعث می‌شده که روایت نتواند بازتاب‌دهندهٔ درستی برای دیدگاه معصومان(ع) باشد. علامه مجلسی به این مهم توجه داشته و با درنگ در احادیثی که دربارهٔ یک موضوع بوده‌اند و کشف روابط میان آنها تلاش نموده تا دیدگاه واقعی معصوم(ع) را بیابد.[۱۳]
- لزوم رعایت احتیاط در تأویل روایات: علامه مجلسی با این که باور داشته که احادیث می‌توانند دارای تأویل (معنایی از سخن در لایه‌های عمیق‌تر از ظاهرِ آن) باشند؛ اما در توجیه بخشی از احادیث، ابراز داشته که آنها متشابه و پیچیده‌اند و بدین وسیله از تأویل آنها خودداری و احتیاط ورزیده است.[۱۴]
نگاهی به محتوا
نخستین روایت کتاب از امام باقر(ع) درباره آفرینش عقل است و این که عقل معیار پاداش و کیفر و محبوب‌ترین آفریده خداست. علامه مجلسی در شرح روایت، عقل را درلغت به معنای تعقل اشیاء و فهم آنها دانسته و در اصطلاح شش معنی برای عقل نقل کرده است و بیشتر روایات مربوط به عقل را ناظر به معنای اول دانسته که عقل به معنای قوه ادراک خیر و شر و توانایی فرق گذاشتن میان آن دو [یادداشت ۱] و یا ناظر به معنای دوم دانسته که عقل به معنای ملکه و حالتی نفسانی است که آدمی را به انتخاب خوبی‌ها و منافع و دوری از بدی‌ها و مضرات دعوت می کند. [۱۵][یادداشت ۲] علامه هم‌چنین معنای ششم را نظر فلاسفه دانسته که عقل جوهری مجرد و قدیم است که هیچ تعلقی به ماده در ذات و در فعل(تأثیر در دیگر موجودات) ندارد.وی این نظر را مستلزم انکار بسیاری از ضروریات مانند حدوث عالَم دین دانسته است. [۱۶] روایت پایانی کتاب نیز از امام باقر(ع) است که فرمود: دنیا به پایان نمی رسد تا این که خداوند مردی از ما اهلبیت را بر می‌انگیزد که به کتاب خداوند عمل می‌کند و با هر منکری ستیزه کند. [۱۷]
ویژگی‌ها
مرآةالعقول دارای امتیازاتی بوده است:
- در شرح روایات به حدس‌های گوناگون مطرح‌شده در هر روایت نیز دقت شده و این احتمال‌ها در دامنۀ هر روایت به بحث گذاشته شده است.[۱۸]
- در واکاوی روایات، برای کاستن از پیچیدگی متون حدیث، از کتابهای لغت و احادیث دیگر استفاده شده است.[۱۹]
- در فرازهای از کتاب به چگونگی ضبط یک حدیث در نسخه‌های مختلف نیز اشاره شده است.[۲۰]
- در این کتاب از اصطلاحات تازۀ حدیثی در ارزیابی سندهای کتاب کافی استفاده شده که بنابر تحقیق برخی از پژوهشگران به بیش از پانصد مورد می‌رسد.[۲۱]
- شرح کتابهای العِشره، خمس و زکات و نصف کتابهای دعا و صلاة در زمان زندگانی مولف به دلیلی که مشخص نیست، ناتمام ماند اما علامه به دامادش محمدصالح خاتون‌آبادی وصیت نمود تا کار را به اتمام رساند.[۲۲]
نسخه‌های خطی
کتاب مرآة العقول دارای سه نسخه خطی است:
- نسخه از جلد اول کتاب به شماره ۷۳۲۶-۷۹۳۳-۸۱۷۱ و مجلد دوازدهم به شماره ۷۳۵۱-۱۵۱۱۴در کتابخانه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود.[۲۳]
نسخه‌هایی نیز از مجلدات دوم، چهارم و ششم این کتاب توسط آیةالله خامنه‌ای به کتابخانه آستان قدس رضوی اهدا شده است.[۲۴]
- نسخه از این کتاب نیز در کتابخانه ملک وجود دارد.[۲۵]
چاپ‌ها
این کتاب با سه چاپ گوناگون در دسترس است:
- چاپ بیست‌و‌شش جلدی به تصحیح شیخ علی آخوندی: این کتاب نزدیک به شصت مورد از روایات فاقد ارزیابی سندی از سوی علامه مجلسی می‌باشد که توسط مصحح و بنابر مبانی رجالی علامه مجلسی مورد سنجش علمی قرار گرفته است.[۲۶]
- چاپ بیست و شش جلدی به تصحیح سید هاشم رسولی محلاتی و مقدمه سید مرتضی عسکری در دو مجلد: این چاپ توسط دارالکتب الاسلامیه بین سال‌های ۱۳۶۳ تا ۱۳۶۹ش در تهران چاپ شده است.[۲۷]
- چاپ ده‌جلدی: توسط انتشارات نور وحی.
پانویس
- ↑ کیانی فرید، دائره المعارف تشیع، ۱۳۹۴ش ج۱۵ ص۷۷.
- ↑ دریاب، حیاه العلامه المجلسی، ۱۴۲۳ق، ج۱ ص۲۵.
- ↑ مجلسی، مرآة العقول، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۳.
- ↑ مجلسی، مرآة العقول، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۳.
- ↑ آستان قدس رضوی، فهرست کتب خطی کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد، ۱۳۷۰ش ج۱۴ص۴۸۳-۴۸۶.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق ج۱۱۰، ص۱۶۲.
- ↑ ملک، کتابخانه ملی، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۴۸۶.
- ↑ نصیری، «نقد و بررسی کتاب مرآة العقول»، ص۵۹۲.
- ↑ احمدی و دیگران، «رهیافتی بر مبانی فهم حدیث علامه محمد باقر مجلسی در «مرآة العقول» (مطالعه موردی بخش اصول کافی)»، ص۱۳۰.
- ↑ احمدی و دیگران، «رهیافتی بر مبانی فهم حدیث علامه محمد باقر مجلسی در «مرآة العقول» (مطالعه موردی بخش اصول کافی)»، ص۱۳۰.
- ↑ احمدی و دیگران، «رهیافتی بر مبانی فهم حدیث علامه محمد باقر مجلسی در «مرآة العقول» (مطالعه موردی بخش اصول کافی)»، ص۱۳۱-۱۳۳.
- ↑ احمدی و دیگران، «رهیافتی بر مبانی فهم حدیث علامه محمد باقر مجلسی در «مرآة العقول» (مطالعه موردی بخش اصول کافی)»، ص-۱۳۳.
- ↑ احمدی و دیگران، «رهیافتی بر مبانی فهم حدیث علامه محمد باقر مجلسی در «مرآة العقول» (مطالعه موردی بخش اصول کافی)»، ص۱۳۳.
- ↑ احمدی و دیگران، «رهیافتی بر مبانی فهم حدیث علامه محمد باقر مجلسی در «مرآة العقول» (مطالعه موردی بخش اصول کافی)»، ص۱۴۳.
- ↑ مجلسی، مرآةالعقول، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۲۵.
- ↑ مجلسی، مرآة العقول، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۲۷.
- ↑ مجلسی، مرآة العقول، ۱۴۰۴ق، ج۲۶، ص۶۰۸.
- ↑ مجلسی، مرآة العقول، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۶۲ ذیل باب ان ائمه لم یعفوا شیئا الا بعهد من الله. ج۳، ص۱۸۵ ذیل باب فی ان الامامه عهد معهود من الله. ج۶، ص۱۷۳ باب مولد الصاحب علیه‌السلام. ج۱۰، ص۳۹ باب سلب روح ایمان از اصحاب مشئمه. ج۱۰ ، ص۴۱ باب تشبیه.
- ↑ مجلسی، مراة العقول، ۱۳۶۳ش، ج۳، ص۱۸۷ ذیل باب فی ان الامامه عهد معهود من الله. ص۲۱۷ باب ما نص الله و رسوله علی الائمه. ج۱۰، ص۷۱ باب اصرار علی الذنب.
- ↑ مجلسی، مرآة العقول، ۱۳۶۳ش، ج۳، ص۱۹۸؛ ج۶، ص۲۱۳.
- ↑ حجت، مقاله ارزیابی اسناد الکافی از منظر علامه مجلسی در مرآة العقول، ص۵.
- ↑ آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۲۰، ص۲۸۰، شماره ۲۹۷۰.
- ↑ آستان قدس رضوی، فهرست نسخ خطی، ۱۳۷۰ش، ج۱۴،ص۴۸۳-۴۸۶.
- ↑ آستان قدس رضوی، فهرست نسخه‌های خطی اهدایی آیةالله خامنه‌ای، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۶۵۶-۶۵۸.
- ↑ ملک، کتابخانه ملی، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۴۸۶.
- ↑ حجت، «ارزیابی اسناد الکافی از منظر علامه مجلسی در مرآةالعقول»، ص۵.
- ↑ علامه مجلسی، مرآة العقول، ۱۳۶۳-۱۳۶۹ش، سراسر اثر.
یادداشت
منابع
- احمدی، زهرا و دیگران، «رهیافتی بر مبانی فهم حدیث علامه محمد باقر مجلسی در مرآة العقول(مطالعه موردی بخش اصول کافی)»، مطالعات قرآن و حدیث، شماره ۳۱، پاییز و زمستان ۱۴۰۱ش.
- افشار، ایرج و محمدتقی دانش‌پژوه، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه ملی ملک، تهران، نشر هنر، چاپ اول، ۱۳۶۳ش.
- حجت، هادی، «ارزیابی اسناد کافی از منظر علامه مجلسی در مرآة العقول»، فصلنامه علوم حدیث، شماره ۴۵-۴۶، پاییز و زمستان ۱۳۸۶ش.
- دریاب، محمود، حیاة العلامه المجلسی، مقدمه بحارالانوار، بیروت، نشر دارالتعارف، ۱۴۲۳ق.
- آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعه، بیروت، دارالاضواء، چاپ دوم، بی‌تا.
- عرفانیان، غلامعلی، فهرست کتب خطی کتابخانه مرکزی استان قدس رضوی، نشر کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، سال ۱۳۷۰ش.
- غلامی مقدم، براتعلی و دیگران، فهرست نسخه‌های خطی اهدایی حضرت آیةالله سید علی خامنه‌ای، مشهد، نشر سازمان کتابخانه‌ها موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، چاپ اول، ۱۳۸۸ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمه الاطهار، بیروت، نشر موسسه الوفاء، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- مجلسی، محمدباقر، مرآة العقول فی شرح اخبار آل الرسول، تصحیح: سید هاشم رسولی، تهران، انتشارات دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۳-۱۳۶۹ش.
- نصیری، علی، «نقد و بررسی کتاب مرآة العقول»، مجموعه مقالات کنگرهٔ بین المللی ثقة الاسلام کلینی، قم، دار الحدیث، ۱۳۸۷ش.