زنجیرزنی (آیین)
| زنجیرزنی | |
|---|---|
 | |
| اطلاعات آئین | |
| زمان‌برگزاری | دهه اول محرم • دهه آخر صفر |
| گستره جغرافیایی | هند • پاکستان • افغانستان • ایران • عراق |
| منشأ تاریخی | مصائب کاروان اسیران کربلا مانند غل و زنجیر |
| اشیاء و نمادها | زنجیر |
| آیین‌های مهم | |
| سینه‌زنی • افطاری • تشییع جنازه • تعزیه خوانی سایر آیین‌ها | |
زَنْجیرزَنی از آیین‌های جمعی سوگواری شیعیان است که در آن برای یادکرد مصائب اهل بیت(ع) خصوصا اسیران کربلا، زنجیرهایی که به صورت خوشه‌ای به دسته‌ای چوبی آویخته شده را بر شانه خود فرود می‌آورند. گستره این آیین هند، پاکستان، افغانستان، ایران و عراق است. این آیین نوعا مردانه و به صورت گروهی در مناسبت‌های مهم عزاداری مانند دهه اول محرم و دهه آخر صفر برگزار می‌شود. زنجیرزنی در سبک‌های گوناگونی انجام می‌شود و غالبا همراه دسته‌های زنجیرزنی، نوحه خوانده شده و از طبل و سنج استفاده می‌شود. اگرچه غالب فقها زنجیرزنی را جایز شمرده‌اند، اما سید ابوالحسن اصفهانی از مراجع تقلید شیعه قرن چهاردهم قمری و سید حسن امین فقیه و ادیب، زنجیرزنی را همانند قمه‌زنی تحریم کرده‌اند.
تاریخچه
منشأ زنجیرزنی را هند و پاکستان دانسته‌اند. احتمالاً این آیین در اواسط دوران قاجار به ایران آمده باشد. در منابع قدیمی‌تر گزارشی از زنجیرزنی نیست. در سفرنامه‌های اروپاییان در عهد ناصرالدین‌شاه، گزارش‌هایی از زنجیرزنی آمده است. در زمان رضاشاه، آیین‌های عزاداری از جمله زنجیرزنی ممنوع شد. در زمان محمدرضا پهلوی نیز در مقاطعی محدودیت‌هایی در برگزاری این مراسم ایجاد شد. به عنوان نمونه، در شهریور۱۳۳۴، در آستانۀ ماه محرم، حکومت پهلوی به استناد فتوایی از سید هبةالدین شهرستانی، از فقهای وقت عراق، زنجیرزنی و برخی عزاداری‌های دیگر را ممنوع کرد. این ممنوعیت اعتراض‌هایی را در پی داشت؛ یکی از این اعتراضات، دسته بزرگ زنجیرزنی آذربایجانی‌ها بود که در ۸ محرم در منزل سید محمد بهبهانی تحصن کردند و سرانجام با دخالت حسین علاء نخست وزیر وقت، خاتمه یافت.[۱] هم‌چنین در ۱۹۲۷م در حیدرآباد زنجیرزنی ممنوع شد.
گستره جغرافیایی و محدوده اجرایی
زنجیرزنی از آیین‌های عزاداری شیعیان است که عمدتا در کشورهای ایران، عراق، افغانستان، لبنان، پاکستان و هند به اشکال مختلف انجام می‌شود.[۲]
زنجیرزنی مکان خاصی ندارد و هم در کوچه و خیابان‌ها و هم در مکان‌های محدود مانند صحن‌های اماکن مذهبی و یا حسینیه‌ها برگزار می‌شود..[۳]
نمادشناسی
این مراسم احتمالاً به صورت نمادین به مصائب کاروان اسیران کربلا در مسیر شام اشاره دارد؛ مصائبی مانند در غل و زنجیربودن و نیز تازیانه خوردن از نگهبانان کاروان. زنجیرزنی نوعی تحمل ریاضت و رنج است که اجراکنندگان بدین وسیله خود را در مصائب و مشکلاتی شریک می‌کنند که دشمنان شهدای کربلا برای آنها به وجود آورده‌اند.[۴]
چگونگی و انواع
این مراسم با حفظ ماهیت واحد خود، در مناطق مختلف ایران و عراق با تفاوت‌هایی اندک برگزار می‌گردد. اما در هندوستان و پاکستان این مراسم متفاوت با ایران و عراق برگزار می‌شود؛ تفاوت بارز این مراسم در استفاده از زنجیرهای تیغ‌دار و چاقودار در این دو کشور است. در افغانستان هر دو نوع زنجیر معمولی و تیغ دار دیده می‌شود.
در ایران
زنجیرزنان در ایران، به صورت منظم و پشت سرهم در ستون‌های دو تایی یا بیشتر حرکت می‌کنند. در ردیف‌های جلو پیش‌کسوتان و سپس جوانان، نوجوانان و کودکان حرکت می‌کنند.[۵] به صورت هماهنگ، بر اساس ریتم نوحه‌ای که همزمان نوحه‌خوان می‌خوانند، زنجیرها را بر کتف و پشت و گاهی سر و سینه خود می‌کوبند. همراه دسته، طبل و سنج می‌کوبند. زنجیرزنی سبک‌های گوناگونی دارد؛ از جمله تک‌ضرب، سه‌ضرب، چهارضرب و بیشتر. ریتم آن تابع ریتم نوحه و طبل است.[۶]
در روزهای تاسوعا و عاشورا، گاهی در پیشاپیش دسته‌های سینه‌زنی و زنجیرزنی اسب‌هایی با پوشش پارچه‌های سفید آغشته به قطرات سرخ‌رنگ به نشان خون حرکت می‌کنند. گاهی چند کبوتر پشت اسب‌ها می‌گذارند به نشانهٔ انتقال خبر شهادت امام حسین از کربلا به مدینه.[۷]
در عراق
زنجیرزنی در عراق تقریبا همانند ایران برگزار می‌شود. زنجیرزنان همگی پیراهن سیاه بر تن کرده و قسمت بالای آن را از پشت چاک میزندد تا زنجیر را جهت تأسی بیشتر با اهل بیت امام حسین علیه‌السلام بر بدن برهنه فرودآوردند. در کاظمین، مجموعه‌ای از مردان با تشکیل حلقه‌های بزرگی به شکل مستطیل یا بیضی به طرح حرم کاظمین حرکت می‌کنند. همراه این دسته‌ها طبل و سنج و بوق به صدا در می‌آید و معمولا نوحه خوانی انجام می‌شود.[۸] برخی از زنجیرزنان به حلقه‌های زنجیر تیغ‌های کوچک متصل می‌کنند تا درد و رنج بیشتری را بر خود تحمیل کنند.[۹]
در پاکستان و هندوستان
این مراسم اگر چه در گذشته، با همان شیوه‌ای که در ایران رواج داشت، برگزار میگردید اما بعدها مردم پاکستان و هندوستان تغییراتی در آن ایجاد کرده و به انتهای زنجیر تیغ و چاقو اضافه کردند. تیغ‌زنان بر این باورند که چون اویس قرنی، دندان خود را فدای رسول خدا نمود، آنان نیز مجازند که خون خود را برای امام حسین(ع) بریزند.[۱۰]
زنجیرزنی در همۀ شهرهای پاکستان برپا شده و حتی برخی جوانان اهل سنت و مسیحی اهل این کشور در این مراسم شرکت می‌کنند.[۱۱] در پاکستان رسم است که زن و مردی که فرزند ندارند، نذر می‌کنند اگر خداوند به آنان فرزند پسر دهد، هر سال او را در مراسم زنجیرزنی امام حسین(ع) شرکت دهند.[۱۲]
افغانستان
در افغانستان به دو روش زنجیر زده می‌شود. در روش اول در وسط حلقه سینه‌زنی نشسته، دو نفر بپا خاسته و در مقابل هم با دو دست همزمان زنجیر میزنند. در روش دوم دسته زنجیرزنی است که مانند شیوه قبلی با دو دست و هماهنگ و در دو جهت جلو و پشت بدن زده می‌شود.
مخالفان زنجیرزنی
اگرچه غالب فقها زنجیرزنی را جایز شمرده‌اند[۱۳]، اما گروهی از فقها زنجیرزنی را همانند قمه‌زنی تحریم کرده‌اند.
- سید ابوالحسن اصفهانی: اصفهانی در فتوایی قمه‌زنی، زنجیرزنی و... را تحریم کرد. «به کار بردن شمشیرها (قمه‌زنی) و زنجیرها و طبل‌ها و بوق‌ها و کارهایی مانند این امور که امروزه در دسته‌های عزاداری و در روز عاشورا معمول است همه حرام و غیر شرعی است»[۱۴]
- سید محسن امین: در کتاب التنزیه لاعمال الشبیه، زنجیززنی را همردیف قمه‌زنی قرار می‌دهد و قائل به تحریم است.[۱۵] در این رساله به میرزای شیرازی حرمت لطم را در صورتی که موجب سرخ‌شدن شود، نسبت می‌دهد.[۱۶]
- سید هبة الدین شهرستانی: این فتوا در مناطقی مؤثر افتاد؛ اما اعتراض‌هایی را نیز برانگیخت.[۱۷]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ مظاهری، فرهنگ سوگ شیعی، مدخل زنجیرزنی.
- ↑ مظاهری، فرهنگ سوگ شیعی، مدخل زنجیرزنی.
- ↑ فربد، کتاب ایران: سوگواریهای مذهبی در ایران، ص۷۱.
- ↑ فربد، کتاب ایران: سوگواریهای مذهبی در ایران، ص۱۴۸.
- ↑ فربد، کتاب ایران: سوگواریهای مذهبی در ایران، ص۱۴۲.
- ↑ مظاهری، فرهنگ سوگ شیعی، مدخل زنجیرزنی.
- ↑ فربد، کتاب ایران: سوگواریهای مذهبی در ایران، ص۱۴۵.
- ↑ حیدری، تراژدی کربلا، ص۱۱۴.
- ↑ حیدری، تراژدی کربلا، ص۱۱۵.
- ↑ رضایی، عزاداری امام حسین در جهان، ص۱۰۲.
- ↑ رضایی، عزاداری امام حسین در جهان، ص۱۰۲.
- ↑ رضایی، عزاداری امام حسین در جهان، ص۱۰۱.
- ↑ برای نمونه: وقفة مع رسالة التنزیه وآثارها فی المجتمع، ضمن رسائل الشعائر الحسینیة، ج۱، ص۴۲-۴۵
- ↑ امین، أعیان الشیعة ج۲، ص۳۳۱؛ خلیلی، هکذا عرفتهم، ج۱، ص۲۰۷.
- ↑ امین، التنزیه لأعمال الشبیه، ج۲، ص۱۷۱.
- ↑ امین، التنزیه لأعمال الشبیه، ج۲، ص۲۳۶.
- ↑ امین، أعیان الشیعة ج۱۰، ص۲۶۱؛ خلیلی، هکذا عرفتهم، ج۲، ص۲۱۲.
یادداشت
منابع
- رضایی، صفیه، عزاداری امام حسین در جهان، انتشارات سبط النبی، قم، ۱۳۸۸ش.
- مظاهری، محسن حسام، فرهنگ سوگ شیعی، مدخل زنجیرزنی.
- فربد، محمدصادق، کتاب ایران: سوگواریهای مذهبی در ایران، الهدی، تهران، ۱۳۸۶ش.
- حیدری، ابراهیم، تراژدی کربلا، ترجمه علی معموری و محمدجواد معموری، مؤسسه دار الکتاب الاسلامیة، قم، ۱۳۸۰ش.
- امین، سیدمحسن، رسائل الشعائر الحسینیه؛ رسالة التنزیه للسید محسن الامین والرسائل المؤیدة والمعارضة لها، گردآوری و تحقیق: محمد حسون، الرافد، ۲۰۱۱م.
- خلیلی، جعفر، هکذا عرفتهم، المکتبة الحیدریة، چاپ اول، قم، ۱۴۲۶ق. برابر ۱۳۸۴ش.
پیوند به بیرون
| سنت‌ها و مراسم‌ها | فهرست آیین‌های عاشورایی • سیاه‌پوشی • تشت‌گذاری • زنجیرزنی • سینه‌زنی • سنج و دمام • مرثیه‌خوانی • نوحه‌خوانی • دسته عزاداری • هیئت عزاداری • تعزیه‌خوانی • روضه‌خوانی • مقتل‌خوانی • قمه‌زنی • نخل‌گردانی • تابوت‌گردانی • مراسم‌تابوت • مشعل‌گردانی • حسی • گِل‌مالی • شاخسِی واخسِی • همایش شیرخوارگان • پیاده‌روی اربعین • خیمه‌سوزان • چاووش‌خوانی • عَلَم‌کشی • چهل منبر • یزله‌خوانی • عزاداری طویریج • پرده‌خوانی • یوم‌الحسین • جاماندگان اربعین • یوم العباس |  |
|---|---|---|
| روضه‌ها | ||
| تعزیه‌ها | ||
| مناسبت‌ها | ||
| مکان‌ها | کربلا • حرم امام حسین(ع) • حرم حضرت عباس(ع) • بین‌الحرمین • تل زینبیه • گودال قتلگاه • کف‌العباس • خرابه شام • خیمه‌گاه • فرات • غاضریه • نهر علقمه • نینوا • حسینیه • تکیه • سقاخانه • امام‌باره • حسینی‌دالان • بازار شام | |
| کتاب‌ها | ||
| آداب | ||
| مرثیه‌ها | ||
| وابسته | سوگواری • مقتل • توغ • زیارت عاشورا • تحریفات عاشورا • ادبیات عاشورایی • موکب • لعن یزید • گریه بر حسین(ع) • حدیث ریان بن شبیب • پیرغلام اهل‌بیت • فقه عزاداری | |