الفصول الغرویة فی الاصول الفقهیة (کتاب)

مقاله نامزد خوبیدگی
از ویکی شیعه
(تغییرمسیر از الفصول الغرویه)
الفُصولُ الغَرَویَّة فی الاُصول الفِقهیَّة
اطلاعات کتاب
نویسندهمحمدحسین حائری اصفهانی
موضوعاصول فقه
زبانعربی
اطلاعات نشر
ناشردار الاحیاء العلوم الاسلامیه
تاریخ نشر۱۴۰۴ق


الفُصولُ الغَرَویَّة فی الاُصول الفِقهیَّة کتابی با موضوع اصول فقه و به زبان عربی، تألیف محمدحسین حائری اصفهانی معروف به صاحب‌فصول، از فقیهان مشهور شیعه در قرن سیزدهم هجری قمری، است. این کتاب از کتاب‌های درسی حوزه‌های علمیه بوده و آقابزرگ تهرانی در الذریعه، پانزده حاشیه بر آن نام برده است.

الفصول دارای یک مقدمه و سه بخش است که در مقدمه آن مباحث تعریف علم اصول فقه، وضع، مجاز و حقیقت، حقیقت شرعی و متشرعه، صحیح و اعم و مشتق ذکر شده و در بخش اول، مطالبی چون صیغه امر، تقسیمات واجب، نهی و اجتماع امر و نهی آمده است. بخش دوم به بررسی حجیت قرآن، اجماع، خبر واحد و حجیت فعل، تقریر و سکوت معصوم پرداخته، و در بخش سوم، ادله عقلی، اجتهاد و تقلید و تعادل و تراجیح بیان شده است.

کتاب فصول در سال ۱۲۳۲ق انتشار یافته و چاپ‌های گوناگونی دارد. نسخه خطی‌ای از این اثر (تاریخ کتابت: ۱۲۴۹ق)، در کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی نگهداری می‌شود.

اهمیت کتاب

الفصول الغرویه فی الاصول الفقهیه، کتاب درسی حوزه‌های علمیه شیعه در علم اصول بود و میان اهل علم شهرت داشت.[۱] گفته شده در اثر شهرت الفصول الغرویه، مؤلف آن نیز به صاحب فصول معروف شد.[۲]

سید محمدباقر خوانساری، مؤلف کتاب روضات‌الجنات آن را از بهترین آثار و کتاب‌های دانش اصول و حاوی اندیشه‌های عمیق دانسته است.[۳] با تدریس الفصول در حوزه‌های علمیه شیعه، نظرات مختلفی درباره آن بیان شده و از جمله، شیخ مرتضی انصاری در رسائل بارها به بررسی و نقد نظرات فصول پرداخته است.[۴] گفته شده محمدکاظم خراسانی در کفایة الاصول در هفتاد مورد، آرای اصولی صاحب فصول را مطرح کرده است.[۵]

نویسنده

محمدحسین بن عبدالرحیم اصفهانی حائری (متوفای ۱۲۵۴ق[۶] یا حدود ۱۲۶۱ق[۷]) از فقیهان و اصولیان شیعه در قرن سیزدهم قمری است.[۸] او نزد برادرش محمدتقی اصفهانی، نویسنده هدایة المسترشدین و علی بن جعفر کاشف‌الغطاء شاگردی کرد.[۹] وی در کربلا، فقه و اصول تدریس می‌کرد[۱۰] و مرجع تقلید بود.[۱۱]

گفته شده که صاحب‌فصول شاگردان بسیاری داشت؛ از جمله سید حسین کوه‌کمری، سید علی‌نقی طباطبایی، سید زین‌العابدین طباطبایی و محمدحسین آل‌یاسین.[۱۲] او امام جماعت حرم امام حسین(ع) بود و پس از وفات در همانجا دفن شد.[۱۳]

محتوا و ساختار کتاب

کتاب فصول شامل ۱۲۰ فصل و چند بخش (تنبیه) است[۱۴] که طبق نقل نویسنده در صفحه نخست کتاب، در ضمن یک مقدمه، چند مقاله و خاتمه بیان شده است.[۱۵] به‌گفته صاحب فصول در مقدمه کتاب، او به درخواست یکی از دوستان فاضلش به طرح و نقد اندیشه‌های اصولی کتاب قوانین الاصول در این کتاب پرداخته است.[۱۶] مقدمه شامل مباحث تعریف علم اصول فقه، وضع، مجاز و حقیقت، حقیقت شرعی و متشرعه، صحیح و اعم و مشتق است.[۱۷] نویسنده تا پايان كتاب، قسمت‌ها و مباحث مختلف كتاب را با عنوان (فصل) از هم جدا ساخته است.[۱۸]

مقاله اول دربردارنده مباحث صیغه امر، مقدمه واجب، ضد، تقسیمات واجب، إجزاء، نهی، اجتماع امر و نهی، مفاهیم، عام و خاص، مطلق و مقید، مجمل و مبین و نسخ است.[۱۹] مقاله دوم به بررسی حجیت قرآن، اجماع، خبر واحد و حجیت فعل، تقریر و سکوت معصوم پرداخته است. طرح مسائل ادله عقلی چون حسن و قبح عقلی، برائت، استصحاب، اجتهاد و تقلید و تعادل و تراجیح در مقاله سوم قرار دارد. کتاب دارای خاتمه نیست، اگرچه در چاپ‌های رایج، عنوان خاتمه برای بحث تعادل و تراجیح استفاده شده است.[۲۰] به گفته سید محمدباقر خوانساری کتاب فصول همه مطالب علم اصول را در برندارد.[۲۱]

حواشی و شرح‌های کتاب

آقابزرگ تهرانی (۱۳۸۹ق)، کتاب‌شناس شیعه، در الذریعه پانزده حاشیه بر فصول نام برده است.[۲۲] به گفته او، بیشتر حاشیه‌ها بر کتاب فصول، به همه مباحث آن نپرداخته‌اند.[۲۳] حاشیه‌های فصول عبارتند از:

  1. حاشیه شیخ احمد شیرازی شانه‌ساز
  2. حاشیه میرزا محمدباقر قاضی طباطبایی
  3. حاشیه سید اسماعیل مرندی از شاگردان شیخ مرتضی انصاری.
  4. حاشیه محمدحسن کبّه
  5. حاشیه محمدرضا دزفولی
  6. حاشیه سید صادق سنگلجی تهرانی
  7. حاشیه سید عبدالکریم لاهیجی
  8. حاشیه محمدعلی قراچه‌داغی
  9. حاشیه محمد آملی
  10. حاشیه میرزا محمد تنکابنی
  11. حاشیه سید محمد تبریزی
  12. حاشیه میرزا نصرالله شیرازی
  13. حاشیه علی مرندی نجفی
  1. حاشیه مولی اسماعیل قره‌باغی که آقابزرگ محتوای آن را آرای خود صاحب فصول دانسته است.[۲۴]
  2. حاشیه میرزا فتح‌الله نمازی، معروف به شریعت اصفهانی که از ابتدای فصول تا پایان مباحث وضع را در بر دارد.[۲۵]

شرح‌ها

  • مفتاح مقفلات الاصول فی توضیح معضلات الفصول، نوشته سید حسن بن سید احمد کاشانی.[۲۶]
  • دقائق الاصول فی شرح الفصول، از محمد‌نبی بن احمد تویسرکانی (حدود ۱۳۱۹ق).[۲۷]

تلخیص

  • «خلاصة الفصول فی علم الاصول» اثر سید صدرالدین صدر (درگذشت: ۱۳۷۳ق)، به زبان عربی؛ گفته شده صدر در این کتاب، فصول را تلخیص کرد تابه جای آن و کتاب قوانین در حوزه تدریس شود چرا که طلاب به جهت طولانی بودن کتاب فصول، بخشی از آن را می‌خواندند.[۲۸]

چاپ و انتشار

کتاب فصول از سال ۱۲۳۲ق انتشار یافت[۲۹] و نسخه‌های خطی‌ای از آن در کتابخانه‌ها وجود دارد[۳۰] که دو نمونه آن عبارتند از:

۱. نسخه کتابخانه سید شهاب‌الدین مرعشی، شماره ۳۴۲۴، به‌خط عبدالوهاب بن ابوالقاسم رضوی همدانی (شاگرد نویسنده) که در ۱۹ ربیع‌الثانی ۱۲۴۹ق در نجف کتابت شده و مقابله و تصحیحش را برادر کاتب، میرزا ابوتراب انجام داده است.[۳۱]

۲. نسخه کتابخانه سید محمدرضا گلپایگانی، شماره ۹۴۲۸، به‌خط شکسته نستعلیق محمدتقی بن محمد‌اسماعیل استرآبادی جرجانی (شاگرد نویسنده) در ۱۴ صفر ۱۲۵۲ق در نجف.[۳۲]

این اثر چاپ‌های گوناگونی دارد که از جمله آن چاپ مطبعة الآداب نجف، دار احیاء العلوم الاسلامیه در قم، و کارخانه ملافضل‌الله است.

همچنین ۱۰ چاپ سنگی از فصول در کتاب‌های فهرست معرفی شده است.[۳۳] برخی از آنها عبارتند از :

  • تهران، ۱۲۶۱ق، به‌خط محمدرضا بن ابی‌القاسم، در قطع رحلی.
  • تهران، ۱۲۶۶ق، به‌خط محمود بن غلامرضا قمی.
  • تهران، ۱۲۶۹-۱۲۷۰ق، با تصحیح و مقابله محمدحسن بن حاج علی قمی به‌خط محمدصادق ابوالحسن گلپایگانی جلد اول و علی‌اکبر بن علی گلپایگانی جلد دوم.
  • تهران، ۱۲۷۴ق، به‌اهتمام آقاموسی طهرانی، به‌خط مهدی خوانساری.

پانویس

  1. خوانساری، روضات الجنات، ۱۳۹۰ش، ج۲، ص۱۲۶.
  2. «شیخ محمد حسین حائری اصفهانی (صاحب‌فصول)»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
  3. خوانساری، روضات الجنات، ۱۳۹۰ش، ج۲، ص۱۲۶.
  4. محمدحسین حائری(صاحب فصول)، دانشنامه پژوهه دانشکده باقرالعلوم.
  5. محمد حسین حائری(صاحب فصول)، دانشنامه پژوهه دانشکده باقرالعلوم.
  6. آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۶، ص۱۶۴.
  7. خوانساری، روضات الجنات، ۱۳۹۰ش، ج۲، ص۱۲۶.
  8. امین، اعیان الشیعه، ۱۴۲۱ق، ج۹، ص۲۳۳.
  9. امین، اعیان الشیعه، ۱۴۲۱ق، ج۹، ص۲۳۳.
  10. خوانساری، روضات الجنات، ۱۳۹۰ش، ج۲، ص۱۲۶.
  11. ایروانی، الاصول فی علم الاصول، ۱۴۲۰ق، ج۱، ص۹۷.
  12. محمدحسین حائری(صاحب فصول)، دانشنامه پژوهه دانشکده باقرالعلوم.
  13. خوانساری، روضات الجنات، ۱۳۹۰ش، ج۲، ص۱۲۶.
  14. محمد حسین حائری(صاحب فصول)، دانشنامه پژوهه دانشکده باقرالعلوم.
  15. حائری اصفهانی، الفصول الغرویة، ۱۴۰۴ق، ص۱.
  16. حائری اصفهانی، الفصول الغرویة، ۱۴۰۴ق، ص۱.
  17. حائری اصفهانی، الفصول الغرویة، ۱۴۰۴ق، ص۴۴۷.
  18. حائری اصفهانی، الفصول الغرویة، ۱۴۰۴ق، ص۴۴۷.
  19. حائری اصفهانی، الفصول الغرویة، ۱۴۰۴ق، ص۴۴۷.
  20. حائری اصفهانی، الفصول الغرویة، ۱۴۰۴ق، ص۴۴۷.
  21. خوانساری، روضات الجنات، ۱۳۹۰ش، ج۲، ص۱۲۶.
  22. آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۶، ص۱۶۴-۱۶۷.
  23. آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۶، ص۱۶۴.
  24. آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۶، ص۱۶۵.
  25. آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۶، ص۱۶۷.
  26. آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۲۱، ص۳۵۰.
  27. آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۸، ص۲۳۴.
  28. رضایی، «سید صدرالدین صدر، قله تواضع»، ص۵۸.
  29. محمد حسین حائری(صاحب فصول)، دانشنامه پژوهه دانشکده باقرالعلوم.
  30. قاسمی، احوال و آثار شیخ محمد تقی رازی نجفی اصفهانی، ۱۳۹۴ش، ص۱۱۸.
  31. قاسمی، احوال و آثار شیخ محمد تقی رازی نجفی اصفهانی، ۱۳۹۴ش، ص۱۱۹.
  32. قاسمی، احوال و آثار شیخ محمد تقی رازی نجفی اصفهانی، ۱۳۹۴ش، ص۱۱۹.
  33. قاسمی، احوال و آثار شیخ محمد تقی رازی نجفی اصفهانی، ۱۳۹۴ش، ص۱۱۹.

منابع

  • آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، قم، اسماعیلیان، ۱۴۰۸ق.
  • امین، سید محسن، اعیان الشیعه، بیروت،‌ دار التعارف، ۱۴۲۱ق.
  • ایروانی، علی، الأصول فی علم الأصول، قم، موسسه نشر اسلامی، ۱۴۲۰ق.
  • حائری اصفهانی، محمدحسین، الفصول الغرویة فی الأصول الفقهیة، قم،‌ دار احیاء العلوم الاسلامیه، ۱۴۰۴ق.
  • خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، قم، اسماعیلیان، ۱۳۹۰ش.
  • «شیخ محمد حسین حائری اصفهانی (صاحب فصول)»، در افق حوزه، ۸ اردیبهشت ۱۳۸۹ش.
  • رضایی، محمد، «سید صدرالدین صدر، قله تواضع»، فرهنگ کوثر، شماره۱۶، تیر ۱۳۷۷ش.
  • قاسمی، رحیم، احوال و آثار شیخ محمد تقی رازی نجفی اصفهانی و خاندانش، قم، موسسه کتاب‌شناسی شیعه، ۱۳۹۴ش.
  • گروه علمی مؤسسه امام صادق(ع)، موسوعة طبقات الفقهاء، ج۱۴، زیر نظر جعفر سبحانی، قم، مؤسسة الإمام الصادق(ع)، ۱۴۱۸ق.
  • «محمد حسین حائری(صاحب فصول)»، سایت دانشنامه پژوهه دانشکده باقرالعلوم، تاریخ انتشار: ۱۲ مهر ۱۳۹۴ش، تاریخ بازدید: ۱۷ بهمن ۱۴۰۱ش.