التمهید فی علوم القرآن (کتاب)
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | محمدهادی معرفت |
| موضوع | علوم قرآن |
| زبان | عربی |
| مجموعه | ۱۰جلد |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | مؤسسه فرهنگی انتشاراتی التمهید |
| تاریخ نشر | ۱۳۸۸ش |
اَلتّمْهید فی عُلومِ الْقُرْآن (به فارسی: مقدمه‌ای بر علوم قرآنی) کتابی به زبان عربی درباره علوم قرآنی نوشته محمدهادی معرفت (۱۳۰۹-۱۳۸۵ش). التمهید که گسترده‌ترین اثر معاصر درباره علوم قرآنی دانسته شده، در شش جلد، به مباحث وحی، نزول قرآن، تاریخ قرآن، قرائات مختلف، ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه و اعجاز قرآن پرداخته که سه جلد از آن، درباره مبانی و ویژگی‌های اعجاز قرآن کریم است. محمدهادی معرفت در تألیف التمهید، از منابع اهل سنت و شیعه در موضوعات مختلفی از جمله علوم قرآنی، تفسیر و تاریخ بهره برده است. التمهید، بارها منبع پژوهش‌های مختلف قرار گرفته و به عنوان متون درسی در دانشگاه‌ها و حوزه‌های علمیه استفاده شده است.
برخی از ویژگی‌های التمهید، عبارتند از: دوری از پراکنده‌گویی و واضح‌ساختن موضوع بحث، استفاده از روایات اهل سنت و شیعه، و همچنین رویکرد انتقادی در بیان مباحث. التمهید، جبران‌کننده عدم وجود موسوعه قرآنی در میان شیعیان دانسته شده است.
سه جلد از التمهید، تا سال ۱۳۶۷ توسط انتشارات مرکز مدیریت حوزه علمیه قم چاپ شده است. سپس دفتر انتشارات اسلامی آن را در شش جلد چاپ کرده و سرانجام مؤسسه التمهید، نسخه‌ای ده جلدی از کتاب را منتشر کرده که علاوه بر شش جلد ابتدایی، سه کتاب شبهات و ردود، صیانة القرآن من التحریف و نیز التفسیر و المفسرون را نیز در خود جای داده است. سه اثر اخیر، پیش از آن به صورت مستقل چاپ شده بودند. ترجمه‌ها و خلاصه‌های مختلف التمهید به زبان فارسی منتشر شده و بخش‌هایی از اثر نیز به صورت مستقل ترجمه شده است؛ از جمله کتاب تناسب آیات. نرم‌افزار دیجیتال التمهید، توسط دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم انتشار یافته است.
کلیات و جایگاه
کتاب التمهید فی علوم القرآن، نوشته محمدهادی معرفت، حاصل یادداشت‌برداری‌های مداوم نویسنده درباره علوم قرآنی است که سرانجام تدوین و تألیف شده و نویسنده، این اثر و مباحث آن را مقدمه‌ای برای تفسیری با عنوان «الوسیط» می‌دانسته است.[۱]
التمهید در شش جلد، به هفت موضوع از موضوعات مرتبط با علوم قرآنی پرداخته است: وحی، نزول قرآن، تاریخ قرآن، قرائت‌های مختلف، ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه، و همچنین اعجاز قرآن.[۲] جلد اول کتاب، حاوی سه بحث نخست، یعنی وحی، نزول قرآن و تاریخ قرآن است، جلد دوم، حاوی مباحث مرتبط با قرائت‌های مختلف و آیات ناسخ و منسوخ، جلد سوم، دربردارنده محکم و متشابه است،[۳] و در جلدهای چهارم، پنجم و ششم، مباحث مرتبط با اعجاز قرآن آمده است؛ از جمله مبانی اعجاز، اعجاز بیانی قرآن کریم، اعجاز علمی، اعجاز آگاهی‌دادن از غیب، و همچنین اعجاز تشریعی قرآن کریم.[۴]
التمهید، کتابی جامع و گسترده توصیف شده است که بیشتر مباحث علوم قرآنی را دربردارد[۵] و برخلاف آثار پیش از خود که تکرار سخن گذشتگان بوده‌اند، گامی به جلو و در جهت روشن ساختن خطاها و لغزش‌های آثار پیشین است.[۶] آیت الله معرفت همچنین در سال ۱۳۵۸ش، سه جلد نخست کتاب را که پیش آن چاپ شده بود، با بازنگری‌هایی منتشر ساخت.[۷]
محمدهادی معرفت در تألیف کتاب التمهید، از منابع فراوان اهل سنت و شیعه، از جمله آثار علوم قرآنی، تفاسیر، منابع حدیثی، تاریخ و شرح‌حال‌ها، آثار اعتقادی و کلامی و همچنین کتاب‌های فقهی، اصولی و ادبی بهره برده است.[۸] التمهید فی علوم القرآن، یکی از منابع اصلی پژوهش‌های مرتبط با علوم قرآنی بوده و بنابر گزارش‌های موجود، پایان‌نامه‌ها و آثار بسیاری با اتکا به آن نگارش یافته و خلاصه‌های مختلفی از آن به عنوان متون درسی در دانشگاه‌ها و حوزه‌های علمیه استفاده شده است.[۹]
درباره مؤلف
محمدهادی معرفت (۱۳۰۹-۱۳۸۵ش) از فقها و حدیث‌شناسان شیعه و از محققان و مؤلفان علوم قرآن و تفسیر بود.[۱۰] معرفت تحصیل‌کرده حوزه علمیه کربلا،[۱۱] نجف[۱۲] و قم بود[۱۳]. معرفت در قم، علاوه بر تدریس رسائل، مکاسب و کفایه و سپس تدریس خارج فقه و اصول فقه، در مدرسه حقانی، به تدریس علوم قرآنی می‌پرداخت[۱۳] و در همین راستا، تا سال ۱۳۵۸ش، سه جلد از کتاب التمهید فی علوم القرآن، به چاپ رسید.[۱۴] پس از آن‌که دروس تفسیر و علوم قرآنی به عنوان دروس رسمی حوزه تصویب شد، به تربیت افرادی برای تدریس دروس فوق مشغول شد و در کنار آن، ۱۴ دانشکده علوم قرآنی را در نقاط مختلف ایران دایر کرد.[۱۵]
معرفت، آثار دیگری از جمله التفسیر الاثری الجامع،[۱۶] صیانة القران من التحریف،[۱۷] و همچنین کتاب شبهات و ردود را در پاسخ به شبهات شرق‌شناسان غربی و برخی روشنفکران دنیای عرب درباره قرآن کریم،[۱۸] و کتاب دو جلدی التفسیر و المفسرون[۱۹] را نگاشته که دو مورد اخیر، علاوه بر انتشار مستقل، به همراه کتاب التمهید فی علوم القرآن نیز چاپ شده است.[۲۰] او همچنین آثار فقهی‌ای نیز داشته که از آن جمله است: تمهید القواعد، حدیث لاتعاد، ولایة الفقیه: ابعادها و حدودها، مالکیة الأرض، و مسائل فی القضاء، همگی به زبان عربی.[۲۱]
ویژگی‌ها و روش نگارش
آیت الله معرفت، در کتاب التمهید، در مواردی به تبیین مفهوم‌شناسی اصطلاحاتی از قبیل وحی و اعجاز پرداخته و گاه درباره اهمیت موضوعاتی از قبیل اسباب نزول، مطالبی نوشته است.[۲۲]
التمهید فی علوم القرآن، همچنین از پراکنده‌گویی دوری گزیده و با طرح سؤالاتی در ابتدای هر بخش، مسئله مورد بحث را روشن ساخته است.[۲۳] در این کتاب، از روایات مرتبط اهل سنت و شیعه در موضوعات مختلف از جمله درباره چگونگی نزول وحی، نخستین و آخرین آیات، و اسباب نزول استفاده شده است.[۲۴]
مؤلف التمهید فی علوم القرآن، در مقدمه کتاب، تصریح کرده است که تنها مطالبی را در کتاب خود آورده که به درستی و اتقان آن اطمینان یافته[۲۵] و از همین رو مطالب کتاب را پیش از انتشار، به صورت جزوات درسی در اختیار طلاب حوزه‌های علمیه قرار داده و در هنگام تدریس مطالب، از دیدگاه‌ها و نقدهای حوزویان برای تکمیل و بازسازی محتوای اثر خود بهره برده است.[۲۶]
ویژگی‌های دیگری که برای التمهید ذکر شده، عبارتند از: جبران عدم وجود موسوعه‌های قرآنی در میان شیعیان،[۲۷] تبیین جایگاه و نقش شیعه در عرصه علوم قرآنی،[۲۸] و همچنین رویکرد انتقادی در بیان مباحث تا آنجا که در مواردی با قاطعیت به نقد نظرات آیت الله خوئی و علامه طباطبایی می‌پردازد.[۲۹]
نگاهی به محتوا
نخستین مطلب کتاب پس از مقدمه با عنوان «الوحی و القرآن» عهده دار تبیین پاره‌ای از موضوعات مرتبط با وحی است مانند: وحی در لغت، وحی در قرآن، وحی از نظر فلاسفه غرب، اقسام وحی رسالی، براهین اثبات وجود نفس و افسانه غرانیق و... [۳۰] وحی در لغت اعلام سریع و مخفی است خواه با اشاره و یا نجوا و زمزمه و در گوشی سخن گفتن و یا نوشتن مخفیانه و در قرآن هم به همین معنا بکار رفته است در آیه ۱۱ سوره مریم فَخَرَجَ عَلَىٰ قَوْمِهِ مِنَ الْمِحْرَابِ فَأَوْحَىٰ إِلَيْهِمْ أَنْ سَبِّحُوا بُكْرَةً وَعَشِيًّا پس، از محراب بر قوم خويش درآمد و ايشان را آگاه گردانيد كه روز و شب به نيايش بپردازيد. افزون بر معنای لغوی سه کاربرد دیگر برای وحی در قرآن وجود دارد که عبارتند از: ۱- ساختاری طبیعی که در نهاد و ذات موجودات نهفته است که شعور باطنی و فطری هم نمونه‌ای از آن است. آیه ۶۸ سوره نحل وَأَوْحَىٰ رَبُّكَ إِلَى النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِي مِنَ الْجِبَالِ بُيُوتًا وَمِنَ الشَّجَرِ وَمِمَّا يَعْرِشُونَ و پروردگار تو به زنبور عسل وحى [=الهام غريزى] كرد كه از پاره‌اى كوه‌ها و از برخى درختان و از آنچه داربست [و چفته‌سازى] مى‌كنند، خانه‌هايى براى خود درست كن. بیانگر همین گونه از وحی در زنبور عسل است. و نیز آیه ۱۲ سوره فصلت وَ أَوْحی فِی کُلِّ سَماءٍ أَمْرَها و در هر آسمانى كار [مربوط به] آن را وحى فرمود. ۲- الهام نفسی یا همان شعور باطنی و الهام نیز گونه‌ای دیگر از وحی در قرآن است. آیه ۷ سوره قصص نمونه‌ای از این گونه از وحی است وَأَوْحَيْنَا إِلَىٰ أُمِّ مُوسَىٰ أَنْ أَرْضِعِيهِ ۖ فَإِذَا خِفْتِ عَلَيْهِ فَأَلْقِيهِ فِي الْيَمِّ وَلَا تَخَافِي وَلَا تَحْزَنِي ۖ إِنَّا رَادُّوهُ إِلَيْكِ وَجَاعِلُوهُ مِنَ الْمُرْسَلِينَ و به مادر موسى وحى كرديم كه: «او را شير ده، و چون بر او بيمناك شدى او را در نيل بينداز، و مترس و اندوه مدار كه ما او را به تو بازمى‌گردانيم و از [زمره] پيمبرانش قرار مى‌دهيم.» ۳- وحی رسالی همان است که خداوند به پیامبرش (با واسطه فرشته یا بدون واسطه) برای تبلیغ رسالتش القا می‌کند.[۳۱] [یادداشت ۱] پایان بخش کتاب مطلبی است با عنوان (الحرّیة و المساواة فی ظلّ الاسلام) نویسنده در جمع بندی بحث در باره اسیران جنگی می گوید: اسیران جنگی که هنوز جنگ ادامه دارد اسیر می‌شوند محکوم به قتل هستند، ولی اگر جنگ تمام شده باشد پیشوای مسلمانان آن چه را که صلاح می‌داند درباره آنان اجرا می کند مانند: آزاد سازی اگر خطری برای مسلمانان نداشته باشند و یا تبادل اسیران و یا گرفتن فدیه برای آزادی و یا مالی که مورد توافق طرفین باشد. در غیر این صورت اسارت برای آنان بهتر از کشته شدن است شاید در پرتو تربیت مسلمانان ودلسوزی آنان هدایت شوند.[۳۲]
چاپ‌ها، تلخیص و ترجمه
کتاب التمهید فی علوم القرآن، توسط سه انتشارات به چاپ رسیده است؛ انتشارات مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، سه جلد ابتدایی کتاب را تا سال ۱۳۶۷، سه بار چاپ کرده است،[۳۳] دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، شش جلد از کتاب را بارها منتشر کرده و برخی از مجلدات آن به چاپ پنجم رسیده[۳۴] و سرانجام، مؤسسه التمهید، آن را در ۱۰ جلد به چاپ رسانده است.[۳۵] نسخه ۱۰ جلدی، چنانکه محمدهادی معرفت توضیح داده است، علاوه بر شش جلد کتاب التمهید، سه کتاب شبهات و ردود، صیانة القرآن من التحریف، و التفسیر و المفسرون را در خود جای داده است.[۳۶] سه کتاب مذکور، پیش از آن به طور مستقل به چاپ رسیده‌اند.[۳۷]
کتاب دو جلدی تلخیص التمهید، خلاصه‌ای از کتاب شش جلدی التمهید فی علوم القرآن است که برای استفاده به عنوان متن درسی در حوزه‌های علمیه تدوین شده[۳۸] و بارها در دو انتشارات اسلامی و التمهید به چاپ رسیده است.[۳۹] همچنین کتاب تاریخ قرآن، با اقتباس از دو جلد اول کتاب التمهید، برای تدریس در رشته دانشگاهی علوم قرآنی، همراه با اضافاتی به زبان فارسی چاپ شده است.[۴۰] همچنین خلاصه و بازنویسی کتاب التمهید فی علوم القرآن، به همراه کتاب صیانة القرآن من التحریف، در کتابی با عنوان علوم قرآنی، به زبان فارسی چاپ شده است.[۴۱]
کتابی با عنوان تناسب آیات، ترجمه فارسی بخشی از جلد پنجم کتاب التمهید، توسط عزت الله مولائینیا همدانی، در سال ۱۳۷۳ش چاپ شده است.[۴۲] مبحث تناسب آیات، در کتاب التمهید، به عنوان یکی از دلایل اعجاز قرآن کریم ذکر شده است.[۴۳] ترجمه‌های فارسی متعددی از التمهید به چاپ رسیده و انتشار یافته است؛ از جمله آموزش علوم قرآن، ترجمه ابومحمد وکیلی، مقدمه‌ای بر علوم قرآنی، ترجمه جواد ایروانی، و اثری با عنوان ترجمه التمهید فی علوم القرآن، به کوشش میرزا علیزاده و مجتبی خطاط.[۴۴]
نرم‌افزار دیجیتال التمهید
نرم‌افزار دیجیتال «التمهید فی علوم القرآن» توسط مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم انتشار یافته است.[۴۵] این برنامه شامل متن کامل ۱۰ جلد کتاب التمهید فی علوم القرآن است که بیش از هشت هزار اصطلاح در حوزه علوم قرآنی را در اختیار کاربران قرار می‌دهد. این نرم‌افزار همچنین قابلیت استفاده از پنج هزار نمایه و چکیده از متون التمهید را برای کاربران فراهم می‌سازد.[۴۶]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ خرقانی، «التمهید و جایگاه آن در میان آثار قرآن‌پژوهی»، ص۲۵۷.
- ↑ نصیری، «نقد و بررسی کتاب التمهید فی علوم القرآن»، ص۶۰.
- ↑ نصیری، «نقد و بررسی کتاب التمهید فی علوم القرآن»، ص۶۰.
- ↑ نصیری، «نقد و بررسی کتاب التمهید فی علوم القرآن»، ص۶۱.
- ↑ خرقانی، «التمهید و جایگاه آن در میان آثار قرآن‌پژوهی»، ص۲۷۱.
- ↑ خرقانی، «التمهید و جایگاه آن در میان آثار قرآن‌پژوهی»، ص۲۷۱.
- ↑ خرقانی، «التمهید و جایگاه آن در میان آثار قرآن‌پژوهی»، ص۲۷۲.
- ↑ خرقانی، «التمهید و جایگاه آن در میان آثار قرآن‌پژوهی»، ص۲۷۳-۲۷۴.
- ↑ خرقانی، «التمهید و جایگاه آن در میان آثار قرآن‌پژوهی»، ص۲۷۵.
- ↑ بهجت‌پور، «سیری در زندگی علمی آیت الله معرفت»، ص۱۸۱.
- ↑ معرفت، «زندگی خودنوشت استاد معرفت»، ص۱۶۶-۱۶۷.
- ↑ معرفت، «زندگی خودنوشت استاد معرفت»، ص۱۶۷.
- ↑ ۱۳٫۰ ۱۳٫۱ معرفت، «زندگی خودنوشت استاد معرفت»، ص۱۷۰.
- ↑ معرفت، «زندگی خودنوشت استاد معرفت»، ص۱۷۰.
- ↑ معرفت، «زندگی خودنوشت استاد معرفت»، ص۱۷۰.
- ↑ بهجت‌پور، «سیری در زندگی علمی آیت الله معرفت»، ص۱۸۱.
- ↑ معرفت، «زندگی خودنوشت استاد معرفت»، ص۱۷۰.
- ↑ بهجت‌پور، «سیری در زندگی علمی آیت الله معرفت»، ص۱۸۰.
- ↑ معرفت، «زندگی خودنوشت استاد معرفت»، ص۱۷۱.
- ↑ معرفت، «زندگی خودنوشت استاد معرفت»، ص۱۷۱.
- ↑ معرفت، «زندگی خودنوشت استاد معرفت»، ص۱۷۱-۱۷۲.
- ↑ خرقانی، «التمهید و جایگاه آن در میان آثار قرآن‌پژوهی»، ص۲۶۷.
- ↑ خرقانی، «التمهید و جایگاه آن در میان آثار قرآن‌پژوهی»، ص۲۶۸.
- ↑ خرقانی، «التمهید و جایگاه آن در میان آثار قرآن‌پژوهی»، ص۲۶۸.
- ↑ نصیری، «نقد و بررسی کتاب التمهید فی علوم القرآن»، ص۶۴.
- ↑ نصیری، «نقد و بررسی کتاب التمهید فی علوم القرآن»، ص۶۴-۶۵.
- ↑ نصیری، «نقد و بررسی کتاب التمهید فی علوم القرآن»، ص۸۵.
- ↑ نصیری، «نقد و بررسی کتاب التمهید فی علوم القرآن»، ص۸۵.
- ↑ نصیری، «نقد و بررسی کتاب التمهید فی علوم القرآن»، ص۸۷.
- ↑ معرفت، التمهید فی علوم القرآن،۱۳۸۶ش، ج۱، ص۲۴-۲۵.
- ↑ معرفت، التمهید فی علوم القرآن،۱۳۸۶ش، ج۱، ص۲۷-۲۹.
- ↑ معرفت، التمهید فی علوم القرآن،۱۳۸۶ش، ج۶، ص۳۴۰.
- ↑ معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ۱۳۶۷ش، چاپ سوم.
- ↑ نگاه کنید به: معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ج۳، ۱۳۹۰ش، چاپ پنجم؛ معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ج۴، ۱۳۹۱ش، چاپ پنجم.
- ↑ معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ۱۳۸۶ش.
- ↑ معرفت، علوم قرآنی، ۱۳۸۱ش، ص۱۷؛ «التمهید فی علوم القرآن».
- ↑ معرفت، علوم قرآنی، ۱۳۸۱ش، ص۱۷؛ «التمهید فی علوم القرآن».
- ↑ معرفت، علوم قرآنی، ۱۳۸۱ش، ص۱۷.
- ↑ معرفت، تلخیص التمهید، ۱۳۹۴ش، چاپ نهم؛ معرفت، تلخیص التمهید، ۱۳۹۷ش، چاپ پنجم.
- ↑ معرفت، علوم قرآنی، ۱۳۸۱ش، ص۱۷.
- ↑ معرفت، علوم قرآنی، ۱۳۸۱ش، ص۱۷.
- ↑ معرفت، تناسب آیات، ۱۳۷۳ش.
- ↑ معرفت، تناسب آیات، ۱۳۷۳ش، ص۶.
- ↑ خرمشاهی، دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۸۰۹.
- ↑ «التمهید فی علوم القرآن»، پژوهشکده مدیریت و مدارک اسلامی.
- ↑ «التمهید فی علوم القرآن»، پژوهشکده مدیریت و مدارک اسلامی.
یادداشت
- ↑ ما یلقیه الله الی نبیّ من أنبیائه بواسطة ملک أو بغیر واسطة لأجل تبلیغ رسالة الله
منابع
- «التمهید فی علوم القرآن»، سایت پژوهشکده مدیریت اطلاعات و مدارک اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۵ آذر ۱۳۹۰ش، تاریخ بازدید: ۷ آذر ۱۳۹۷ش.
- «التمهید فی علوم القرآن»، سایت حفظ و نشر آثار آیت الله معرفت، تاریخ بازدید: ۸ آذر ۱۳۹۷ش.
- بهجت‌پور، عبدالکریم، «سیری در زندگی علمی آیت الله معرفت»، در کتاب معرفت قرآنی: یادنگار آیت الله محمدهادی معرفت، زیر نظر گروه قرآن‌پژوهی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، به کوشش علی نصیری، ج۱، تهران، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۸۷ش.
- خرقانی، حسن، «التمهید و جایگاه آن در میان آثار قرآن‌پژوهی»، در مجله الهیات و حقوق، شماره ۲۶، زمستان ۱۳۸۶ش.
- خرمشاهی، بهاءالدین، دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، تهران، دوستان - ناهید، ۱۳۷۷ش.
- معرفت، محمدهادی، التمهید فی علوم القرآن، قم، انتشارات التمهید، ۱۳۸۶ش.
- معرفت، محمدهادی، التمهید فی علوم القرآن، ج۳، قم، مؤسسه انتشارات اسلامی، ۱۳۹۰ش.
- معرفت، محمدهادی، التمهید فی علوم القرآن، ج۴، قم، مؤسسه انتشارات اسلامی، ۱۳۹۱ش.
- معرفت، محمدهادی، التمهید فی علوم القرآن، ج۳، قم، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، ۱۳۶۷ش.
- معرفت، محمدهادی، تلخیص التمهید، چاپ نهم، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۳۹۴ش.
- معرفت، محمدهادی، تلخیص التمهید، چاپ پنجم، قم، مؤسسة التمهید، ۱۳۹۷ش.
- معرفت، محمدهادی، تناسب آیات، ترجمه عزت الله مولائینیا همدانی، قم، بنیاد معارف اسلامی، ۱۳۷۳ش.
- معرفت، محمدهادی، «زندگی خودنوشت استاد معرفت»، در کتاب معرفت قرآنی: یادنگار آیت الله محمدهادی معرفت، زیر نظر گروه قرآن‌پژوهی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، به کوشش علی نصیری، ج۱، تهران، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۸۷ش.
- معرفت، محمدهادی، علوم قرآنی، قم، مؤسسه فرهنگی تمهید، ۱۳۸۱ش.
- نصیری، علی، «نقد و بررسی کتاب التمهید فی علوم القرآن»، در کتاب معرفت قرآنی، یادنگار آیت الله محمدهادی معرفت، زیر نظر گروه قرآن‌پژوهی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، به کوشش علی نصیری، ج۳، تهران، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۸۷ش.
پیوند به بیرون