الفُصولُ الغَرَویَّة فی الاُصول الفِقهیَّة کتابی با موضوع اصول فقه و به زبان عربی، تألیف محمدحسین حائری اصفهانی معروف به صاحب‌فصول، از فقیهان مشهور شیعه در قرن سیزدهم هجری قمری، است. این کتاب از کتاب‌های درسی حوزه‌های علمیه بوده و آقابزرگ تهرانی در الذریعه، پانزده حاشیه بر آن نام برده است.
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | محمدحسین حائری اصفهانی |
| موضوع | اصول فقه |
| زبان | عربی |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | دار الاحیاء العلوم الاسلامیه |
| تاریخ نشر | ۱۴۰۴ق |
الفصول دارای یک مقدمه و سه بخش است که در مقدمه آن مباحث تعریف علم اصول فقه، وضع، مجاز و حقیقت، حقیقت شرعی و متشرعه، صحیح و اعم و مشتق ذکر شده و در بخش اول، مطالبی چون صیغه امر، تقسیمات واجب، نهی و اجتماع امر و نهی آمده است. بخش دوم به بررسی حجیت قرآن، اجماع، خبر واحد و حجیت فعل، تقریر و سکوت معصوم پرداخته، و در بخش سوم، ادله عقلی، اجتهاد و تقلید و تعادل و تراجیح بیان شده است.
کتاب فصول در سال ۱۲۳۲ق انتشار یافته و چاپ‌های گوناگونی دارد. نسخه خطی‌ای از این اثر (تاریخ کتابت: ۱۲۴۹ق)، در کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی نگهداری می‌شود.
اهمیت کتاب
الفصول الغرویه فی الاصول الفقهیه، کتاب درسی حوزه‌های علمیه شیعه در علم اصول بود و میان اهل علم شهرت داشت.[۱] گفته شده در اثر شهرت الفصول الغرویه، مؤلف آن نیز به صاحب فصول معروف شد.[۲]
سید محمدباقر خوانساری، مؤلف کتاب روضات‌الجنات آن را از بهترین آثار و کتاب‌های دانش اصول و حاوی اندیشه‌های عمیق دانسته است.[۳] با تدریس الفصول در حوزه‌های علمیه شیعه، نظرات مختلفی درباره آن بیان شده و از جمله، شیخ مرتضی انصاری در رسائل بارها به بررسی و نقد نظرات فصول پرداخته است.[۴] گفته شده محمدکاظم خراسانی در کفایة الاصول در هفتاد مورد، آرای اصولی صاحب فصول را مطرح کرده است.[۵]
نویسنده
محمدحسین بن عبدالرحیم اصفهانی حائری (متوفای ۱۲۵۴ق[۶] یا حدود ۱۲۶۱ق[۷]) از فقیهان و اصولیان شیعه در قرن سیزدهم قمری است.[۸] او نزد برادرش محمدتقی اصفهانی، نویسنده هدایة المسترشدین و علی بن جعفر کاشف‌الغطاء شاگردی کرد.[۹] وی در کربلا، فقه و اصول تدریس می‌کرد[۱۰] و مرجع تقلید بود.[۱۱]
گفته شده که صاحب‌فصول شاگردان بسیاری داشت؛ از جمله سید حسین کوه‌کمری، سید علی‌نقی طباطبایی، سید زین‌العابدین طباطبایی و محمدحسین آل‌یاسین.[۱۲] او امام جماعت حرم امام حسین(ع) بود و پس از وفات در همانجا دفن شد.[۱۳]
محتوا و ساختار کتاب
کتاب فصول شامل ۱۲۰ فصل و چند بخش (تنبیه) است[۱۴] که طبق نقل نویسنده در صفحه نخست کتاب، در ضمن یک مقدمه، چند مقاله و خاتمه بیان شده است.[۱۵] به‌گفته صاحب فصول در مقدمه کتاب، او به درخواست یکی از دوستان فاضلش به طرح و نقد اندیشه‌های اصولی کتاب قوانین الاصول در این کتاب پرداخته است.[۱۶] مقدمه شامل مباحث تعریف علم اصول فقه، وضع، مجاز و حقیقت، حقیقت شرعی و متشرعه، صحیح و اعم و مشتق است.[۱۷] نویسنده تا پايان كتاب، قسمت‌ها و مباحث مختلف كتاب را با عنوان (فصل) از هم جدا ساخته است.[۱۸]
مقاله اول دربردارنده مباحث صیغه امر، مقدمه واجب، ضد، تقسیمات واجب، إجزاء، نهی، اجتماع امر و نهی، مفاهیم، عام و خاص، مطلق و مقید، مجمل و مبین و نسخ است.[۱۹] مقاله دوم به بررسی حجیت قرآن، اجماع، خبر واحد و حجیت فعل، تقریر و سکوت معصوم پرداخته است. طرح مسائل ادله عقلی چون حسن و قبح عقلی، برائت، استصحاب، اجتهاد و تقلید و تعادل و تراجیح در مقاله سوم قرار دارد. کتاب دارای خاتمه نیست، اگرچه در چاپ‌های رایج، عنوان خاتمه برای بحث تعادل و تراجیح استفاده شده است.[۲۰] به گفته سید محمدباقر خوانساری کتاب فصول همه مطالب علم اصول را در برندارد.[۲۱]
حواشی و شرح‌های کتاب
آقابزرگ تهرانی (۱۳۸۹ق)، کتاب‌شناس شیعه، در الذریعه پانزده حاشیه بر فصول نام برده است.[۲۲] به گفته او، بیشتر حاشیه‌ها بر کتاب فصول، به همه مباحث آن نپرداخته‌اند.[۲۳] حاشیه‌های فصول عبارتند از:
- حاشیه شیخ احمد شیرازی شانه‌ساز
- حاشیه میرزا محمدباقر قاضی طباطبایی
- حاشیه سید اسماعیل مرندی از شاگردان شیخ مرتضی انصاری.
- حاشیه محمدحسن کبّه
- حاشیه محمدرضا دزفولی
- حاشیه سید صادق سنگلجی تهرانی
- حاشیه سید عبدالکریم لاهیجی
- حاشیه محمدعلی قراچه‌داغی
- حاشیه محمد آملی
- حاشیه میرزا محمد تنکابنی
- حاشیه سید محمد تبریزی
- حاشیه میرزا نصرالله شیرازی
- حاشیه علی مرندی نجفی
- حاشیه مولی اسماعیل قره‌باغی که آقابزرگ محتوای آن را آرای خود صاحب فصول دانسته است.[۲۴]
- حاشیه میرزا فتح‌الله نمازی، معروف به شریعت اصفهانی که از ابتدای فصول تا پایان مباحث وضع را در بر دارد.[۲۵]
شرح‌ها
- مفتاح مقفلات الاصول فی توضیح معضلات الفصول، نوشته سید حسن بن سید احمد کاشانی.[۲۶]
- دقائق الاصول فی شرح الفصول، از محمد‌نبی بن احمد تویسرکانی (حدود ۱۳۱۹ق).[۲۷]
تلخیص
- «خلاصة الفصول فی علم الاصول» اثر سید صدرالدین صدر (درگذشت: ۱۳۷۳ق)، به زبان عربی؛ گفته شده صدر در این کتاب، فصول را تلخیص کرد تابه جای آن و کتاب قوانین در حوزه تدریس شود چرا که طلاب به جهت طولانی بودن کتاب فصول، بخشی از آن را می‌خواندند.[۲۸]
چاپ و انتشار
کتاب فصول از سال ۱۲۳۲ق انتشار یافت[۲۹] و نسخه‌های خطی‌ای از آن در کتابخانه‌ها وجود دارد[۳۰] که دو نمونه آن عبارتند از:
۱. نسخه کتابخانه سید شهاب‌الدین مرعشی، شماره ۳۴۲۴، به‌خط عبدالوهاب بن ابوالقاسم رضوی همدانی (شاگرد نویسنده) که در ۱۹ ربیع‌الثانی ۱۲۴۹ق در نجف کتابت شده و مقابله و تصحیحش را برادر کاتب، میرزا ابوتراب انجام داده است.[۳۱]
۲. نسخه کتابخانه سید محمدرضا گلپایگانی، شماره ۹۴۲۸، به‌خط شکسته نستعلیق محمدتقی بن محمد‌اسماعیل استرآبادی جرجانی (شاگرد نویسنده) در ۱۴ صفر ۱۲۵۲ق در نجف.[۳۲]
این اثر چاپ‌های گوناگونی دارد که از جمله آن چاپ مطبعة الآداب نجف، دار احیاء العلوم الاسلامیه در قم، و کارخانه ملافضل‌الله است.
همچنین ۱۰ چاپ سنگی از فصول در کتاب‌های فهرست معرفی شده است.[۳۳] برخی از آنها عبارتند از :
- تهران، ۱۲۶۱ق، به‌خط محمدرضا بن ابی‌القاسم، در قطع رحلی.
- تهران، ۱۲۶۶ق، به‌خط محمود بن غلامرضا قمی.
- تهران، ۱۲۶۹-۱۲۷۰ق، با تصحیح و مقابله محمدحسن بن حاج علی قمی به‌خط محمدصادق ابوالحسن گلپایگانی جلد اول و علی‌اکبر بن علی گلپایگانی جلد دوم.
- تهران، ۱۲۷۴ق، به‌اهتمام آقاموسی طهرانی، به‌خط مهدی خوانساری.
پانویس
- ↑ خوانساری، روضات الجنات، ۱۳۹۰ش، ج۲، ص۱۲۶.
- ↑ «شیخ محمد حسین حائری اصفهانی (صاحب‌فصول)»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ خوانساری، روضات الجنات، ۱۳۹۰ش، ج۲، ص۱۲۶.
- ↑ محمدحسین حائری(صاحب فصول)، دانشنامه پژوهه دانشکده باقرالعلوم.
- ↑ محمد حسین حائری(صاحب فصول)، دانشنامه پژوهه دانشکده باقرالعلوم.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۶، ص۱۶۴.
- ↑ خوانساری، روضات الجنات، ۱۳۹۰ش، ج۲، ص۱۲۶.
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ۱۴۲۱ق، ج۹، ص۲۳۳.
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ۱۴۲۱ق، ج۹، ص۲۳۳.
- ↑ خوانساری، روضات الجنات، ۱۳۹۰ش، ج۲، ص۱۲۶.
- ↑ ایروانی، الاصول فی علم الاصول، ۱۴۲۰ق، ج۱، ص۹۷.
- ↑ محمدحسین حائری(صاحب فصول)، دانشنامه پژوهه دانشکده باقرالعلوم.
- ↑ خوانساری، روضات الجنات، ۱۳۹۰ش، ج۲، ص۱۲۶.
- ↑ محمد حسین حائری(صاحب فصول)، دانشنامه پژوهه دانشکده باقرالعلوم.
- ↑ حائری اصفهانی، الفصول الغرویة، ۱۴۰۴ق، ص۱.
- ↑ حائری اصفهانی، الفصول الغرویة، ۱۴۰۴ق، ص۱.
- ↑ حائری اصفهانی، الفصول الغرویة، ۱۴۰۴ق، ص۴۴۷.
- ↑ حائری اصفهانی، الفصول الغرویة، ۱۴۰۴ق، ص۴۴۷.
- ↑ حائری اصفهانی، الفصول الغرویة، ۱۴۰۴ق، ص۴۴۷.
- ↑ حائری اصفهانی، الفصول الغرویة، ۱۴۰۴ق، ص۴۴۷.
- ↑ خوانساری، روضات الجنات، ۱۳۹۰ش، ج۲، ص۱۲۶.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۶، ص۱۶۴-۱۶۷.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۶، ص۱۶۴.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۶، ص۱۶۵.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۶، ص۱۶۷.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۲۱، ص۳۵۰.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۸، ص۲۳۴.
- ↑ رضایی، «سید صدرالدین صدر، قله تواضع»، ص۵۸.
- ↑ محمد حسین حائری(صاحب فصول)، دانشنامه پژوهه دانشکده باقرالعلوم.
- ↑ قاسمی، احوال و آثار شیخ محمد تقی رازی نجفی اصفهانی، ۱۳۹۴ش، ص۱۱۸.
- ↑ قاسمی، احوال و آثار شیخ محمد تقی رازی نجفی اصفهانی، ۱۳۹۴ش، ص۱۱۹.
- ↑ قاسمی، احوال و آثار شیخ محمد تقی رازی نجفی اصفهانی، ۱۳۹۴ش، ص۱۱۹.
- ↑ قاسمی، احوال و آثار شیخ محمد تقی رازی نجفی اصفهانی، ۱۳۹۴ش، ص۱۱۹.
منابع
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، قم، اسماعیلیان، ۱۴۰۸ق.
- امین، سید محسن، اعیان الشیعه، بیروت، دار التعارف، ۱۴۲۱ق.
- ایروانی، علی، الأصول فی علم الأصول، قم، موسسه نشر اسلامی، ۱۴۲۰ق.
- حائری اصفهانی، محمدحسین، الفصول الغرویة فی الأصول الفقهیة، قم، دار احیاء العلوم الاسلامیه، ۱۴۰۴ق.
- خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، قم، اسماعیلیان، ۱۳۹۰ش.
- «شیخ محمد حسین حائری اصفهانی (صاحب فصول)»، در افق حوزه، ۸ اردیبهشت ۱۳۸۹ش.
- رضایی، محمد، «سید صدرالدین صدر، قله تواضع»، فرهنگ کوثر، شماره۱۶، تیر ۱۳۷۷ش.
- قاسمی، رحیم، احوال و آثار شیخ محمد تقی رازی نجفی اصفهانی و خاندانش، قم، موسسه کتاب‌شناسی شیعه، ۱۳۹۴ش.
- گروه علمی مؤسسه امام صادق(ع)، موسوعة طبقات الفقهاء، ج۱۴، زیر نظر جعفر سبحانی، قم، مؤسسة الإمام الصادق(ع)، ۱۴۱۸ق.
- «محمد حسین حائری(صاحب فصول)»، سایت دانشنامه پژوهه دانشکده باقرالعلوم، تاریخ انتشار: ۱۲ مهر ۱۳۹۴ش، تاریخ بازدید: ۱۷ بهمن ۱۴۰۱ش.