محمد بن علی شَلمَغانی (کشته شده: ۳۲۳ق) معروف به العَزاقِری از مدعیان نیابت امام مهدی(عج) بود و به همین خاطر توقیعی از امام مهدی(عج) در ردّ او صادر شد. شلمغانی از اصحاب امام حسن عسکری(ع) و فقهای شیعه در عصر غیبت صغرا بود. به‌گزارش رجال‌نویسان او سپس به غلو گرایش پیدا کرد و در اعتقاداتش منحرف شد و پیروانی پیدا کرد که به شلمغانیه معروف بودند. شلمغانی از سوی حسین بن روح طرد شد و در توقیعی که از سوی امام مهدی(عج) در ردّش صادر شده بود، شیعیان را به بیزاری جستن از او دستور داده بود.
| از مدعیان نیابت امام مهدی(عج) | |
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | محمد بن علی شَلمَغانی |
| کنیه | ابوجعفر |
| لقب | العَزاقِری |
| محل تولد | شلمغان، از توابع واسط عراق |
| محل زندگی | بغداد |
| وفات | ۳۲۳ق |
| مذهب | شیعه |
| اطلاعات حدیثی | |
| راوی از معصوم | امام حسن عسکری(ع) |
| اعتبار | اعتبار روایات قبل از گرایش به غلو |
| تألیفات | التکلیف • ماهیة العصمة • البرهان و التوحید • نظم القرآن |
| شهرت | ادعای نیابت امام مهدی(عج) |
«التکلیف» از آثار شلمغانی بود که گفته می‌شود به غیر از دو یا سه مسئله آن، مورد تأیید حسین بن روح بود. به‌گفته شیخ طوسی و برخی دیگر، آثار شلمغانی تا پیش از غلو و انحرافش، معتبر و مورد عمل شیعیان بود. او به دستور راضی بالله از خلفای عباسی، دستگیر گردید و در سال ۳۲۳ق کشته شد.
معرفی
شلمغانی از اصحاب امام حسن عسکری(ع) و از فقها و محدثان امامیه در دوران غیبت صغرا بود.[۱] شیخ طوسی (درگذشت: ۴۶۰ق) در کتاب الغیبة دو نظر درباره جایگاه شلمغانی نزد حسین بن روح نوبختی، سومین نایب از نواب اربعه، نقل کرده است.[۲] بنا به یک نقل، او جایگاه ویژه‌ای نزد حسین بن روح داشت و واسطه بین او و مردم بود و حوایج شیعیان را به وی می‌رساند.[۳] بنا به نقل دیگر حسین بن روح چنین جایگاهی به وی نداده و او فقط یکی از فقیهان شیعه و مورد اعتماد اصحاب بود.[۴]
شلمغانی معروف به العَزاقِری در روستای شَلمَغان در نزدیک واسط از شهرهای عراق متولد شد.[۵] کُنیه او ابوجعفر بود.[۶] او به‌دستور راضی بالله عباسی، بیستمین خلیفه عباسی، دستگیر گردید و با دستور وی در سال ۳۲۳ق کشته شد.[۷]
...شلمغانی، از کسانی است که خداوند کیفر او را تعجیل کند و مهلتی به او عطا نفرماید. او از اسلام منحرف شده و خود را از آن جدا ساخته و از دین خدا مرتد شده است...به او لعن می‌فرستیم و لعنت دائم خداوند بر او باد، در آشکار و نهان، در هر زمان و مکان. و لعنت بر موافقان و پیروان او باد و نیز بر آنان که با شنیدن این اعلام، پیوند خود را با او ادامه دهند...[۸]
گرایش به غلو و ادعای نیابت امام مهدی(عج)
گفته می‌شود شلمغانی انتظار داشت تا نیابت امام مهدی(عج) به او واگذار شود[۹] از همین رو پس از آنکه به حسین بن روح واگذار شد به مخالفت با او پرداخت و دروغ‌هایی را به وی نسبت داد.[۱۰]
به گزارش ابن‌اثیر (درگذشت: ۶۳۰ق) تاریخ‌نگار اهل‌سنت، انحرافاتی در عقاید شلمغانی پدید آمد و به غلو گرایش پیدا کرد.[۱۱] او معتقد بود که روح خداوند در حضرت آدم حلول کرد و پس از او در سایر انبیاء و اوصیا حلول کرد تا به امام حسن عسکری(ع) رسید و پس از وی در بدن خودش حلول کرده است.[۱۲] شلمغانی همچنین مدعی شد که نایب امام مهدی(ع) است و خود را مأمور به اظهار این مقام دانست[۱۳] و پیروانی پیدا کرد که به شلمغانیه معروف شدند.[۱۴]
توقیع امام مهدی(عج) در ردّ شلمغانی
پس از آنکه حسین بن روح از عقاید وی مُطلع گشت، از او بیزاری جست و وی را لعن نمود و شیعیان را به دوری کردن از او دستور داد.[۱۵] همچنین توقیعی از سوی حضرت مهدی(عج) در ردّ شلمغانی به دست حسین بن روح رسید که در آن از شلمغانی بیزاری جسته و او را دروغگو، منحرف از اسلام و مرتد معرفی نموده و شیعیان را به دوری جستن از او دستور داده بود.[۱۶]
جایگاه رجالی شلمغانی
وثاقت و اعتبار
به‌گفته عباس اقبال آشتیانی (درگذشت: ۱۳۳۴ش) در کتاب «خاندان نوبختی»، آثار شلمغانی به جهت مقام علمی او و نزدیکی‌اش به حسین بن روح، پیش از انحراف و غلوش، نزد شیعیان معتبر بود و به آن‌ها مراجعه می‌کردند، پس از انحرافش شیعیان از حسین بن روح درباره کتاب‌های وی سؤال کردند که حسین بن روح در جواب گفته بود آنچه را وی از ائمه(ع) نقل کرده بگیرید و آنچه را که به رأی خودش آورده، رها کنید؛[۱۷] از همین رو برخی گفته‌اند که او پیش از انحراف و گرایش به غلو، ثقه بوده است.[۱۸] شیخ طوسی نیز در کتاب الفهرست گفته است شیعیان به کتاب‌های شلمغانی تا پیش از انحرافش عمل می‌کرده‌اند.[۱۹]
آثار شلمغانی
نجاشی، رجال‌نویس شیعه در قرن پنجم قمری، در کتابش با عنوان فهرست اسماء مصنفی الشیعة، ۱۷ اثر برای شلمغانی ذکر کرده است.[۲۰] کتاب «التکلیف» یکی از این آثار است[۲۱] که حاوی روایات امامان شیعه بود و او پیش از غلوش آن را گردآوری کرده و مورد عمل شیعیان بود.[۲۲] به گزارش شیخ طوسی (درگذشت: ۴۶۰ق) در کتاب الغیبة، گروهی از شیعیان این کتاب را نزد حسین بن روح بردند و او آن را کامل مطالعه نمود و تأیید کرد که غیر از دو یا سه مورد، بقیه مطالب کتاب را از ائمه(ع) روایت کرده و مطلبی خلاف شرع در آن نیست.[۲۳] محمدتقی شوشتری (درگذشت: ۱۴۱۵ق) در قاموس الرجال احتمال داده است که کتاب فقه الرضا، که نسخه‌ای از آن در عصر علامه مجلسی یافت شده، همان کتاب «التکلیف» شلمغانی باشد.[۲۴]
پانویس
- ↑ صفری فروشانی، غالیان (جریان‌ها و برآیندها)، ۱۳۷۸ش، ص۱۳۶.
- ↑ شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ۱۴۱۱ق، ص۳۰۳ و ص۴۰۸.
- ↑ شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ۱۴۱۱ق، ص۳۰۳.
- ↑ شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ۱۴۱۱ق، ص۴۰۸.
- ↑ ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۳۸۵ق، ج۸، ص۲۹۰.
- ↑ خویی، معجم رجال الحدیث، مؤسسة الخوئی الإسلامیة، ج۱۸، ص۵۰.
- ↑ شیخ طوسی، الغیبة، ۱۴۱۱ق، ص۴۰۶ و ۴۱۲.
- ↑ شیخ طوسی،کتاب الغیبة، ۱۴۱۱ق، ص۴۱۱.
- ↑ صفری فروشانی، غالیان (جریان‌ها و برآیندها)، ۱۳۷۸ش، ص۱۳۶.
- ↑ خویی، معجم رجال الحدیث، مؤسسة الخوئی الإسلامیة، ج۱۸، ص۵۲.
- ↑ ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۳۸۵ق، ج۸، ص۲۹۰.
- ↑ اقبال آشتیانی، خاندان نوبختی، ۱۳۴۵ق، ص۲۲۴-۲۲۷.
- ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۱۳۷۵ش، ص۲۵۸.
- ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۱۳۷۵ش، ص۲۵۹.
- ↑ شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ۱۴۱۱ق، ص۴۰۶.
- ↑ شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ۱۴۱۱ق، ص۴۱۰-۴۱۱.
- ↑ اقبال آشتیانی، خاندان نوبختی، ۱۳۴۵ش، ص۲۳۱-۲۳۲.
- ↑ خویی، معجم رجال الحدیث، مؤسسة الخوئی الإسلامیة، ج۱۸، ص۵۳.
- ↑ شیخ طوسی، الفهرست، ۱۴۱۷ق، ص۲۲۴.
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۳۷۸-۳۷۹.
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۳۷۸.
- ↑ صفری فروشانی، غالیان (جریان‌ها و برآیندها)، ۱۳۷۸ش، ص۱۳۷.
- ↑ شیخ طوسی، کتاب الغیبه، ۱۴۱۱ق، ص۴۰۹.
- ↑ تستری، قاموس الرجال، ۱۴۱۹ق، ج۹، ص۴۴۸.
منابع
- ابن‌اثیر، على بن محمد، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار الصادر، چاپ اول، ۱۳۸۵ق.
- اقبال آشتیانی، عباس، خاندان نوبختی، تهران، کتابخانه طهوری، ۱۳۴۵ش.
- تستری، محمدتقی، قاموس الرجال، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.
- حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم، مؤسسه آل البیت، ۱۴۱۶ق.
- خویی، سید ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، قم، مؤسسة الخوئی الإسلامیة، بی‌تا.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، کتاب الغیبة، قم، دار المعارف الإسلامیة، چاپ اول، ۱۴۱۱ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، الفهرست، قم، مؤسسة نشر الفقاهة، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.
- صفری فروشانی، نعمت‌الله، غالیان (کاوشی در جریان‌ها و برآیندها)، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۸ش.
- علامه مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- مشکور، محمدجواد، فرهنگ فرق اسلامی، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۵ش.
- نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، تحقیق سید موسی شبیری زنجانی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۳۶۵ش.