رؤیت هلال

غروب هلال اول ماه

این مقاله دربارهٔ رؤیت هلال است. برای آشنایی با تلاش برای رؤیت هلال، مدخل استهلال را ببینید.

رؤیت هلال به معنای دیدن هلال اول ماه، یکی از راه‌های شرعی اثبات آغاز ماه قمری است. عبادات و اعمال واجب و مستحب مانند حج، روزه، شب قدر و برخی مسائل حقوقی مانند افزایش دیه در ماه‌های حرام، به رؤیت هلال اول ماه وابسته‌اند. فقیهان شیعه برای تعیین اول ماه، مبانی مختلفی دارند. شرایط متعدد نجومی در دیده شدن ماه دخالت دارند.

اهمیت تعیین اول ماه

دیدن هلال ماه یکی از راه‌های اثبات اول ماه قمری است. بخش قابل‌توجهی از اعمال دینی، مانند حج و روزه و بسیاری از عبادات مستحبی که اختصاص به زمان مشخصی دارند و نیز برخی مسائل حقوقی مانند تغلیظ دیه در ماه‌های حرام، به رؤیت هلال اول ماه گره خورده‌اند. به همین جهت، راه‌های اثبات اول ماه قمری در کتاب‌های فقهی مورد بحث قرار گرفته است. برای نمونه، اگر در غروب ۲۹ ماه رمضان هلال ماه رؤیت شود، فردای آن عید فطر و روزه‌گرفتن حرام است و در غیر این صورت، فردای آن سی‌‎امین روز ماه رمضان و روزه آن واجب است.

در آیه ۱۸۹ سوره بقره به هلال ماه و جایگاه آن در احکام شرعی اشاره شده است: «یَسْأَلُونَكَ عَنِ الْأَهِلَّةِ قُلْ هِیَ مَواقِیتُ لِلنَّاسِ وَالْحَجِّ؛ دربارهٔ هلال‌های ماه» از تو سؤال می‌کنند. بگو آنها بیان اوقات (و تقویم طبیعی) برای (نظامِ زندگی) مردم و (تعیینِ وقتِ) حج است.» در کتاب وسایل‌الشیعه، بخش «أَبْوَابُ أَحْكَامِ شَهْرِ رَمَضَان»، بیش از ۱۰۰ حدیث در بیان جزئیات هلال اول ماه نقل شده است.

بررسی نجومی رؤیت هلال

مقارنه ماه با خورشید

مبدأ محاسبه سنّ هلال، لحظه مقارنه ماه و خورشید (ماه نو) است. مقارنه ماه و خورشید به معنای نزدیک‌ترین فاصله ماه به خورشید است که در اینصورت ماه بین زمین و خورشید قرار دارد و دشوارترین حالت رؤیت ماه از روی زمین است.

هنگام مقارنه ماه با خورشید، قسمتی که به طرف زمین است تاریک است و قابل‌دیدن نیست و در اصطلاح نجومی به مُحاق رفته است. هنگامی که ماه از محاق خارج شد، باید به شکل هلالی باریک مشاهده شود؛ اما کمیِ قطر نورانی هلال ماه مانع از دیدن آن می‌شود. با حرکت ماه و فاصله‌گرفتن آن از خورشید، ماه به صورت هلالی قابل‌رؤیت درمی‌آید. به مدت زمانی که طول می‌کشد هلال ماه حرکت کند تا دیده شود تحت‌الشعاع می‌گویند. از دید نجومی، مدت زمان حالت محاق و تحت الشعاع، روی هم رفته نزدیک ۴۰ ساعت و ۴۸ دقیقه به طول می‌انجامد. از سوی دیگر، گردش ماه به دور زمین همیشه بر دایرۀ منطقة البروج (نواری که خورشید و ماه و سیارات، از دید ناظر زمینی، از آن عبور می‌کنند) منطبق نیست و این انحراف بر رؤیت هلال اثر می‌گذارد. احتمال رؤیت و در نتیجه، اعلام آغاز ماه قمری در کشورهای غربی‌تر (از لحاظ جغرافیایی) بیشتر از کشورهای شرقی‌تر است.

عوامل مؤثر در رؤیت هلال

سنّ هلال، در هر لحظه، برابر با مدت زمانی است که از لحظه مقارنه ماه و خورشید گذشته است. در نگاه اول به نظر می‌آید هرچه سن هلال ماه بیشتر باشد رؤیت آن آسان‌تر است؛ چراکه با افزایش سن هلال، ماه فرصت بیشتری دارد تا از خورشید فاصله بگیرد و جدایی زاویه‌ای آن افزایش یابد. در نتیجه سطح درخشان (فاز) آن نیز بیشتر شود؛ ولی عوامل دیگری هم در رؤیت هلال ماه موثرند که برخی به این شرح است: (مطالعه بیشتر: سایت دانشنامه ستاره شناسی)

ارتفاع هلال

هرچه ارتفاع هلال از افق کمتر باشد، نور رسیده از آن از لایه‌های ضخیم‌تری از جوّ عبور می‌کند و درخشندگی آن کاهش یافته و رؤیتش مشکل‌تر می‌شود.

اختلاف سمت

منظور از اختلاف سمت، اختلاف زاویهٔ بین ماه و خورشید در لحظۀ غروب خورشید است.

مدت مکث

هلال‌های شامگاهی پس از غروب خورشید غروب می‌کنند. فاصلهٔ زمانیِ بین غروب خورشید و غروب ماه را مدت مکث می‌گویند. هر چه مدت مکث بیشتر باشد ماه مدت بیشتری در آسمان است و آسمان تاریک‌تر می‌شود و امکان رؤیت بیشتر خواهد بود. مدت مکث هلال‌های باریک، کمتر از یک ساعت و در برخی از موارد کمتر از چهل دقیقه است. معمولاً چنین هلال‌هایی بلافاصله پس از غروب خورشید قابل‌مشاهده نخواهند بود و رصدگر باید دقایقی صبر کند تا شرایط مناسب فراهم شود.

ضخامت بخش میانی

هلال ماه مانند کاسه‌ای است که در بخش میانی‌اش بیشترین ضخامت را دارد. هرچه این ضخامت بیشتر باشد، امکان رؤیت ماه بیشتر است. ضخیم‌بودن هلال ماه در شب دوم یا سوم نمی‌تواند دلیلی بر اشتباه در تشخیص شب اول ماه باشد؛ زیرا مدار ماه به دور زمین بیضوی است و بسته به اینکه در کجای مدار خود قرار دارد و از خورشید فاصله گرفته باشد، بر ضخامت بخش روشنش افزوده می‌شود.

زمان غروب خورشید

چون هلال ماه شامگاهی پس از غروب خورشید مشاهده می‌شود، هرچه خورشید دیرتر غروب کند، سن و جدایی زاویه‌ای هلال افزایش می‌یابد. بنابراین هرچه به سمت نواحی غربی برویم، شرایط رؤیت هلال بهتر می‌شود.

فاصلهٔ ماه از زمین

از آنجا که مدار ماه به دور زمین بیضی است، مطابق قانون دوم کپلر، سرعت گردش ماه به دور زمین ثابت نیست. اگر مقارنه زمانی اتفاق بیفتد که ماه در حوالی پایین مدارش باشد، با سرعت بیشتری از خورشید فاصله می‌گیرد و جدایی آن سریع‌تر افزایش می‌یابد. چنین هلالی، در مقایسه با هلال ماهِ هم‌سن که در اوج است، بسیار راحت‌تر رؤیت می‌شود.

علل دشواری دیدن ماه نو

هلال نازکی از ماه

هلال ماه در هوایی غبارآلود

برخی از عوامل دشواری دیدن ماه نو عبارت‌اند از:

1. هلال‌های اول و آخر ماه معمولاً باریک هستند.
2. این هلال‌ها معمولاً به خورشید نزدیک و در نتیجه، تحت تأثیر نور شدید آن هستند.
3. ماه فاصلهٔ کمی از افق دارد و خط دید در نزدیکی افق از ضخامت بیشتری از جو عبور می‌کند. در نتیجه، غبار و رطوبت و تلاطم جوی رصد را دشوار‌تر می‌کند.
4. به دلیل نزدیکی ماه به خورشید، مدت مکث هلال در بالای افق اندک است و رصدکننده فرصت کمی برای رؤیت هلال دارد.

رکوردهای رؤیت هلال ماه و فایده آن

رکوردهای هلال ماه به بحرانی‌ترین میزان مشخصه‌های تأثیرگذار هلال در لحظه رؤیت گفته می‌شود. یکی از روش‌های اوّلیهٔ بررسی رؤیت‌پذیری هلال ماه، مقایسه مشخصه‌های نجومی هلال با مقادیر حدّی یا همان رکوردهاست. اگر مشخصه‌های نجومیِ مؤثر بر رؤیت هلال وضعیت بهتری از رکوردها داشته باشند، می‌توان ادعا کرد که در صورت تحقّق شرایط مناسب، یک رصدگرِ باتجربه قادر به رؤیت آن خواهد بود.

در شامگاه ۲۸ مرداد ۱۳۸۰ش، علیرضا موحدنژاد موفق شد هلال ماه جمادی الثانی ۱۴۲۲ق را با دوربین دوچشمی ۱۵۰×۴۰ رؤیت کند. در این زمان، سن هلال ۱۲ ساعت و ۱۵ دقیقه و جدایی زاویه‌ای آن از خورشید ۷.۶ درجه بود. به این ترتیب، رکورد رؤیت هلال ماه برای ایران ثبت شد. در سال بعد، محسن قاضی میرسعید، هلال بسیار جوان رجب ۱۴۲۳ را با سن ۱۱ ساعت و ۴۰ دقیقه رؤیت کرد و رکوردی جدید را به نام خود ثبت کرد.

اختلاف مبانی کشورهای مختلف

در کشورهای مختلف مبانی متفاوتی برای اعلام آغاز ماه قمری وجود دارد: برخی فقط رؤیت هلال را معتبر می‌دانند، برخی بر محاسبات نجومی تکیه می‌کنند، برخی هم رؤیت هلال و هم محاسبات نجومی را در نظر می‌گیرند و برخی هم در آغاز ماه از برخی کشورهای مسلمان متابعت می‌کنند. هر کدام از این موارد نیز دارای شیوه‌های متفاوتی هستند، مثلا در بحث رؤیت هلال سه مبنا وجود دارد:

1. دیدن هلال با چشم غیرمسلح در غروب روز قبل از اول ماه (کشورهای هند، پاکستان، بنگلادش، مراکش و نظر اکثر علمای شیعه)
2. دیدن هلال حتی با چشم مسلح در غروب روز قبل از اول ماه (کشور ایران در بعضی ماه‌ها و نظر بعضی از علمای شیعه)
3. حکم دادگاه مبنی بر اثبات دیده شدن هلال در غروب روز اول ماه‌های حساس (کشور عربستان سعودی در ماه‌های رمضان، شوال، ذیقعده و ذی الحجه)

برخی کشورها مبنای خاصی نداشته و از اعلام آغاز ماه دیگر کشورها پیروی می‌کنند:

1. متابعت از عربستان: کشورهای قطر، کویت، امارات، عمان، یمن، بحرین، سوریه، لبنان، ترکیه، افغانستان و...
2. متابعت کشورهای کوچک از کشورهای بزرگ همسایه (نیوزیلند از استرالیا، سورینام از گویانا)
3. اکثر کشورهای اروپایی و حوزه دریای بالتیک و ایسلند نیز از برخی کشورهای اسلامی تبعیت می‌کنند.

ستاد استهلال و گروه‌های رصد

مقالهٔ اصلی: استهلال

در سال ۱۳۶۸ش، آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران، از لزوم تشکیل نهادی برای تشخیص اول روزهای ماه‌های قمری سخن گفت. به‌دنبال این سخن، در همین سال، ستادی در دفتر وی شروع به کار کرد که به ستاد استهلال شناخته می‌شود. این ستاد در سال‌های بعد، توسعه پیدا کرد و در موراد خاصی مانند ماه رمضان از ۱۵۰ گروه برای رصد ماهانه هلال ماه استفاده می‌کرد. ستاد استهلال، در هر ماه، نتیجه رصد خود را اینجا اعلام می‌کند.

حاکم شرع و حکم به ثبوت هلال

یکی از راه‌های اثبات ثبوت هلال، حکم حاکم شرع است. اگر چه برخی از فقیهان این قول را پذیرفته، اما عده‌ای دیگر این نظر را نپذیرفته‌اند و برای عدم اعتبار حکم حاکم شرع در این مورد دلایلی را مطرح کرده‌اند. به گفته بحرانی، شهید اول در دروس معتقد است که قابل قبول بودن قول حاکم در مورد ثبوت هلال بهتر از عدم قبول آن است چرا که عموم ادله دلالت بر این دارند که اگر حاکم به مقتضای علم خودش که ممکن است از طریق دو شاهد عادل حاصل شده باشد حکم کند واجب است که به حکم او رجوع شود. فاضل خراسانی نیز موافق با نظر شهید اول است ولی علامه بحرانی احتمال عدم اعتبار نیز مطرح کرده و دلیل آن را اطلاق روایت امام صادق(ع) می‌داند چرا که فرموده‌اند: در مورد رؤیت هلال تنها شهادت دو مرد عادل را اجازه می‌دهم.

جستارهای وابسته

• استهلال
• ماه قمری

پیوند به بیرون

• وضعیت رؤیت هلال ماه‌های مختلف، دفتر آیت‌الله خامنه‌ای
• مقاله: رؤیت و ثبوت هلال
• مقاله: حکم حاکم در ثبوت هلال
• مقاله: مشکل رؤیت هلال
• مقاله: راه‌های ثبوت هلال
• مقاله: بررسی روایات رؤیت هلال و دلالت آنها بر رؤیت با ابزار نوین
• مقاله: مبانی فقهی رؤیت هلال