قدمگاه
قدمگاه عنوان برخی مکان‌های زیارتی در جهان اسلام است که در آن، جای پای منسوب به یکی از معصومان یا دیگر بزرگان دینی یا جایی که گمان رود قدیسی در آنجا قدم گذاشته است، زیارت می‌شود.
احترام به جای پای قدیسان در ادیان دیگر نیز مورد توجه بوده است. در جهان اسلام قدمگاه‌هایی منسوب به پیامبران بنی اسرائیل، پیامبر اکرم و امامان شیعه وجود دارد. قدمگاه‌های منسوب به پیامبر اکرم بیشتر در عربستان و هند و قدمگاه‌های منسوب به امامان شیعه از جمله امام علی(ع) و امام رضا(ع) در ایران و عراق قرار دارند. شمار زیادی از قدمگاه‌های ایران به امام رضا(ع) منسوب است که در مسیر حرکت آن حضرت از مدینه به مرو قرار دارند. قدمگاه فراشاه و قدمگاه نیشابور از جمله آنهاست.
مفهوم
قدمگاه، به معنای جای قدم و جای نهادن قدم است. در فرهنگ اسلامی به مکانی گفته می‌شود که پای پیامبر، امام و یا قِدّیس دیگری به آنجا رسیده باشد و یا گمان رود که اثر پایی که در سنگ و جز آن دیده می‌شود جای پای پیامبر و یا امامی است.[۱] در برخی مناطق از قدمگاه به نظرگاه و گذرگاه یاد می‌شود.[۲]
در برخی قدمگاه‌ها نقش دو کف پای انسان و گاهی یک پا بر روی قطعه سنگی دیده می‌شود.[۳] معمولا این سنگ در بنایی نگهداری و زیارت می‌شود.[۴]
تاریخچه
زیارت جای پای بزرگان دینی نزد پیروان دیگر ادیان نیز رایج است. هندوان جای پای شیوا و بوداییان جای پای بودا را زیارت می‌کنند.[۵] برخی از قدمگاه‌های موجود در جهان اسلام به پیامبران بنی‌اسرائیل منسوب است. جای پاهایی به حضرت آدم در سیلان[۶] و مکه[۷] منسوب است. مقام ابراهیم در مکه نیز به عنوان قدمگاه زیارت می‌شده است.[۸][یادداشت ۱] قدمگاه‌های دیگری به متوشالم، اسحاق، یعقوب، ایوب، ادریس، خضر، موسی و عیسی در ایران، سوریه و فلسطین منسوب است[۱۰]
پیشینه قدمگاه در ایران
در ایران برخی قدمگاه‌ها بقایای بازآفرینی شده زیارتگاه‌های پیش از اسلام‌اند و زردشتیان در کنار مسلمانان برخی از آنها را زیارت می‌کنند.[۱۱] برخی از این زیارتگاه‌ها مانند قدمگاه مسجد جامع قدیمان نایین[۱۲]و قدمگاه علی در جهرم[۱۳]در اصل آتشکده زردشتی بوده‌اند.
به گزارش برخی منابع قدمگاه نیشابور که به دستور شاه عباس صفوی بازسازی شد،[۱۴] تا پیش از آن، قدمگاه شاپور کسری خوانده می‌شد و از انتساب آن به امام رضا(ع) تا قبل از دوره صفوی گزارشی در دست نیست.[۱۵] در یزد قدمگاه فراشا کتیبه‌ای به تاریخ ۵۱۲ق و قدمگاه خرانق کتیبه‌ای به تاریخ ۵۹۵ق دارند که البته این بناها در تاریخ‌های مذکور عنوان قدمگاه نداشته‌اند.[۱۶]
برخی قدمگاه‌های ایران مربوط به اواخر حکومت عباسیان یعنی قرن هفتم قمری است؛ اما بیشتر بناهای قدمگاهی مربوط به دوران صفویه است از این دوره بناهای قدمگاهی در ایران افزایش یافته است زیرا نگرش شاهان صفوی به قدمگاه مقدس بود و از توسعه آن برای ترویج مکتب تشیع استفاده می‌کردند.[۱۷] بنا به آماری که در سال ۱۳۷۵ش منتشر شده است در ایران ۱،۱۸۵ قدمگاه و نظرگاه بوده است.[۱۸] از این تعداد ۲۵۰ قدمگاه به پیامبر اکرم(ص)، امام و اولیای خدا منسوب است. بیشتر این قدمگاها در استان‌های هرمزگان، کرمان، خوزستان و خراسان قرار دارند.[۱۹]
قدمگاه‌های منسوب به پیامبر
قدمگاه‌هایی منسوب به پیامبر اکرم است معمولا با عنوان‌هایی چون اثرالنبی و اثرالسجود یا قدم شریف شناخته می‌شود. معروفترین جای پاهای منسوب به پیامبر اکرم در صخره مقدس در زیر قبه الصخره در بیت المقدس است. به باور مسلمانان آن حضرت در لیلة‌الاسرا پا بر آن نهاد و سوار بر براق شد و به معراج رفت.[۲۰] در مکه، مدینه و طائف چنین قدمگاه‌هایی به پیامبر منسوب است و حتی جای سُم اَستر او نیز مورد توجه بوده است.[۲۱]
درباره یکی از این سنگ‌های منقوش به قدم پیامبر که در قبه‌ای در کنار زمزم نصب بوده است[۲۲]گفته شده است که شریف عون الرفیق، امیر مکه در ۱۲۲۹ق پس از ویران کردن قبه قدمگاه، سنگ آن را به یک هندو فروخت.[۲۳] در شهر کوچکی به نام اثرالنبی در حوالی قاهره، سنگ اثرالنبی در مسجدی به همین نام زیارت می‌شد، کتیبه آن نشان می‌دهد که ابراهیم پاشا در سال ۱۰۷۱ق بقعه آن را بازسازی کرده است.[۲۴]
هندیان مسلمان معمولا بر این باورند که سنگ‌هایی را با نقش پای منسوب به پیامبر(ص) از حجاز به هند آورده‌اند[۲۵] قدم رسول لکنهو و قدم شریف دهلی از قدمگاه‌های منسوب به پیامبر(ص) در هنداند.[۲۶]
در منابع متقدم یا احادیث معتبر، این ادعا که جای پاهای پیامبر بر سنگی نقش بسته باشد، وجود ندارد. برخی از علمای مسلمان این باور را اختراع عوام دانسته‌اند و از زیارت این آثار انتقاد کرده‌اند.[۲۷]
قدمگاه‌های منسوب به امام علی
قدمگاه‌ها در ایران و عراق بیشتر به امامان و اولیای شیعه منسوب‌اند به گزارش ناصرخسرو در بصره ۱۳ قدمگاه منسوب به حضرت علی(ع) وجود داشته[۲۸] که یکی از آنها مسجد جامع بصره مشهور به «مسجد خُطوه امام علی(ع)» است.[۲۹] در ایران نیز قدمگاه‌های زیادی به حضرت علی(ع) منسوب است که در برخی از آنها جای سُم دلدل یا ذوالفقار او نیز مورد توجه است.[۳۰] تاریخ بنای برخی از قدمگاه‌های منسوب به امام علی در ایران به پیش از دوره صفوی می‌رسد؛ از جمله قدمگاهی در صالح‌آباد کاشان که تاریخ کتیبه آن ۷۱۱ق است.[۳۱]
قدمگاه‌های منسوب به امام رضا
سفر امام رضا(ع) از مدینه به مرو و عبور از خاک ایران باعث شد که قدمگاه‌های بسیاری منسوب به وی در این کشور احداث شود معروفترین آنها قدمگاه نیشابور است که به دستور شاه عباس صفوی در ۱۰۲۰ق بر بقایای بنای دیگری ساخته شد.[۳۲] به باور عمومی نقش کف پاهای انسانی بر سنگی سیاه در دیوار داخل این بنا نصب شده است که جای پای امام رضا(ع) است.[۳۳]
بیشتر قدمگاه‌های منسوب به امام رضا در ایران مربوط به دوران صفویه است.[۳۴] دست‌کم یک دهم از ۲۵۰ قدمگاه منسوب به پیامبر، امامان و اولیای خدا در ایران، به امام رضا منسوب است. بیشتر قدمگاه‌های منسوب به آن حضرت در مسیر حرکت وی از مدینه به مرو (جاده ولایت) قرار دارد. با این حال در مناطق دیگر ایران نیز قدمگاه‌هایی به وی منسوب است.[۳۵]
فلسفه احداث
هجرت امام رضا(ع) از مدینه به مرو، مهاجرات سادات به نقاط مختلف ایران، خواب و رؤیا و عشق مردم به خاندان پیامبر(ص) از علل ساخت بناهای قدمگاهی در ایران دانسته‌اند.[۳۶]
احداث بیشتر قدمگاه‌ها بر اساس ادعای کسی بوده که معصومی را در خواب دیده یا با اشاره او و یا به تصمیم شخصی خود مکانی را قدمگاه خوانده است.[۳۷]
آداب و رسوم
برای حضور در قدمگاه آیین‌های زیارتی و آداب و رسوم خاصی گزارش نشده است. باورمندان جای پای موجود در قدمگاه را می‌بوسند و به آن تبرک می‌جویند و گاه مردگان خود را در محوطه آن دفن می‌کنند. همچنین برای آن موقوفاتی مانند زائرسرا قرار می‌دهند و میان زائران نذری توزیع می‌کنند.[۳۸]
بخش عمده قدمگاه‌ها در کنار آب و درختانی قرار گرفته‌اند و باورمندان این منابع طبیعی را نیز محصول عنایت صاحبان جای پای می‌دانند.[۳۹]
پانویس
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، قدمگاه
- ↑ امین، قاموس العادات، ۱۹۵۳م، ص۲۵؛ باستانی پاریزی، بارگاه خانقاه در کویر هفت کاسه، ۱۳۸۴ش، ص۲۵۵، پانویس۱.
- ↑ ابن بطوطه، رحله(۱۴۰۷ق)، ص۶۱۱؛ امیری، ص۲۸۵؛ شمیل، Deciphering the Signs of God, A Phenomenological Approach to islam(۱۹۹۴م)، ص۳؛ طوفان، تاریخ اجتماعی جهرم در قرون گذشته شیراز، ۱۳۸۱ش، ص۱۷۳.
- ↑ شریف، ص۱۸۸-۱۸۹.
- ↑ ناس، ص۱۷۹؛ شریف، ص۱۸۹، پانویس ۱؛ د. اسلام، ذیل kadam sharīf.
- ↑ قزوینی، آثارالبلاد، ۱۹۴۹م، ص۲۸؛ ابن بطوطه، رحله، ۱۴۰۷ق، ص۶۱۱-۶۱۲.
- ↑ تیمورباشا، الآثار النبویه، ۱۴۲۱ق، ص۵۲.
- ↑ ناصرخسرو، سفرنامه(۱۳۶۳ش)، ص۱۲۰؛ فاسی، شفاء الغرام، بیروت، ج۱، ص۲۰۳؛ ازرقی، اخبار مکه، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۲۹-۳۰.
- ↑ صدوق، علل الشرایع، مکتبة الداوری، ص۴۲۳.
- ↑ ناصرخسرو، سفرنامه، ۱۳۶۳ش، ص۵۱؛ ابن بطوطه، رحله، ۱۴۰۷ق، ص۱۱۵؛ نابلسی، الحقیقه و المجاز فی الرحله الی بلاد الشام و الحجاز، ۱۹۸۶م، ص۱۱۶؛ کارری، سفرنامه، ۱۳۸۴ش، ص۲۸، ۲۹؛ تیمورباشا، الآثار النبویه، ۱۴۲۱ق، ص۵۲-۵۳؛ میرزا ابراهیم، سفرنامه استرآباد و مازندران و گیلان، ۱۳۵۵ش، ص۴۹؛ رابینو، مازندران و استرآباد، ۱۳۶۵ش، ص۴۷، ۱۱۹؛ پازوکی طرودی، آثار تاریخی فیروزکوه، ۱۳۸۱ش، ص۲۰۵-۲۰۷.
- ↑ برای نمونه‌ای در کرمان، رجوع کنید به باستانی پاریزی، شمعی در طوفان، ۱۳۷۸ش، ص۲۹۱.
- ↑ عرفان‌منش، جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا(ع)از مدینه تا مرو، ۱۳۷۴ش، ص۱۱۰.
- ↑ طوفان، تاریخ اجتماعی جهرم در قرون گذشته شیراز، ۱۳۸۱ش، ص۱۷۳-۱۷۴.
- ↑ دیمرچی، شیخ بهایی از جبل عامل تا اصفهان، ۱۳۸۲ش، ص۱۰۱
- ↑ مولوی، آثار باستانی خراسان، ۱۳۸۲ش، ج۱، ص۳۲۰-۳۲۱.
- ↑ افشار، یادگارهای یزد، ۱۳۸۴ش، ج۱، ص۱۷۵-۱۷۶؛ عرفان‌منش، جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا(ع)از مدینه تا مرو، ۱۳۷۴ش، ص۱۰۶-۱۰۷.
- ↑ سعیدی‌زاده، قدمگاه‌های منسوب به امام رضا در ایران، ۱۳۹۱ش، ص۲۱۹.
- ↑ میرمحمدی، پراکندگی جغرافیایی امکان مذهبی کشور در قالب استانی، ۱۳۵۸ش، ج۱، ص۶۳-۷۳.
- ↑ سعیدی‌زاده، قدمگاه‌های منسوب به امام رضا در ایران، ۱۳۹۱ش، ص۲۱۸.
- ↑ قزوینی، آثارالبلاد فی اخبار العباد، ۱۹۴۹م، ص۱۰۸؛ سیوطی، الحاف الخصاء، ۱۹۸۴م، ج۱، ص۱۳۴، ج۲، ص۲۰۱-۲۰۳؛ تیمورباشا، الآثار النبویه، ۱۴۲۱ق، ص۵۰.
- ↑ زهری، الجغرافیه(مصر-بی‌تا)، ص۳۷؛ فاسی، شفاء الغرام، بیروت، ج۲، ص۳۸۱-۳۸۲؛ چلپی، الرحلة الحجازیه، ۱۹۹۹م، ص۲۴۵-۲۴۶؛ تیمورپاشا، الآثار النبویه، ۱۴۲۱ق، ص۵۱-۵۲.
- ↑ مقری، فتح المقال، ۱۳۳۴ش، ص۳۴۸
- ↑ تیمورباشا، الآثار النبویه،۱۴۲۱ق، ص۵۲.
- ↑ نابلسی، الحقیقه و المجاز، ۱۹۸۶م، ص۲۳۹؛ تیمورباشا، الآثار النبویه، ۱۴۲۱ق، ص۴۰-۴۱.
- ↑ شریف، ص۱۸۸-۱۸۹؛ سل۲، ص۳۱۴-۳۱۵.
- ↑ د. اسلام. ذیل kadam sharīf؛ شمیل، Deciphering the Signs of God, A Phenomenological Approach to islam(۱۹۹۴م)، ص۳.
- ↑ ابن تیمیه، مجموع الفتاوی، ۱۴۲۲ق، ج۲۷، ص۸؛ ابن تیمیه، اقتضاء الصراط المستقیم، بیروت، ص۳۱۷-۳۱۸؛ صالحی شامی، سبل الهدی و الرشاد، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۱۰۸؛ تیمورباشا، الآثار النبویه، ۱۴۲۱ق، ص۴۰، ۵۴-۵۷.
- ↑ ناصرخسرو، سفرنامه، ۱۳۶۳ش، ص۱۵۶-۱۵۷؛ بابن وهوسه، سفرنامه جنوب ایران، ۱۳۶۳ش، ص۶۵؛ نجم الملک، سفرنامه خوزستان، ۱۳۴۱ش، ص۱۴۸؛ ماسه، ج۲، ص۳۹۰-۳۹۱؛ طوفان، تاریخ اجتماعی جهرم در قرون گذشته شیراز، ۱۳۸۱ش، ص۱۷۴؛ آقامحمدی، چشمه‌های معروف ابهر، ۱۳۷۹ش، ص۱۰۷؛ نوبان، چشمه‌ها، قدمگاه‌ها و درختان نظرکرده، ۱۳۸۰ش، ص۷۹.
- ↑ «مسجد خطوه امام علی(ع) معروف به مسجد جامع بصره در عراق»، خبرگزاری صداوسیما.
- ↑ براون، ص۲۰۲؛ حاجی پیرزاده، سفرنامه، ۱۳۴۲ش، ص۵۰-۵۱؛ رضایی، ادبیات عامیانه استان بوشهر، ۱۳۸۱ش، ص۶۶؛ داتسون، سفال زرین‌فام ایرانی، ۱۳۸۲ش، ص۲۰۰-۲۰۰۱.
- ↑ داتسون، سفال زرین‌فام ایرانی، ۱۳۸۲ش، ص۲۰۰-۲۰۳.
- ↑ اسکندر بیک، ج۲، ص۸۵۴.
- ↑ مولوی، آثار باستانی خراسان، ۱۳۸۲ش، ج۱، ص۳۱۹-۳۲۰.
- ↑ سعیدی‌زاده، قدمگاه‌های منسوب به امام رضا در ایران، ۱۳۹۱ش، ص۲۱۸.
- ↑ سعیدی‌زاده، قدمگاه‌های منسوب به امام رضا در ایران، ۱۳۹۱ش، ص۲۴۳.
- ↑ سعیدی‌زاده، قدمگاه‌های منسوب به امام رضا در ایران، ۱۳۹۱ش، ص۲۱۸.
- ↑ ابن بطوطه، رحله، ۱۴۰۷ق، ص۱۱۵؛ کلانترضرابی، تاریخ کاشان، ۱۳۵۶ش، ص۴۶-۴۸؛ نراقی، آثار تاریخی شهرستان‌های کاشان و نطنز، ۱۳۷۴ش، ص۱۴۳-۱۴۴؛ اقتداری، دیار شهریاران، ۱۳۵۳ش، ج۱، ص۷۷۶-۷۷۷؛ عرفان‌منش، جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا(ع)از مدینه تا مرو، ۱۳۷۴ش، ص۵۹.
- ↑ ناصرخسرو، سفرنامه، ۱۳۶۳ش، ص۵۱؛ ابن بطوطه، الرحله، ۱۴۰۷ق، ص۱۱۶؛ میرزا ابراهیم، سفرنامه استرآباد و مازندران و گیلان، ۱۳۵۵ش، ص۲۲؛ کلانترضرابی، تاریخ کاشان، ۱۳۵۶ش، ص۴۸،۴۲۹، ۴۳۱، ۴۴۳؛ نراقی، آثار تاریخی شهرستان‌های کاشان و نطنز، ۱۳۷۴ش، ص۱۲۸؛ عرفان‌منش، جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا(ع)از مدینه تا مرو۱۳۷۴ش، ص۱۰۵، ۱۱۰؛ صابرمقدم و حسینی، تجلی امام رضا در میراث فرهنگی۱۳۸۳ش، ص۳۶؛ پازوکی طرودی، آثار تاریخی فیروزکوه، ۱۳۸۱ش، ۲۰۵-۲۰۶؛ بهبهانی، مرآت الاحوال۱۳۷۳ش، ج۱، ص۳۸۸-۳۸۰.
- ↑ ابن بطوطه، الرحله، ۱۴۰۷ق، ص۶۱۱-۶۱۲؛ نجم الملک، سفرنامه خوزستان، ۱۳۴۱ش، ص۱۴۸؛ دالمانی، از خراسان تا بختیاری، ۱۳۷۸ش، ج۲، ص۱۹۷؛ کلانترضرابی، تاریخ کاشان، ۱۳۵۶ش، ص۴۶-۴۸، ۴۳۰-۴۳۱-۴۴۳؛ نراقی، آثار تاریخی شهرستان‌های کاشان و نطنز، ۱۳۷۴ش، ص۱۲۸؛ پازوکی طرودی، آثار تاریخی فیروزکوه، ۱۳۸۱ش، ص۲۰۵-۲۰۶؛ نوبان، چشمه‌ها، قدمگاه‌ها و درختان نظرکرده، ۱۳۸۰ش، ص۷۸؛ عرفان‌منش، جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا(ع)از مدینه تا مرو، ۱۳۷۴ش، ص۱۳۲-۱۳۳.
یادداشت
- ↑ بر اساس روایات، پس از اینکه خداوند به ابراهیم(ع) امر فرمود مردم را برای انجام حج فراخوانَد، ایشان بر روی این سنگ قرار گرفته و امر الهی را انجام داد و جای پای وی در سنگ ماند.[۹]
منابع
- سعیدی‌زاده، رسول، قدمگاه‌های منسوب به امام رضا در ایران، وقف میراث جاویدان، پاییز و زمستان ۱۳۹۱، ش۷۹-۸۰.
- آقا محمدی، محمد، چشمه‌های معروف ابهر، فرهنگ زنجان، ش۳-۴، پاییز و زمستان، ۱۳۷۹ش.
- ازرقی، محمد بن عبدالله بن احمد، اخبار مکه و ما جاء فیها من الآثار، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت، ۱۴۰۳-۱۹۸۳م.
- ابن بطوطه، رحله بن بطوطه، چاپ محمد عبدالمنعم حریان و مصطفی تصامی، بیروت، ۱۴۰۷ق-۱۹۸۷م.
- ابن تیمیه، اقتضاء الصراط المستقیم مخالفة اصحاب الحجیم، بیروت، بی‌تا.
- ابن تیمیه، مجموع الفتاوی، چاپ مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، ۱۴۲۱ق-۲۰۰۱م.
- افشار، ایرج، یادگارهای یزد، تهران، ۱۳۸۴ش.
- اقتداری، احمد، دیار شهریاران، جلد نخستین؛ آثار و بناهای تاریخی خوزستان، تهران، ۱۳۵۳ش.
- امین، احمد، قاموس العادات و التقالید و التعابیرالمصریه، قاهره، ۱۹۵۳م.
- چلپی، اولیاء، الرحلة الحجازیه،ترجمه صفصاوی، احمد مرسی، قاهره، ۱۹۹۹م.
- بابن وهوسه، سفرنامه جنوب ایران، ترجمه محمدحسن خان اعتمادالسلطنه، چاپ میرهاشم محدث، تهران، ۱۳۶۳ش.
- باستانی پاریزی، محمدابراهیم، بارگاه خانقاه در کویر هفت کاسه، تهران، ۱۳۸۴ش.
- باستانی پاریزی، محمدابراهیم، شمعی در طوفان، ۱۳۷۸ش.
- بهبهانی، آقا احمد بن محمدعلی، مرآت الاحوال جهان نما (سفرنامه)، قم، ۱۳۷۳ش.
- پازوکی طرودی، ناصر، آثار تاریخی فیروزکوه(جغرافیای تاریخی و معرفی محوطه های باستانی و بناهای تاریخی و فرهنگی)، تهران، ۱۳۸۱ش.
- تیمورباشا، احمد، الآثار النبویه، قاهره، ۱۴۲۱ق-۲۰۰۱م.
- حاجی پیرزاده، سفرنامه حاجی پیرزاده، حافظ فرمانفرمائیان، تهران، ۱۳۴۲ش.
- دالمانی، هانری رنه، از خراسان تا بختیاری، ترجمه غلامرضا سمیعی، تهران، ۱۳۷۸ش.
- دیمرچی، شهاب الدین، شیخ بهایی از جبل عامل تا اصفهان، تهران، نشر خورشید آفرین، ۱۳۸۲ش.
- رابینو، هـ. ل. رابینو، مازندران و استرآباد، ترجمه غلامعلی وحید مازندرانی، تهران، ۱۳۶۵ش.
- رضایی، عبدالله، ادبیات عامیانه استان بوشهر، بوشهر، ۱۳۸۱ش.
- زهری، محمد بن ابی‌بکر، الجغرافیه، چاپ محمد حاج صادق، مصر، بی‌تا.
- سیوطی، جلال الدین، الحاف الخصاء فی فضاپل المسجد الاقصی، چاپ احمد رمضان احمد، بی‌جا، ۱۹۸۲-۱۹۸۴م.
- صابرمقدم، فرامرز و حسینی، سیدهاشم، تجلی امام رضا در میراث فرهنگی، تهران، ۱۳۸۳ش.
- صالحی شامی، سبل الهدی و الرشاد فی سیره خیرالعباد، چاپ مصطفی عبدالواحد، قاهره، ۱۴۰۷ق-۱۹۸۶م.
- طوفان، جلال، تاریخ اجتماعی جهرم در قرون گذشته شیراز، ۱۳۸۱ش.
- عرفان‌منش، جلیل، جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا(ع)از مدینه تا مرو، مشهد، ۱۳۷۴ش.
- فاسی، تقی‌الدین، شفاء الغرام باخبار البلدالحرام، بیروت، بی‌تا.
- قزوینی، زکریا، آثارالبلاد فی اخبار العباد، چاپ فردیناند ووستنفلد، گوتینگن، ۱۹۴۹م. افست ویسبادن، ۱۹۶۷م.
- کارری، جملی، سفرنامه کارری، ترجمه عباس نخجوانی و عبدالعلی کارنگ، تبریز، ۱۳۸۴ش.
- کلانترضرابی، عبدالرحیم، تاریخ کاشان، چاپ ایرج افشار، ۱۳۵۶ش.
- «مسجد خطوه امام علی(ع) معروف به مسجد جامع بصره در عراق»، خبرگزاری صداوسیما، تاریخ انتشار: ۱۴۰۰/۵/۳۱، تاریخ بازدید: ۳ مهر ۱۴۰۲ش.
- مقری، احمد بن محمد، فتح المقال فی مدح النعال، چاپ حیدرآباد، دکن، ۱۳۳۴.
- مولوی، عبدالحمید، آثار باستانی خراسان، جلد اول شامل آثار و ابنیه تاریخی جام و نیشابور و سبزوار، تهران، ۱۳۸۲ش.
- میرزا ابراهیم، سفرنامه استرآباد و مازندران و گیلان، چاپ مسعود گلزاری، تهران، ۱۳۵۵ش.
- میرمحمدی، حمیدرضا، پراکندگی جغرافیایی اماکن مذهبی کشور در قالب استانی، مسجد، سال دهم، ش۸۵، مهر و آبان ۱۳۵۸.
- نابلسی، عبدالغنی، الحقیقه و المجاز فی الرحله الی بلاد الشام و الحجاز، چاپ احمد عبدالمجید هریدی، مصر، ۱۹۸۶م.
- ناصرخسرو، سفرنامه، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران، ۱۳۶۳ش.
- نجم الملک، عبدلغفار، سفرنامه خوزستان، چاپ محمد دبیرسیاقی، ۱۳۴۱ش.
- نراقی،حسن، آثار تاریخی شهرستان‌های کاشان و نطنز، تهران، ۱۳۷۴ش.
- نوبان، مهرالزمان، چشمه‌ها، قدمگاه‌ها و درختان نظرکرده، کتاب ماه هنر، ش۳۱-۳۲، فروردین و اردیبهشت ۱۳۸۰ش.
- داتسون، آلیور، سفال زرین‌فام ایرانی، ترجمه شکوه ذاکری، تهران، ۱۳۸۲ش.
- Edward Granville Brown, A year Awongst the Persians, London.
- EI2, s. v. "Kadana Sharīf". (by: T. W. Arnold), ibid, "in india and Pakistan", (by J. Bourtonـ Page).
- ) Henri Massé, Croyances et Coutumes persanes, paris1938.
- John B. Nos, Man’s Religisns, New York 1953.
- Annemarie Schimmel, Deciphering the Signs of God, A Phenomenological Approach to islam, Newyork, 1994.
- Edward Seu, Faith of Islam, London 1896.
- Jafar Sherif, Islam in Judia on the QĀNŪNـ Iـ ISLAM, the customs of the Musalmāns of Indiā, tr. e. A. Herklots, Delhi 1999.
- Tovia, s.v. "Kademـ i șerif", (by: Nebi Bozkurt).
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: دانشنامه جهان اسلام