قبرستان تخت فولاد
 قبرستان تخت فولاد | |
| نام | قبرستان تخت فولاد |
|---|---|
| استان | اصفهان |
| شهرستان | اصفهان |
| بخش | مرکزی |
| نام‌های دیگر | مزار بابا رکن الدین |
| کاربری کنونی | قبرستان |
قبرستان تخت فولاد یا مزار بابا رکن‌الدین قبرستانی قدیمی با مساحت تقریبی ۷۵ هکتار در حاشیه جنوبی رودخانه زاینده‌رود اصفهان و در انتهای یکی از محورهای تاریخی شمالی ـ جنوبی شهر واقع شده است.
تخت فولاد به‌دلیل وسعت، کثرت مشاهیر مدفون در آن و وجود ابنیه ارزشمند تاریخی یکی از مهم‌ترین محوطه‌های تاریخی و فرهنگی ایران محسوب می‌شود.
در این قبرستان لسان الارض یا یوشع نبی، بهاءالدین محمد اصفهانی (فاضل هندی)، سید محمدباقر درچه‌ای، حاج آقا رحیم ارباب، جهانگیرخان قشقایی، ملا اسماعیل خواجویی، استاد جلال تاج اصفهانی، سید ابوالحسن شمس‌آبادی، بانو امین، عطاء‌الله اشرفی اصفهانی و دانشمندان، زاهدان و عارفان بسیاری آرمیده‌اند.
علت نامگذاری به دو نام
این قبرستان به دو نام شهرت یافته است:
تخت فولاد
در سبب نامگذاری این گورستان به تخت فولاد، روایتهای گوناگونی هست که برای برخی از آنها سند استواری در دست نیست از جمله آن‌که امام حسن(ع) تختی از فولاد برای بی‌اثر کردن جادوی یهودیان در آن ساخت، این سخن مورد مناقشه قرار گرفته است؛[۱] نظر دیگر آن‌که در اوایل قرن پنجم، در ری پسر پولاد، از اتباع بُوَیهیان (آل بویه)، یاغی شد و تولیت اصفهان را به او دادند و تخت فولاد منسوب به پدر اوست که تخته سنگی ساخته بود و بر روی آن می‌نشست.[۲] محل این سنگ و قبر فولاد در غرب غسال‌خانه‌ای قرار داشت که در ۱۳۶۶ش به منظور ایجاد میدان میوه ویران شد.[۳] به گفته جمشید مظاهری، تخته سنگ مذکور منسوب به استاد فولادِ حلوایی است که سنگ گور وی با تاریخ محرّم ۹۵۹ هم اکنون در حیاط مرکز تلفن تخت فولاد واقع است. استاد فولاد ظاهراً از جوانمردان روزگار خود بوده است و مردم او را از اولیا می‌دانند و از کرامات او حکایت می‌کنند.[۴]
مزار بابا رکن الدین
وجه نامگذاری تخت فولاد به مزار بابا رکن الدین، وجود مدفن این عارف و صوفی سده هشتم در غرب این گورستان است.[۵]
مدفونان در تخت فولاد
لسان الارض یا یوشع نبی
اگرچه آغاز تاریخ تخت فولاد را دوره اولجایتو دانسته‌اند، شهرت وجود مقبره‌ای به نام لسان الارض در شمال شرقی آن، تاریخش را به گذشته‌های بسیار دور پیوند می‌زند. لسان الارض را متعلق به یوشع، از پیامبران بنی اسرائیل، دانسته‌اند[۶] و از قدیم مردم در شبهای جمعه برای عبادت و دعا در آنجا گرد می‌آمده‌اند.[۷] برخی، تاریخ بنای مقبره لسان الارض را به دوره دیالمه بازمی‌گردانند. این ناحیه در روزگار دیلمیان و آل زیار محل رخدادهای مهمی بوده است، از جمله آتش بازی معروف مرداویچ، پسر زیار، در جشن سده ۳۲۳ که به کشته شدن وی انجامید.[۸]
عارفان و زاهدان
عارفان و زاهدان سده‌های پنجم تا نهم، در این ناحیه زوایا و عبادتگاه‌هایی ساخته بودند[۹] چنانکه کمال الدین اسماعیل اصفهانی (متوفی ۶۳۵)، شاعر معروف، در یکی از همین تکایای تخت فولاد به دست مغولان کشته شد.[۱۰]
در سده‌های هفتم و هشتم شماری از عرفای بزرگ ـ که در آن عصر معمولاً به «بابا» یا «عمو» شهرت داشتند ـ در تخت فولاد ساکن شدند که مشهورترین آنان بابا رکن الدین بود. در مجاورت قبر بابا رکن الدین اتاق‌هایی متصل به هم وجود داشته است که در یکی از آنها، معروف به چِلّه خانه، سابقاً مرتاضان چله نشینی می‌کرده‌اند.[۱۱]
بزرگان و اندیشمندان
در تخت فولاد برای برخی از بزرگان و اندیشمندان، بقعه و بنای یادبود احداث کرده‌اند، از جمله: بنای یادبود محمد بن حسن اصفهانی، فاضل هندی، سید محمدباقر درچه‌ای، حاج آقا رحیم ارباب، حکیم جهانگیرخان قشقایی، ملا اسماعیل خواجویی، جلال تاج اصفهانی، حسن کسایی سید ابوالحسن شمس‌آبادی، بانو نصرت الحاجیه امین و ابوالمعالی کلباسی.[۱۲]
تاریخچه
در دوره الجایتو
تخت فولاد از دوره اولجایتو (۷۰۳ـ۷۱۶) گورستان بوده است[۱۳] و تا اواخر دوره صفوی، مزار بابا رکن الدین نیز خوانده می‌شد.[۱۴]
در دوره صفویه
تخت فولاد در زمان صفویه از قبرستان‌های دوازده‌گانه اصفهان بود و در آن چهارصد تکیه و بقعه ساخته شده بود، که از آن جمله است : تکیه بابا رکن الدین، تکیه میرفندرسکی، تکیه میرزا رفیعا و تکیه خاتون آبادی.[۱۵] در همین دوره خیابانی به موازات چهارباغ بالا (چهارباغ علیای عباسی) به سوی شیراز احداث شد که از بین تکایای تخت فولاد می‌گذشت.[۱۶] چهارباغِ اطرافِ این خیابان و آبشارها و حوض‌های جلو آن به همراه بسیاری از آثار صفوی در این منطقه در فتنه افغان و نیز در اوایل سلطنت مظفرالدین شاه قاجار (۱۳۱۳ـ۱۳۲۴) یکسره ویران شد.
در دوره قاجار
در زمان قاجار، محمد حسین خان امین الدوله از جنوب پل خواجو تا دروازه تخت فولاد خیابانی ساخت که به «چهارباغ امین آباد» معروف شد.[۱۷] امروزه این خیابان به نام «فیض» نامیده می‌شود.
در ۱۲۹۴ تخت فولاد یکی از دو گورستان شهر اصفهان با محیطی تقریباً بیش از ربع فرسنگ بود.[۱۸]
در دوره پهلوی
قبرستان تخت فولاد ۱۳۰۰ تا ۱۳۰۸ش. آبادی مختصری داشت و باغ سعادت آباد حد شمالی آن را تشکیل می‌داد. قبرستانی وسیع و تکیه میرفندرسکی و بقعه لسان الارض در شمال شرقی و مسجد مصلاّ در غرب آن قرار داشت. مصلاّی تخت فولاد که بعد از ۱۳۰۰ هجری شمسی ساخته شده است، حدود بیست جریب مساحت دارد.[۱۹] در ۱۳۱۸ در طرف غرب دروازه تخت فولاد ـ که قبلا محل عبور کاروان فارس بود ـ مسجد و مدرسه رکن الملک ساخته شده است.[۲۰]
از حدود ۱۳۳۵ تا ۱۳۵۰ش بخش‌های بیشتری از شهر به سوی منطقۀ تخت فولاد توسعه یافت.[۲۱] در نیم قرن اخیر در این منطقه تحولاتی روی داده است که از مهم‌ترین آنهاست: تغییر بافت معماری و شهرسازی؛ در محدوده شهری قرارگرفتن تخت فولاد، به ویژه سکونت جمع کثیری از حاشیه نشینان شهر در جوار مقابر و تکایای آن؛ ایجاد بناها و بقاع جدید در آنجا.
در طی سال‌ها، تعداد زیادی از تکیه‌ها و قبرهای تخت فولاد تخریب شده است، از جمله تکیه نواب، قبر فاضل اردستانی از علمای عهد صفوی، قبر ضیاء شاعر و خطاط، قبر دامی شاعر، سردابِ اعقاب میرمحمدصادق موسوی خواجویی در جنوب تکیه خاتون آبادی‌ها و قبر ملا عبدالقادر عاشق آبادی، عارف مشهور اواخر عهد صفوی. اراضی این مکان‌ها یا به خانه و مغازه تبدیل شده یا به سبب تعریض خیابان و تسطیح جاده از میان رفته است.[۲۲] انتقال آثار مقبره ملامحمد صادق پلوی اردستانی از کنار پل خواجو به تکیه کازرونی و ساختن مرکز مخابرات روبروی تکیه آغاباشی در چند سال گذشته از مهم‌ترین تغییرات در این گورستان است.[۲۳]
در عصر حاضر
تخت فولاد از زمان متروک شدن گورستان‌های داخل شهر تا ۱۳۶۳ش ـ که گورستان شهر در باغ رضوان ایجاد شد ـ تنها گورستان اصفهان بود[۲۴] اما امروزه فقط شهدا را در آن به خاک می‌سپارند.
موقعیت جغرافیایی
تخت فولادِ کنونی از جنوب به خیابان‌های سعادت‌آباد و خیابان سجاد، از غرب به خیابان جهانگیرخان قشقایی، از شمال به کوچه تکیه میر و کوچه شهید مصطفی کیانی و از شرق و جنوب شرقی به بخش دیگری از خیابان سجاد محدود است و برخی تکیه‌ها و مقابر از این محدوده بیرون‌اند. بین تکایا و مقابر محدوده تخت فولاد، منازل مسکونی متعددی به صورت حاشیه‌نشین وجود دارد. در سال‌های اخیر نمازهای اعیاد، به امامت آیت‌الله شیخ عباسعلی ادیب(درگذشت:۱۳۷۱ش)، در مکان مُصلاّی این منطقه اقامه شده است. پیشینه معنوی، رخدادهای عبادی و آیینی، وجود مساجد و زیارتگاه‌ها و مصلاّی وسیعِ در حال ساخت با بنایی بسیار عظیم و معماری ویژه و مأذنه‌های بسیار بلند، گواه توجه خاص به منطقه در دوران کنونی است.
آثار هنری در تخت فولاد
تخت فولاد گنجینه‌ای است از آثار مختلف هنری، از جمله معماری، گچ‌بری، کاشی‌کاری، خوشنویسی، حَجّاری، شعر و مادّه تاریخ،[یادداشت ۱]نگارگری، طراحی و نقاشی از دوره‌های مختلف در اصفهان.
- در رشته معماری و کاشی‌کاری: بقعه آقا حسین خوانساری، آرامگاه محمدکاظم واله، آرامگاه میرزا رفیعای نائینی، مسجد و مدرسه رُکن الملک و تکایای حاج محمدجعفر آباده‌ای، بابا رکن الدین، میرفندرسکی در خور ذکر است.
- در خوشنویسی: سنگ مزار واله، شاعر و خطاط، به خط تعلیق خودش، سنگ نوشته قبر مادر شاهزاده به خط محمدباقر اصفهانی (سمسوری)، کتیبه خط میرعماد حسنی در تکیه میرفندرسکی، سنگنوشته مادّه تاریخ مسجد مصلاّ به خط میرزاعبدالرحیم افسر، کتیبه سردرِ تکیه حاج محمدجعفر آباده‌ای به خط میرزافتح اللّه خان جلالی، و کتیبه‌های بقاع و تکایای بابا رکن الدین، میرزا رفیعا، شهشهانی و مسجد رکن الملک را می‌توان نام برد.
- در شعر: اشعار شعرایی نظیر واله، محمدطلعت اصفهانی، سلیمان خان شیرازی (رکن الملک)، طغرل، مانی، ملامحمدحسین ضیاء اصفهانی از جمله آثار هنری موجود در تخت فولاد است.[۲۶]
- آثار نقاشی: از جمله آثار نقاشی قدیمی در این گورستان؛ تصویری از شیخ بهایی و میرفندرسکی اثر سیدحسین، در حجره آرامگاه سران بختیاری و دو تصویر از رکن الملک بر کاشی مجاور آرامگاه وی در مسجد رکن الملک است.
- سنگ‌تراشی: از نمونه‌های کم نظیر هنر سنگ تراشی در تخت فولاد؛ سنگ قبر آقامحمد بیدآبادی از استاد محمدعلی و سنگ قبر محمدتقی رازی اصفهانی، صاحب هدایة المسترشدین، از استاد محمدرضا، پسر استاد محمدعلی و سنگ قبر حسینقلی خان ایلخان بختیاری در تکیه میر و کتیبه حجاری شده سردرِ مسجد مصلاّی تخت فولاد است.[۲۷] مقصوره کوچک مسجد مصلاّ که متعلق به دوره آق قویونلو و شاید یکی دو قرن قبل از آن بوده، متأسفانه در نوسازی اخیر مسجد تخریب شده است.[۲۸]
- سایر هنرها: نگارگری، طراحی و نقش اندازی قبور بزرگان و دیگر قبور گورستان ـ که برخی نشان‌دهنده شغلِ مُتَوفی(درگذشته) است ـ و نیز خطوط نوشته شده بر صدها سنگِ قبر، از آثار ارزشمند این گورستان در دوره‌های مختلف است.
تک نگاری‌ها
- سیری در تاریخ تخت فولاد اصفهان(لسان الارض یا تاریخ تخت فولاد)، نوشته سید مصلح الدین مهدوی، نشر انجمن کتابخانه‌های عمومی اصفهان، نویسنده به معرفی مدفونان در این قبرستان پرداخته و پس از قبرستان‌هایی چون وادی السلام و شیخان قم تخت فولاد را شریفترین، ارجمندترین و متبرکترین گورستان‌های ایران و بلکه همه شهرهای شیعه نشین برشمرده است. نویسنده در پایان ۹۴ کتاب را به عنوان منابع برای تألیف اثرش معرفی کرده است.[۲۹]
- تذکرة القبور، نوشته مولى عبد الكريم بن المولى مهدي الجزي الأصفهاني (درگذشت:۱۳۴۱ق.) [۳۰]
نگارخانه
-
مزار بابا رکن الدین در تخت فولاد
-
مدفن جهانگیرخان قشقایی در تخت فولاد اصفهان
-
مقبره آقا رحیم ارباب در تخت فولاد اصفهان
-
سنگ قبر آقا رحیم ارباب
-
سر در تکیه میرفندرسکی در اصفهان
-
مدفن شهید آیت الله اشرفی اصفهانی در تخت فولاد
-
آرامگاه فاضل هندی در تخت فولاد
-
سنگ قبر فاضل هندی
-
مزار آقامحمد بیدآبادی
-
مقبره سیده نصرت امین
پانویس
- ↑ گزی برخواری، ص۳۴ـ ۳۵
- ↑ جابری انصاری، ۱۳۷۸ش، ج ۲، ص۱۲۲
- ↑ مهدوی، ص۲۱
- ↑ جابری انصاری، ۱۳۷۸ش، ج ۲، یادداشتهای مظاهری، ص۲۱۱ـ۲۱۲
- ↑ هنرفر، همانجا؛ نیز رجوع کنید به شاردن، ص۶۹ـ۷۰؛ بهشتیان، ص۴۴
- ↑ جابری انصاری، ۱۳۷۸ش، ج ۲، ص۱۷۳، ج ۴، ص۴۴۴؛ خوانساری، ج ۱، ص۱۹ آن را متعلق به اشعیا می‌داند
- ↑ ارباب اصفهانی، ص۴۷
- ↑ مهدوی، ص۲۹؛ جابری انصاری، ۱۳۲۱ش، ص۷۷؛ بزرگزاد، ص۱۰۶ـ ۱۰۸
- ↑ مهدوی، ص۲۴
- ↑ ظل السلطان، ج ۱، ص۳۸۰ـ۳۸۱
- ↑ هنرفر، ص۵۰۰
- ↑ کرباسی‌زاده، مشاهیر مزار علامه میرزا ابوالمعالی کلباسی، ۱۳۸۴ش، ص۱۸.
- ↑ جابری انصاری، همانجا
- ↑ هنرفر، ص۴۹۳
- ↑ شاردن، ص۱۲۱؛ بهشتیان، ص۴۴ـ۴۶، ۴۹، ۵۸ ـ۵۹
- ↑ بهشتیان، ص۴۰، ۴۲؛ جابری انصاری، ۱۳۷۸ش، ج ۲، ص۱۶۰ـ۱۶۱
- ↑ ارباب اصفهانی، ص۴۳ـ۴۴
- ↑ تحویلدار، ص۳۳ـ۳۴
- ↑ جابری انصاری، ۱۳۷۸ش، ج ۲، ص۱۴۳
- ↑ همانجا؛ نیز رجوع کنید به‌هنرفر، ص۸۰۵ ـ۸۰۶
- ↑ شفقی، نقشه ش ۱۵
- ↑ مهدوی، ص۲۲۲، ۲۲۴
- ↑ رفیعی مهرآبادی، ص۲۱؛ جابری انصاری، ۱۳۷۸ش،ج ۲، یادداشتهای مظاهری، همانجا
- ↑ جابری انصاری، ۱۳۷۸ش، ج ۲، ص۱۷۰؛ مهدوی، ص۱۴
- ↑ دهخدا، لغتنامه، ذیل واژه
- ↑ رجوع کنید به قدسی، جاهای متعدد
- ↑ همائی، ص۳۵۶ـ۳۵۷
- ↑ مهدوی، ص۳۳
- ↑ https://noorlib.ir/book/view/32925/لسان-الأرض?pageNumber=246&viewType=pdf
- ↑ طهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۴، ص۴۴
یادداشت
منابع
- ابوالقاسم رفیعی مهرآبادی، آثار ملی اصفهان، تهران، ۱۳۵۲ ش.
- انگلبرت کمپفر، سفرنامة کمپفر، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران، ۱۳۶۰ش.
- جلال الدین همائی، تاریخ اصفهان، ج ۱: هنر و هنرمندان، چاپ ماهدخت بانو همایی، تهران، ۱۳۷۵ ش.
- حبیب اللّه بزرگزاد، جشن‌ها و اعیاد ملی و مذهبی در ایران قبل از اسلام، اصفهان، ۱۳۵۰ ش.
- حسین بن محمدابراهیم تحویلدار، جغرافیای اصفهان، چاپ منوچهر ستوده، اصفهان، ۱۳۴۲ ش.
- ژان شاردن، سیاحتنامة شاردن: سازمان نظامی و سیاسی و مدنی ایران، ترجمه محمدعباسی، ج ۸، تهران، ۱۳۴۵ش.
- سیروس شفقی، جغرافیای اصفهان، اصفهان، ۱۳۵۳ش.
- عباس بهشتیان، بخشی از گنجینة آثار ملی ایران، اصفهان، ۱۳۴۳ ش.
- عبدالکریم بن مهدی گزی برخواری، تذکرة القبور، چاپ ناصر باقری بیدهندی، قم، ۱۳۷۱ش.
- کرباسی‌زاده اصفهانی، علی، مشاهیر مزار علامه میرزا ابوالمعالی، اصفهان، کانون پژوهش، ۱۳۸۴ش.
- لطف اللّه هنرفر، گنجینه آثار تاریخی اصفهان، اصفهان، ۱۳۴۴ ش.
- محمدحسن جابری انصاری، تاریخ اصفهان، چاپ جمشید مظاهری، اصفهان، ۱۳۷۸ش.
- محمدمهدی بن محمدرضا ارباب اصفهانی، نصف جهان فی تعریف الاصفهان، چاپ منوچهر ستوده، تهران، ۱۳۴۰ش.
- مسعودمیرزا بن ناصر ظل‌السلطان، خاطرات ظل‌السلطان، چاپ حسین خدیوجم، تهران، ۱۳۶۸ ش.
- مصلح الدین مهدوی، لسان‌الارض، یا، تاریخ تخت فولاد، اصفهان، ۱۳۷۰ش.
- منوچهر قدسی، خوشنویسی در کتیبه‌های اصفهان، اصفهان، ۱۳۷۸ش.
- همو، تاریخ اصفهان وری و همة جهان، اصفهان، ۱۳۲۱ش.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: دانشنامه جهان اسلام
- دائرة المعارف بزرگ اسلامی
- وبگاه تخت فولاد
- تاریخچه تخت فولاد
- فصلنامه علمی-پژوهشی تاریخ و فرهنگ تمدن اسلامی، شماره۱۶، ۱۳۹۳ش.https://ensani.ir/file/download/article/20141227085826-9893-83.pdf