 | کتابشناسی یا ارجاعات این مقاله ناقص است. میتوانید با اصلاح نحوهٔ ارجاع به منابع بر طبق شیوهنامهٔ ارجاع به منابع، به ویکیشیعه کمک کنید. |
جَبَلْ‌عامِلْ، سرزمین‌های ساحلی و کوهستانی جنوب لبنان. این منطقه سرزمین شیعیان شمرده می‌شود و اهالی آن پیش از دیگر شهرهای لبنان به تشیع گرویده‌اند. در سده‌های دهم و یازدهم هجری، بر اثر فشار دولت عثمانی از یک سو و دعوت حکومت شیعیِ تازه‌تأسیس صفوی از سوی دیگر، بسیاری از علمای جبل عامل به ایران هجرت کردند. با حضور شهید ثانی، حوزه علمیه جبل عامل رونق علمی یافت و به تدریج یکی از بزرگ‌ترین حوزه‌های علمیه شیعه شد و تا اواخر قرن دوازدهم، بزرگ‌ترین حوزه علمیه شیعی شناخته می‌شد.
در تقسیمات کشوری کنونی لبنان، بیشتر منطقه جبل عامل جزء استان‌های نبطیّه و لبنان جنوبی است و ۹۰ درصد جمعیت آن را شیعیان دوازده امامی تشکیل می‌دهند.
جغرافیا
به سرزمین‌های ساحلی و کوهستانیِ جنوب لبنان، منطقه جبل عامل گفته می‌شود و حدود این منطقه دقیقاً مشخص نیست. جبل عامل تقریباً از شمال به رود اَوَّلی (نام قدیم آن: فرادیس) در شمال صیدا، از جنوب به رود قَرْن (نام قدیم آن: ابوفَطْرَس / نهرفطرس) در شمال شهر نَهاریّه (در فلسطین)، از مشرق تا دریاچه حوله (معروف به اردن کوچک) و رود حاصبیا، و از مغرب به دریای مدیترانه محدود می‌گردد.[۱]
میانگین طول منطقه جبل عامل از شمال تا جنوب حدود هشتاد کیلومتر و میانگین عرض منطقه از مشرق تا مغرب حدود چهل کیلومتر، و در نتیجه، مساحت منطقه جبل عامل حدود ۳۲۰۰ کیلومتر مربع است.[۲] جبل عامل در تقسیمات کشوری لبنان مدتی به عنوان محافظه (تن‌ها منطبق بر محافظه نبطیّه کنونی) به کار رفت.[۳] در تقسیمات کشوری کنونی، بیشتر منطقه جبل عامل جزو استان‌های نبطیّه و لبنان جنوبی است. ارتفاعات مشرق شهر بِنْت جُبَیل، در جنوب لبنان، نیز جبل عامل نامیده می‌شود.
منطقه جبل عامل عمدتاً از کوه‌ها و تپه‌های به هم پیوسته و دشت‌های ساحلی تشکیل شده است. در این منطقه ارتفاع از مغرب به مشرق افزایش می‌یابد، به طوری که در بعضی قسمت‌های شرقی آن، ارتفاع به بیش از هزار متر می‌رسد.
جبل عامل دشت‌های ساحلی باریک و حاصلخیزی دارد، از جمله صُور، عَدْلون، غازیه (هر سه در مغرب جبل عامل)، مَرْجَعِیّون (در مشرق) و رَمیله (در شمال). رودهای متعددی چون لیتانی / لیطانی و زهرانی و اوّلی، و همچنین چشمه‌ها و چاههای فراوان، آب آشامیدنی و زراعی اهالی آن را تأمین می‌کند.[۴] مؤلفان بر آب و هوای خوش و عالی جبل عامل تأکید کرده‌اند.[۵] متوسط دمای سالانه آنجا در ساحل بیش از ْ۲۰ و در بقیه قسمت‌های جبل عامل بین ْ۱۵ تا ْ۲۰ است. میزان بارش سالانه نیز میان ۶۰۰ میلیمتر (در سواحل) تا ۲۰۰، ۱ میلیمتر (به ویژه در ارتفاعات شمال) متغیر است.[۶]
در جبل عامل، به سبب فراوانی منابع آبی و زمین‌های حاصلخیز، انواع محصولات کشاورزی، حبوبات، انگور و زیتون و نیز عسل مرغوب تولید می‌شود.[۷]
آبادی‌ها و شهرها
جبل عامل آبادی‌ها و شهرهای بسیار و معروفی دارد. به نوشته آل سلیمان[۸] تعداد کل شهرها و روستاهای آن ۳۶۵ آبادی است.[۹]
برخی از مشهور‌ترین و مهم‌ترین شهرهای جبل عامل عبارت‌اند از: صیدا، صور، جِزّین، نَبَطیه، اسکندریه، عَدْلون، از بنت جبیل (در جنوب)، تِبنین، جَبَع (جِباع، در شمال)، شَقیف (در جنوب شرقی نبطیه)، صَرْفَنْد، عَیناثا (نزدیک بنت جبیل)، مَشْغَری «(مشعره، در شمال)، ناقوره (در جنوب غربی)، و هُونِین (در جنوب). برخی از این شهرها، مانند صیدا، صور، اسکندریه و عدلون، از بندرهای جبل عامل در دریای مدیترانه به شمار می‌روند.
در منطقه جبل عامل، علاوه بر راه ساحلی شمالی ـ جنوبی، سه راه عمده شرقی ـ غربی صَیْدا ـ جزّین، صیدا ـ نبطیه ـ مرجعیون، و صور ـ بنت جبیل در ارتباط آبادی‌های این منطقه تأثیر فراوان دارد.
آثار تاریخی
جبل عامل آثار تاریخی بسیاری دارد که از مهم‌ترین آنهاست: آثار شهرهای معروف صور و صیدا و حومه آن‌ها که از قدیمی‌ترین نقاط باستانی جهان‌اند؛ قلعه‌های متعدد، مانند شقیف (متعلق به دوره رومیان)، مارون (متعلق به دوره اسلامی)، هونین و تبنین و دوبیه و قَلاویه / قلویه[۱۰] وجود بیش از چهارصد مسجد، جامع، بازار و مدرسه در جبل عامل گزارش شده است که برخی از آن‌ها معروف‌اند، از جمله مساجد نَبْطیه، صور، هونین، جُبَع، شقراء و مسجد جامع بنت جبیل، بازار‌ها و مدارس جَبَع، بنت جبیل و نبطیه.[۱۱]
جمعیت
بر اساس آمار ۱۳۱۱ ش، ساکنان جبل عامل کمی بیش از ۱۲۵۰۰۰ تن بودند.[۱۲] این تعداد در دو دهه قبل به حدود ۱۵۰۰۰۰ تن[۱۳] و بنا بر گزارش ۱۳۷۹ش/۲۰۰۰م، به نیم‌میلیون تن رسید.[۱۴] از جمعیت جبل عامل، بیش از ۹۰% شیعه دوازده امامی، حدود ۵% اهل سنّت و ۵% دیگر مسیحی مارونی‌اند. مارونی‌ها از ۱۱۷۳ در بخش هایی از جبل عامل ساکن شده‌اند.[۱۵]
نام ها
نام این سرزمین در منابع به صورت‌های جبل الجلیل، جبل الخلیل، جبل عامله، جبل بنی عامله، بلاد بشاره یا بشارتین ذکر شده است.[۱۶]
نخستین بار این نام به صورت جبل یا ناحیه جلیل (در زبان عبری به معنای دایره) در عهد جدید[۱۷] آمده است.[۱۸] جبل الجلیل، به سبب کوچ قبیله قحطانی عامله (بنی عامله) از یمن به شام، پس از سیل عِرَم در سده دوم میلادی و ظاهراً از سده چهارم هجری جبل عامله / جبل عامل نامیده شد.[۱۹]
پس از آنکه در ۵۸۶، صلاح الدین ایوبی (حک: ۵۶۴ـ۵۸۹) بخش اعظم جبل عامل را به یکی از سردارانش به نام حسام الدین محمدبن بشارة عاملی واگذار کرد، جبل عامل به بلاد بشاره معروف شد.[۲۰] برخی، نام بلاد بشاره را به بشاربن معن، سرسلسله مَعْنیان، نسبت داده‌اند.[۲۱]
جبل عامل سرزمین شیعیان
جبل عامل به دلایل گوناگون سرزمین مقدّس به شمار می‌رود، از جمله به سبب وجود مزارات بسیاری از پیامبران، اولیا و بزرگانی چون یوشع بن نون وصی حضرت موسی(ع) و حزقیل پیامبر؛[۲۲] تردد حضرت عیسی(ع) در بخش‌های مختلف آن؛[۲۳] و روایتی از پیامبر اکرم(ص) که الجلیل را جزو کوه‌های مقدّس شمرده است.[۲۴]
جبل عامل سرزمین شیعیان شمرده می‌شود و اهالی آن پیش از دیگر شهرها به تشیع گرویدند و این به زمان تبعید ابوذر غفاری (جُندب بن جُناده) به شام در سال ۲۴، در دوران خلافت عثمان بن عفان (حک: ۲۳ـ ۳۵)، باز می‌گردد. وقتی ابوذر به دمشق رسید، معاویة بن ابی سفیان (حک: ۴۱ـ۶۰) که مخالفان خود را به منطقه ساحلی شام یا جبل عامل تبعید می‌کرد، او را مانند دیگر مخالفان به این منطقه فرستاد. ابوذر در این سرزمین به معرفی و بیان دیدگاه‌هایش در باره خلافت و مقام حضرت علی(ع) پرداخت و همین امر باعث شد معاویه او را مجدداً به مدینه باز گرداند.[۲۵] برخی معتقدند که هنوز هم در دو روستای صَرفند و میس الجبل جایگاه هایی که ابوذر آراء و مطالب خود را بیان کرده است، وجود دارد و مردم آن‌ها را زیارت می‌کنند.[۲۶]
ظاهراً از قرن چهارم به بعد، تعداد شیعیان در شام و جبل عامل افزایش یافت[۲۷] شیعیان جبل عامل در سده‌های ششم ـ هشتم به رافضه معروف شدند.[۲۸] در اواخر قرن یازدهم، به شیعیان این منطقه اختصاصاً مَتاوِله می‌گفتند که برخی این کلمه را برگرفته از عبارت «مُتْ وَلیاً لِعلی» (با ولایت علی بمیر) می‌دانند که به تدریج به صورت متولی و سپس متوالی در آمد.[۲۹]
تاریخ جبل عامل
ظاهراً تا پیش از اواسط سده ششم منبعی در باره تاریخ جبل عامل در دسترس نیست.[۳۰]
در سال ۱۵، یزیدبن ابی سفیان احتمالاً با مشارکت شُرَحْبیل بن حَسْنه (هر دو از سرداران فاتح شام)، پس از فتح دمشق و شهرهای ساحلی دمشق، جبل عامل را گشودند.[۳۱]
چنین به نظر می‌رسد که عرب‌های بنی عامله (به تناوب از قرن اول تا اوایل قرن دهم) در طول فرمانروایی امویان و عباسیان و دولت‌های حاکم در شام مثل طولونیان، اخشیدیان، حمدانیان، فاطمیان، ایوبیان و ممالیک همچنان در جبل عامل می‌زیستند و امورشان را خاندان‌های برجسته، به شیوه تیولداران اداره می‌کردند.[۳۲]
در سال ۱۹۵، زمان خلافت امین عباسی (حک: ۱۹۳ـ ۱۹۸)، یکی از نوادگان معاویه به نام علی بن عبداللّه بن خالدبن یزید و ملقب به ابوالعُمَیْطَر در جبل عامل بر ضد عباسیان قیام کرد و مدعی مهدویت شد که سپاهیان عباسی به سرداری محمدبن صالح بن بَیْهَس کلابی او را در شَبْعا سرکوب کردند.[۳۳]
از ۵۵۱ تا ۵۶۵ اتابک نورالدین محمود زنگی (حک: ۵۴۱ ـ۵۶۹) بار‌ها به جبل لبنان حمله کرد و شیعیان منطقه از دست وی سختی‌های بسیاری کشیدند.[۳۴]
امپراتور عثمانی در ۱۲۸۲ خاندان‌های برجسته و تیولداران جبل عامل را از بین برد و تا ۱۳۳۶ عثمانی‌ها در این منطقه حکومت کردند.[۳۵] جبل عامل در دوره عثمانی به دو بخش شمالی به نام بلاد شقیف و جنوبی مشهور به بلاد بشاره تقسیم شد. بلاد شقیف شامل چهار ناحیه بود: شقیف به مرکزیت نبطیه، شومر به مرکزیت آبادی انصار، اقلیم تفاح به مرکزیت جُبَع و ناحیه جِزّین به مرکزیت جِزّین. بلاد بشاره نیز شامل چهار ناحیه بود: جبل هونین به مرکزیت بنت جبیل، جبل تبنین به مرکزیت تبنین، ساحل قانا به مرکزیت قانا و ساحل معرکه به مرکزیت صور. هر یک از این نواحی هشت گانه جبل عامل را حاکمی اداره می‌کرد و همگی زیرنظر حاکم کل جبل عامل بودند[۳۶] همچنین در دوره تسلط عثمانی‌ها بر جبل عامل، برای هریک از هشت ناحیه این منطقه، قاضیان شیعه به عنوان نایب و سه قاضی برای شهرهای صیدا و صور و مرجعیون انتخاب شدند.[۳۷]
پس از جنگ اول جهانی (۱۹۱۴ـ ۱۹۱۸) و اضمحلال دولت عثمانی، مردم جبل عامل با استعمار فرانسه ـ که بیشترِ لبنان، از جمله شهرهای ساحلی و دشت‌های جنوب لبنان، را تصرف کرده بود ـ مخالفت کردند و خواستار ملحق شدن به سوریه، زیرنظر ملک فیصل اول (متوفی ۱۳۱۲ ش)، شدند[۳۸] با استقلال لبنان در ۲ آذر ۱۳۲۲/ ۲۲ نوامبر ۱۹۴۳، جبل عامل جزو این کشور شد.[۳۹]
در ۱۳۵۷ش با حمله ارتش اسرائیل به جنوب لبنان، که با تصرف بیشتر مناطق جبل عامل همراه بود، جنایات و صدمات زیادی به اهالی وارد شد.[۴۰]
در ۱۳۶۱ ش، اسرائیل بار دیگر به سراسر لبنان حمله و جبل عامل را اشغال کرد و دست به کشتار و غارت مردم و بازداشت سران منطقه زد. مردم جبل عامل نیز در طول اشغال، با مقاومت همه جانبه، نیروهای اشغالگر را در ۱۳۷۹ ش /۲۰۰۰ وادار به عقب نشینی از جبل عامل کردند.[۴۱]
به مردم این منطقه عاملی گفته می‌شود.[۴۲] این منطقه از آغاز دوره اسلامی به داشتن مردمی باتقوا و طالب علم و نیز به داشتن فقهای مبرِّز و ادبا و شعرا و اندیشمندان بسیار مشهور بوده است.
عالمان و شاعران جبل عامل
نامور‌ترین شاعران و ادیبان جبل عامل این اشخاص بوده‌اند:
- عَدِیّبن رقّاع (متوفی ح ۱۰۰) شاعر معروف ولیدبن عبدالملک اموی (حک: ۸۶ ـ۹۶) و معاصر جریر، شاعر بزرگ عصر اموی؛[۴۳]
- عبدالمحسن بن احمدبن غالب صوری (متوفی ۴۱۹)؛[۴۴]
- علی بن محمد بیاضی (متوفی ۷۹۱)؛
- تقی الدین ابراهیم بن علی کفعمی (متوفی ۹۰۵).[۴۵]
احوال علما و فقهای جبل عامل تا قرن ششم تا حدودی مبهم است و احتمالاً دانشمندان آن از مهاجران حلب، طرابلس و صیدا بوده‌اند.[۴۶] بزرگانی چون ابوبکر خطیبِ بغدادی مؤلف تاریخ بغداد، ابوالقاسم علی بن حسن بن عساکر مؤلف تاریخ مدینه دمشق که ده سال در صور اقامت گزید و حضورش تأثیر بسیاری در تقویت نهضت فرهنگی در جبل عامل داشت، ناصربن ابراهیمی بویهی (متوفی ۵۸۳)، عبداللّه بن حسین تستری و پزشک مشهور داودبن عمر انطاکی در جبل عامل مدتی اقامت کردند.
حوزه علمیه جبل عامل
با ظهور دانشمند بزرگ شیعی، محمدبن مکّی جزینی معروف به شهید اول (تاریخ شهادت: ۷۸۶)، جبل عامل رونق علمی یافت و به تدریج یکی از بزرگ‌ترین حوزه‌های علمیه شیعه شد. محمدبن مکی از دانش آموختگان حوزه حلّه بود و به همین سبب، مؤلفان تاریخ فقه، حوزه جبل عامل را استمرار حوزه حلّه می‌دانند. این حوزه تا اواخر قرن دوازدهم، بزرگ‌ترین حوزه علمیه شیعی شناخته می‌شد و عالمان و فقیهان و محدّثان ناموری از آن برخاستند.
شمار بسیار زیاد عالمان منطقه جبل عامل و پویایی علمی آنان موجب توجه تاریخ نگاران و محققان شده است؛ در تشییع جنازه دختر شهید اول، معروف به سِتّ المَشایخ و از مجتهدانِ شاگردپرور حوزه جبل عامل، هفتاد مجتهد حاضر بودند.[۴۷] به نوشته فقیه،[۴۸] وقتی در ۱۱۹۵، به دستور احمدپاشا جزّار، والی عثمانی صیدا، آثار و تألیفات عالمان جبل عامل سوزانده شد، حجم این آثار به اندازه‌ای بود که مأموران حکومت تا هفت روز در عکّا به سوزاندن کتاب مشغول بودند.[۴۹]
در سده‌های دهم و یازدهم، بر اثر فشار دولت عثمانی از یک سو و دعوت حکومت شیعیِ تازه تأسیس صفوی از سوی دیگر، بسیاری از علمای جبل عامل به ایران هجرت کردند. این مهاجرت نقطه عطفی در تاریخ ایران و شیعه به شمار می‌آید و بررسی‌های چندی در باره کیفیت و تأثیرات آن صورت گرفته است. از جمله این بررسی‌ها کتاب «الهجرة العاملیّة الی ایران فی العصر الصفوی» (بیروت ۱۴۱۰/۱۹۸۹) تألیف جعفر مهاجر، و کتاب «مهاجرت علمای شیعه از جبل عامل به ایران در عصر صفوی» (تهران ۱۳۷۷ ش) تألیف مهدی فرهانی منفرد شایان ذکر است. در دوران حکومت احمدپاشا جزار نیز، سختگیری‌های وی بر علمای جبل عامل سبب مهاجرت شمار دیگری از آنان شد، تا حدی که بیش از هفتاد عالم از جبل عامل گریختند و راهی ایران و عراق شدند.[۵۰]
شماری از عالمان عاملی نیز به هند رفتند و در آنجا مناصب علمی و سیاسی یافتند، از جمله خواهرزاده شیخ بهائی به نام محمدبن علی خاتون (متوفی۱۴۰۹ق.) که میان دربار هند و ایران، به مقام سفارت رسید.[۵۱]
پانویس
- ↑ محسن امین، ۱۴۰۳ ب، ص۶۱ـ۶۶؛ حسن امین، ص۳۶؛ ظاهر، ۱۴۲۳، ص۲۳.
- ↑ حسن امین، ص۳۷.
- ↑ اطلس لبنان و العالم، ص۷۴.
- ↑ رجوع کنید به فقیه، ص۲۸ـ۳۰.
- ↑ رجوع کنید به محسن امین، ۱۴۰۳ ب، ص۷۲؛ فقیه، ص۹؛ آل سلیمان، ص۲۵.
- ↑ رجوع کنید به اطلس لبنان و العالم، ص۶۴.
- ↑ دمشقی، ص۲۷۹؛ محسن امین، ۱۴۰۳ ب، ص۱۵۷ـ۱۶۰.
- ↑ آل سلیمان، ص۱۳.
- ↑ قس فقیه، ص۷۸، که تعداد روستا‌ها ۳۵۰ پارچه ذکر کرده است؛ برای اطلاع تفصیلی در باره این شهرها و روستا‌ها رجوع کنید به محسن امین، ۱۴۰۳ ب، ص۲۳۰ـ۳۷۳؛ آل سلیمان، ص۵۳ ـ ۴۵۵.
- ↑ متعلق به دوره صلیبیان؛ محسن امین، ۱۴۰۳ ب، ص۱۶۱ـ۱۶۴، ۳۳۷ـ ۳۳۸؛ فقیه، ص۱۹ـ ۲۸.
- ↑ محسن امین، ۱۴۰۳ ب، ص۱۷۳ـ۱۸۶.
- ↑ ظاهر، ۱۴۰۷، ص۲۲.
- ↑ فقیه، ص۷۴؛ آل صفا، ص۲۴.
- ↑ شرف الدین، ص۶۲۴.
- ↑ فقیه، ص۳۰ـ۳۱؛ ظاهر، ۱۴۲۳، ص۲۴ـ۲۵؛ همو، ۱۴۰۷، ص۲۲ـ۲۳.
- ↑ رجوع کنید به بلاذری، ص۳۴۶؛ یعقوبی، ص۳۲۷؛ مقدسی، ص۱۶۱ـ۱۶۲؛ یاقوت حموی، ذیل «الجَلیل»؛ ابن اثیر، ج۱۲، ص۱۲۹؛ محسن امین، ۱۴۰۳ ب، ص۴۷ـ۴۹؛ فقیه، ص۱۵؛ آل سلیمان، ص۴۸.
- ↑ انجیل متی، ۴: ۱۲، ۲۸: ۱۰، ۱۶.
- ↑ محمدکاظم مکی، ص۴۲.
- ↑ رجوع کنید به ابن حائک، ص۲۴۳، ۲۴۵؛ مقدسی، همانجا؛ محمدکاظم مکی، ص۴۲، ۴۴؛ قس فقیه، ص۷۴، که هجرت عامله را سیصد سال پیش از میلاد ذکر کرده است.
- ↑ مهاجر، ۱۴۱۳، ص۲۲۸ـ۲۲۹؛ محسن امین، ۱۴۰۳ ب، ص۶۴ـ۶۵؛ آل سلیمان، ص۲۰.
- ↑ رجوع کنید به آل صفا، ص۲۷ـ ۲۸؛ فقیه، ص۷۳، ۷۵ـ۷۶.
- ↑ محسن امین، ۱۴۰۳ ب، ص۱۷۸ـ۱۸۰.
- ↑ رجوع کنید به انجیل یوحنا، ۴: ۴۳ـ۴۷؛ انجیل متی، ۲۸: ۱۰، ۱۶.
- ↑ ابن شداد، ج۲، قسم ۲، ص۳۷؛ نیز رجوع کنید بهآل سلیمان، ص۴۲ـ۴۳.
- ↑ رجوع کنید به طبری، ج۴، ص۲۸۳؛ حرّعاملی، قسم ۱، ص۱۳.
- ↑ رجوع کنید به بنوّت، ص۳۲ـ۳۳؛ محسن امین، ۱۴۰۳ ب، ص۸۳ ـ ۸۵.
- ↑ رجوع کنید به مقدسی، ص۱۷۹؛ ناصرخسرو، ص۲۴؛ محمدکاظم مکی، ص۶۲.
- ↑ رجوع کنید به دمشقی، ص۲۷۹؛ ابن بطوطه، ج۱، ص۷۹؛ قلقشندی، ت ج ۴، ص۱۵۳ـ ۱۵۴.
- ↑ رجوع کنید به محسن امین، ۱۴۰۳ ب، ص۶۷ـ ۶۸؛ محمدکاظم مکی، ص۶۴ـ۶۶؛ فقیه، ص۳۱؛ نیز رجوع کنید به د. اسلام، چاپ دوم، ذیل «¦l ¦» Mutawa.
- ↑ مهاجر، ۱۴۲۱، ص۷ـ ۸؛ محمدکاظم مکی، ص۶۶.
- ↑ بلاذری، ص۱۷۲ـ ۱۷۳؛ محمدعلی مکی، ص۲۶، ۲۸؛ بنوّت، ص۳۰.
- ↑ آل صفا، ص۳۳ـ۳۴؛ بنوّت، ص۳۷.
- ↑ طبری، ج۸، ص۴۱۵؛ ابن اثیر، ج۶، ص۲۴۹ـ۲۵۰.
- ↑ ابن قلانسی، ص۵۲۰ به بعد؛ محمدعلی مکی، ص۱۳۵ـ۱۶۱؛ حرّ، ص۳۳ـ۳۴.
- ↑ آل صفا، ص۱۶۵ـ۱۷۰.
- ↑ محسن امین، ۱۴۰۳ ب، ص۱۳۱ـ ۱۳۲.
- ↑ همان، ص۱۳۶.
- ↑ رجوع کنید به بنوّت، ص۲۰۳؛ آل صفا، ص۲۲۶.
- ↑ رجوع کنید به بنّوت، ص۲۹۳ـ۲۹۴.
- ↑ رجوع کنید به همان، ص۳۳۱ـ۳۳۳.
- ↑ سوید، ص۱۵ـ۲۰؛ بنوّت، ص۳۴۷ـ ۳۶۸.
- ↑ سمعانی، ج۴، ص۱۱۸ـ۱۱۹.
- ↑ ازهری، ج۲، ص۴۲۲، ذیل «عمل»؛ ابوالفداء، ج۱، ص۱۰۴؛ مرتضی زبیدی، ج۲۱، ص۱۱۵؛ فقیه، ص۸۵.
- ↑ حرّعاملی، قسم ۱، ص۱۱۴؛ محسن امین، ۱۴۰۳ الف، ج۸، ص۹۴ـ۹۹.
- ↑ حرّعاملی، قسم ۱، ص۲۸ـ۲۹؛ محسن امین، ۱۴۰۳ الف، ج۲، ص۱۸۴ـ۱۸۹.
- ↑ محسن امین، ۱۴۰۳ ب، ص۷۷ـ ۷۸.
- ↑ حرّعاملی، قسم ۱، ص۱۵.
- ↑ فقیه، ص۱۰.
- ↑ برای اطلاع از عالمان جبل عامل، به ویژه برآمدگان حوزه آن رجوع کنید به حرّ عاملی، ۱۳۶۲ ش.
- ↑ آل صفا، ص۲۷۱؛ محمدکاظم مکی، ص۹۷؛ نیز رجوع کنید به ابن صعب، ص۱۰۳ـ۱۲۲.
- ↑ حرّعاملی، قسم ۱، ص۱۴۱ـ۱۵۴، ۱۶۹؛ مروّه، ص۴۴ـ۵۹؛ فقیه، ص۶۶، ۹۳ـ۹۴؛ محسن امین، ۱۴۰۳ الف، ج۹، ص۱۶۷ـ۱۷۷، ۲۳۴ـ۲۳۹، ج۱۰، ص۱۰ـ۱۱.
منابع
- ابن اثیر.
- ابن بطوطه، رحلة ابن بطوطة، چاپ محمد عبدالمنعم عریان، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
- ابن حائک، صفة جزیرة العرب، چاپ محمدبن علی أکوع، بغداد ۱۹۸۹.
- ابن شدّاد، الاعلاق الخطیرة فی ذکر امراءالشام و الجزیرة، ج۲، قسم ۲، چاپ سامی دهان، دمشق ۱۳۸۲/۱۹۶۲.
- ابن قلانسی، تاریخ دمشق، چاپ سهیل زکار، دمشق ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
- ابوالفداء،اسماعیل بن علی، المختصر فی اخبارالبشر: تاریخ ابی الفداء، بیروت: دارالمعرفة، بی‌تا.
- ازهری، محمدبن احمد، تهذیب اللغة، ج۲، چاپ محمدعلی نجار، قاهره، بی‌تا.
- اطلس لبنان و العالم، بیروت: جیوپروجکتس، ۱۹۸۷.
- امین، محسن، اعیان الشیعة، بیروت ۱۴۰۳ الف.
- امین، محسن، خطط جبل عامل، چاپ حسن امین، بیروت ۱۴۰۳ ب.
- آل سلیمان،ابراهیم، بلدان جبل عامل: قلاعه و مدارسه و جسوره و مروجه و مطاحنه و جباله و مشاهده، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
- آل فقیه، محمدجابر، تاریخ جبل عامل، بیروت ۱۹۸۱.
- بلاذری (بیروت).
- بنوت، جهاد، حرکات النضال فی جبل عامل، بیروت ۱۹۹۳.
- حر عاملی، محمدبن حسن، امل الامل، چاپ احمد حسینی، بغداد، ۱۹۶۵، چاپ افست قم ۱۳۶۲ ش.
- خلیل شرف الدین، تاریخ الزراریة و البلاد العاملیة: ماضیاً و حاضراً و تطلعات، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
- دمشقی، محمدبن ابی طالب ، کتاب نخبة الدهر فی عجائب البر و البحر، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
- زبیدی، محمدبن محمد مرتضی، تاج العروس من جواهرالقاموس، ج۲۱، چاپ عبدالعلیم طحاوی، کویت ۱۴۰۴/ ۱۹۸۴.
- سمعانی.
- طبری، تاریخ (بیروت).
- ظاهر، سلیمان، صفحات من تاریخ جبل عامل، بیروت ۱۴۲۳/ ۲۰۰۲.
- ظاهر، سلیمان، جبل عامل فی الحرب الکونیّة، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۶.
- عبدالمجید حرّ، معالم الادب العاملی: من بدایة القرن الرابع الهجری/العاشر المیلادی حتی نهایة القرن الثانی عشر الهجری/الثامن عشر المیلادی، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
- قلقشندی.
- کتاب مقدّس، عهد جدید.
- محمدتقی فقیه، جبل عامل فی التّاریخ، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
- محمود سوید، الجنوب اللبنانی فی مواجهة اسرائیل: ۵۰ عاماً من الصّمود و المقاومة، بیروت ۱۹۹۸.
- مروّه، علی،التشیع بین جبل عامل و ایران، لندن ۱۹۸۷.
- مقدسی.
- مکی، محمدعلی، لبنان من الفتح العربی الی الفتح العثمانی: ۶۳۵ـ۱۵۱۶، بیروت ۱۹۷۷.
- مکی، محمدکاظم، منطلق الحیاة الثقافیّة فی جبل عامل، بیروت ۱۴۱۱/ ۱۹۹۱.
- مهاجر، جعفر، التأسیس لتاریخ الشیعة فی لبنان و سوریة، بیروت ۱۴۱۳/۱۹۹۲.
- مهاجر، جعفر، جبل عامل تحت الاحتلال الصلیبی: صفحات مجیدة مجهولة من تاریخه، بیروت ۱۴۲۱/ ۲۰۰۱.
- ناصرخسرو، سفرنامة حکیم ناصرخسرو قبادیانی مروزی، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۶۳ ش.
- نقشة، لبنان، مقیاس ۰۰۰، ۲۰۰: ۱، بیروت: جیو پروجکتس، ۲۰۰۲.
- یاقوت حموی.
- یعقوبی، البلدان.
- امین، حسن، جبل عامل: السَّیف والقلم، بیروت ۱۴۲۳/۲۰۰۳.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: دانشنامه جهان اسلام
- دایرۀ المعارف بزرگ اسلامی