ضَریحْ، سازه مشبّکی از طلا، نقره، مس یا چوب و جز آن است که بر روی قبر امام، امامزاده یا بزرگان مذهبی می‌نهند. از تاریخچه پیدایش ضریح و تغییر و تحول آن به شکل کنونی اطلاع دقیقی در دست نیست؛ اما ضریح به معنای اتاقک و صندوق از قرن نخست قمری رایج بوده است. ظاهراً پیشینه ضریح به شکل کنونی (مشبک و از نقره و مس) به دوره صفویه برمی‌گردد.
مفهوم
ضریح کلمه‌ای عربی است که در فرهنگ‌های عرب به معنای قبر[۱] و شکاف میانه قبر[۲] آمده است؛ اما در اصطلاح فارسی اتاقک، صندوق و سازۀ فلزی یا چوبی مشبکی است که بر قبر امام یا امامزاده‌ای می‌نهند.[۳][۴] ضریح به معنای رایج فارسی در لبنان با نام شُبّاک به معنای محصوره فلزی یا چوبی مُشَبَّک و در مصر با نام مَقصوره به معنای سَرا، حجره و خانه کوچک متداول است. [۵]
ضریح، محفظه یا اتاقکی مکعب مستطیل شکل است که فضای داخل مقبره را از اطراف جدا کرده است. معمولاً ضریح‌ها چهار گوشه دارند. اما ضریح امام حسین(ع) و عسکریین شش‌گوشه دارند. در ضلع‌های ضریح دریچه‌هایی برای انداختن نذورات در نظر گرفته شده است.
تاریخچه
از علت و زمان پیدایش ضریح در قرن‌های نخستین و چگونگی تغییر و تحول آن به شکل کنونی اطلاع دقیقی در دست نیست، ولی اعتقاد مسلمانان بر لزوم رعایت احترام و تکریم بزرگان دین انگیزه‌ای بوده است تا پس از درگذشت آنان، با ایجاد بنای یادبود و نصب صندوق و سپس محجر و بعد ضریح بر روی مقبره، آرامگاه‌ها را به مزار تبدیل سازند. واژه ضریح در احادیث شیعی نیز به‌کار رفته است و گاه منظور از آن همان قبر است به عنوان نمونه مجلسی در بحارالانوار از مشارق‌الانوار حافظ رجب برسی نقل کرده که امام علی(ع) به حسنین گفت وقتی مرا پس از مرگ در ضریح نهادید دو رکعت نماز بخوانید... [۶]
ضریح به معنای اتاقک و صندوق از همان قرن نخست قمری رایج بوده است؛ مثلاً از نصب صندوق و ایجاد سقف و بنایی کوچک بر مدفن امام حسین(ع) تا سال ۶۵ قمری گزارش‌هایی وجود دارد.[۷] همچنین هارون عباسی در حدود ۱۷۰ق ضریح حرم امام علی(ع) را با آجر سفید بنا کرده است؛[۸] اما ظاهراً پیشینه ضریح به شکل کنونی (مشبک و از نقره و مس) به دوره صفویه برمی‌گردد. ابن بطوطه (۷۷۹-۷۰۳ق) در سفرنامه خود از ضریحی چوبی بر مزار امام رضا(ع) یاد می‌کند که سطح آن را با صفحات نقره پوشانده بودند.[۹]
احکام
فقها از احکام مرتبط با ضریح در باب‌هایی چون طهارت سخن گفته‌اند و ضریح معصومان و امامزادگان را محترم و نجس کردن و اهانت به آن را حرام دانسته‌اند.[۱۰][۱۱][یادداشت ۱] [۱۳] وهابیان با بدعت و شرک پنداشتن ساختن ضریح، بارها ضریح‌های بزرگان دین را منهدم کرده‌اند؛ از جمله ضریح ائمه بقیع در مدینه و ضریح امام حسین را در ۱۲۱۶ق در کربلا غارت و ویران کردند.[۱۴] حسام السلطنه، در سفر حج خود به سال ۱۲۹۷ق از مشاهده ضریح سبز چوبین بر مزار امامان بقیع سخن گفته است[۱۵] که در حمله دومِ وهابیان به مدینه در ۱۳۴۴ق منهدم شده‌اند.[۱۶]
ضریح‌سازی
ضریح‌سازی از گونه‌های هنر و تلفیقی از نگارگری، خطاطی، قلم‌زنی، منبت‌کاری، طلاکاری، فلزکاری... است.[۱۷] معمولاً برای ساخت ضریح، تیمی از فلزکاران (زرگران، قلم‌زنان، مشبک‌کاران، میناکاران) با هم همکاری می‌کنند. ضریح‌سازی از صنایع دستی رایج در اصفهان بوده است. علاوه بر خود ضریح، برای ساخت درهای اماکن متبرکه نیز از ضریح‌سازی استفاده می‌شود.[۱۸]
در ساخت ضریح نام بانی، تاریخ ساخت، نام صاحب قبر و... درج می‌شود. ضریح از بدنه و اسکلت، پیکره‌های سنگی، ستون‌ها، پایه ستون، گوی ماسوره‌ها، لچکی‌ها، ترنج‌ها، کتیبه‌های نقره، حواشی برجسته کاری، کتیبه‌های طلامشبک‌های طلایی، زِهْوارها، میخ‌های تزیینی، گلدان‌ها، نقاشی‌های داخل ضریح، پارچه روی سقف مزار و... تشکیل می‌شود.[۱۹]
کارگاه‌های ساخت و بازسازی ضریح
در ایران کارگاه‌هایی جهت ساخت و بازسازی ضریح برای ائمه و دیگر بزرگان دین در نظر گرفته شده است.
ساخت ضریح امام حسین
کار ساخت ضریح جدید امام حسین(ع) از خرداد ۱۳۸۷ در کارگاهی واقع در مدرسه علمیه معصومیه قم آغاز شد و در ۱۳۹۱ش. به پایان رسید.[۲۰]
بازسازی ضریح عسکریین
در پی تخریب حرم عسکریین در سال‌های ۱۳۸۴ و ۱۳۸۶ش، کارگاه ساخت ضریح امامین عسکریین در سال ۱۳۸۹ش در قم، زیر نظر سید جواد شهرستانی (نماینده آیت‌الله سیستانی در ایران) دایر شد. ساخت ضریح عسکریین در سال ۱۳۹۳ش. به پایان رسید.[۲۱]
مفاهیم توحیدی در طراحی ضریح
برخی پژوهشگران معتقدند که در ساخت ضریح اماکن مقدسه، مولفه‌های گوناگونی دخیلند که ناظر به نمادهای الهی و توحیدی است:
- انواع کتیبه‌های خوشنویسی اسلامی، در سراسر فضای ضریح، آیه «فاینما تولوا فثمّ وجه الله»[۲۲] را تداعی می‌کند.
- کتیبه‌های خوشنویسی در بالاترین قسمت ضریح، به اسماءالله رسیده و در رأس ضریح اسم جلاله «الله» قرار دارد که نمادی از «کلمة الله هی العلیا»[۲۳] است.
- نقوش اِسلیمی، خَتایی و هندسی با حرکت مارپیچ و در هم تنیده خود، حرکتی به سمت بالا داشته و ناظر به تعالی و قرب الی الله است.
- ساختار محرابی در هندسه ساخت ضریح، همراهی یاد خدا و نماز را یادآوری می‌کند.
- تزئینات به کار رفته در ضریح و ویژگی‌هایی نظیر تناسب، تعادل، ترکیب، ضرباهنگ، حرکت، تجرید و انتزاع، فضای مثبت و منفی، جاودانگی و غیره در ارتباط با قرآن و برگرفته از مبانی اعتقادی اسلام است.[۲۴]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ النهایه، ج۳، ص۸۱(ماده ضرح)؛ لسان العرب، ج۳، ص۱۰۳(ماده ضرح)
- ↑ مجمع البحرین، ج۲، ص۳۹۱؛ مصباح المنیر، ج۲، ص۳۶۰
- ↑ دهخدا، ج۱۰، ص۱۵۱۶۹.
- ↑ واژه یاب
- ↑ المنجد، ذیل واژه شباک
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۲، ص۳۰۱؛ برسی، مشارق أنوار اليقين في أسرار أمير المؤمنين(ع)، الأعلمی، ص۱۴۹.
- ↑ کرباسی، تاریخ المراقد الحسین و اهل بیته و انصاره، ج۱، ص۲۴۵-۲۵۰؛ طعمه، تاریخ مرقد الحسین و العباس، ص۷۰-۷۳.
- ↑ آل محبوبه، ماضی النجف وحاضرها، ج۱، ص۴۱.
- ↑ ابن‌بطوطه، سفرنامه(رحله)، ۱۳۵۹ش ج۱، ص۴۴۱.
- ↑ مراغی، العناوین الفقهیة، ج۱، ص۵۵۷
- ↑ امام خمینی، نجاة العباد؛ موسسه تنظیم ونشر آثار امام خمینی، ص۷۵؛ شیخ انصاری، صراط النجاه،ناشر کنگره جهانی بزرگداشت دویستمین سالگرد میلاد شیخ اعظم انصاری، ص۵۰
- ↑ خمینی، ر ساله نجاة العباد، موسسه نشر وتنظیم اثار امام خمینی، ص۷۵.
- ↑ و نیز مراجعه کنید به: نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۶، ص۹۵و۹۸؛ طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، الناشر مكتب آية الله العظمى السيد السيستاني، ج۱، ص۷۶.
- ↑ Longrigg, Four centuries of modern Iraq,۲۱۷
- ↑ حسام السلطنه، دلیل الانام، ص۱۵۲.
- ↑ البقیع قصة التدمیر، ص۱۱۳-۱۳۹؛ بقیع الغرقد، ص۴۹.
- ↑ عمرانی، ص۱۵۷
- ↑ تاریخچه ضریح‌سازی اصفهان در کتابخانه مرکزی بررسی می‌شود
- ↑ تاریخچه ضریح‌سازی اصفهان در کتابخانه مرکزی بررسی می‌شود
- ↑ https://www.mehrnews.com/news/1751325/جزئیاتی-از-ساخت-ضریح-امام-حسین-ع-افتخار-ماندگار-برای-قم
- ↑ آخرین وضعیت ساخت ضریح حرمین عسکریین(ع)
- ↑ سوره بقره، آیه ۱۱۵.
- ↑ سوره توبه، آیه ۴۰.
- ↑ شاهرودی، «نمود مفاهیم اسلامی در تزئینات ضریح»، ص۱۲۸.
یادداشت
منابع
- ابن‌بطوطه، سفرنامه(رحله) ابن‌بطوطه، ترجمه: موحد، محمد علی، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران، ۱۳۵۹ش.
- آل‌محبوبه، ماضی النجف وحاضرها، بیروت: دارالاضواء، ۱۴۰۶ق ـ۱۹۸۶م.
- طعمه، سلمان هادی، تاریخ مرقد الحسین و العباس(ع)، ۱۴۱۶/۱۹۹۶ق.
- فیومی، احمد بن محمد مقری، المصباح المنیر، منشورات‌دار الرضی، قم.
- عمرانی، سید ابوالحسن، اسلام و هنرهای زیبا، قم، بوستان کتاب، ۱۳۹۰ش.
- کرباسی، محمدصادق، تاریخ المراقدالحسین و اهل بیته و انصاره، ج۱، لندن ۱۴۱۹/ ۱۹۹۸.
- فرهنگ فقه فارسی نویسنده: مؤسسه دائرة المعارف الفقه الاسلامی، ج۵، ص۱۴۷.
- تاریخچه ضریح‌سازی اصفهان در کتابخانه مرکزی بررسی می‌شود
- دهخدا، علی اکبر، لغت نامه دهخدا، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۷۷ش.
- حسینی مراغی، العناوین الفقهیة
- امام خمینی، نجاة العباد، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۲۲ق.
- طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، مصحح: سیداحمد حسینی، تهران: کتابفروشی مرتضوی، ۱۴۱۶ق.
- شاهرودی، زهره، «نمود مفاهیم اسلامی در تزئینات ضریح»، الهیات هنر، سال چهارم، شماره هشتم، بهار ۱۳۹۶ش.
- شیخ انصاری، صراط النجاة(محشّٰی)، مصحح: محمدحسین فلاح‌زاده، کنگره جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری، قم، ۱۴۱۵ق.
- حسام السلطنه، دلیل الانام، تصحیح رسول جعفریان، تهران: مشعر، ۱۳۷۴ش.
- مجلسی، بحارالانوار، الناشر: مؤسسة الوفاء، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- Stephen Hemsley Longrigg, Four centuries of modern Iraq, Beirut ۱۹۶۸