وهابیت
| اطلاعات کلی | |
|---|---|
| مؤسس | محمد بن عبدالوهاب |
| سال تأسیس | ۱۱۶۰ق |
| حکومت‌ها | حکومت آل سعود |
| اطلاعات دینی | |
| باورها | مخالفت با: بنای بر قبور • زیارت قبور • تبرک • شفاعت • تقیه • بداء • حیات برزخی • توسل به مردگان |
| رهبران/امامان | ابن تیمیه، ابن قیم جوزی محمد بن عبدالوهاب، عبدالعزیز بن باز |
وهابیت، فرقه‌ای در عربستان که در منطقه نجد و توسط محمد بن عبدالوهاب تأسیس شد؛ به‌همین دلیل به پیروان این فرقه، وهابی می‌گویند. وهابیان در فروع دین، تابع احمد بن حنبل هستند و بیشتر آنان در شبه جزیره عربستان سکونت دارند. پیشوایان فکری این فرقه، ابن تیمیه، ابن قیم و محمد بن عبدالوهاب هستند.
وهابیان در مواجهه با قرآن و روایات، به ظاهرِ آیات و اخبار عمل می‌کنند و معتقد به تأویل نیستند. آنان به استناد ظاهر برخی از احادیث و آیات، خداوند را دارای اعضا و جوارح می‌دانند و به نوعی به تشبیه و تجسیم معتقدند.
بنابر آموزه‌های وهابی، زیارت قبور و ساخت بنا و مقبره و گنبد بر قبور، حتی قبور پیامبر اکرم(ص) و ائمه معصومین، حرام و توسل و تبرک به قبور ایشان و آثار بر جای مانده از ایشان، بدعت و مستلزم شرک است. وهابیان پس از تسلط بر عربستان، به تخریب آثار بر جای مانده از صدر اسلام و بیشتر مکان‌های محترم و مقدس مسلمانان از جمله تخریب بقیع پرداختند.
محمد بن سعود رئیس یکی از قبایل نجد که بر درعیه حاکم بود، پس از پذیرش آیین محمد بن عبدالوهاب و پیمان بستن با او در سال ۱۱۵۷ق، به جنگ با مردم نجد و تصرف نواحی اطراف آن و گسترش این آیین در جزیرة العرب پرداخت. پس از فتح ریاض، این شهر پایتخت حکومت پادشاهی آل سعود قرار گرفت. این طرز تفکر اکنون مذهب خاندان حاکم بر عربستان سعودی است و فتاوای مفتیان وهابی از طرف دولت این کشور اجرا می‌شود.
بنیانگذار
محمد بن عبدالوهاب (۱۱۱۵-۱۲۰۶ق) از عالمان حنبلی‌مذهب قرن دوازده هجری قمری موسس فرقه وهابیت است.[۱] وی که با تأثیرپذیری از این تیمیه و ابن قیم جوزی قرائت خاصی از اسلام و مبانی اسلامی داشت، در هماهنگی با محمد بن سعود جدِّ اعلای آل سعود و حاکم وقت دِرعیه فرقه‌ای جدید را پایه گذاری کرد که به وهابیت مشهور گردید.[۲]
مذهب فقهی
وهّابیان در فقه، پیرو مذهب حنبلی هستند. [۳] و در عقاید و برخی فروع به روش ابن تیمیه، خود را «سَلَفِیه» می‌خوانند و مدّعی‌اند که بر سیره سَلَف صالح (اصحاب پیامبر(ص)) رفتار می‌کنند. وهّابیان به ظاهر قرآن و روایات تمسّک دارند و هر آنچه را در کتاب و سنّت نیابند، بدعت می‌شمارند و از این رو، تنها خود را موحّد دانسته، دیگر مسلمانان را در عبادت، مشرک و اهل بدعت می‌انگارند.[۴]
تاریخچه
دیدگاه‌ها و عقاید وهابیت بر نظریه‌های احمد بن عبدالحلیم بن تیمیه (مشهور به ابن تیمیه) و مبانی سلفی او مبتنی است. او که در قرن ۸ هجری قمری می‌زیست و حنبلی مذهب بود، عقاید و آرایی ارائه کرد که پیش از آن در هیچ یک از مذاهب اسلامی وجود نداشت.[۵] فقهای بزرگ اهل سنت آن زمان اقوال وی را مردود و محکوم دانستند و بسیاری از علمای دینی در بلاد اسلامی با او مخالفت کردند. برخی او را کافر دانسته و برخی دیگر خواستار حبس او شدند.[۶]
با این مخالفت‌ها، عقاید ابن تیمیه تا قرن ۱۲ هجری قمری رونق نیافت. در این قرن بود که محمّد بن عبدالوهّاب نجدی به احیای نظریه‌های او پرداخت. او که در آغاز هواخواهی نیافت، به سال ۱۱۶۰ق. به شهر دِرعیّة(دَرعیّه) از شهرهای مشهور نَجْد رفت.[۷] امیر آن دیار، محمّد بن سعود بود و عقاید عبدالوهّاب را برای تقویت حکومت خویش مناسب دید. محمّد بن سعود با محمّد بن عبدالوهّاب قرار گذاشت تا نیروی حکومتی خویش را برای تبلیغ و ترویج مذهب او به کار اندازد؛ به شرط آن که محمّد بن عبدالوهّاب نیز از گذر جایگاه دینی خویش، حکومت را تأیید و تقویت کند. از آن پس، این دو تن به شهرهای بسیاری لشکر کشیدند و هر کس را با عقاید خویش ناسازگار یافتند، کافِر خوانده و کشتند.
بدین سان، روز به روز قدرت آل سعود رو به فزونی گذاشت و در سایه آن، آیین وَهّابی نیز گسترش یافت. چون امپراتوری عثمانی به دست کشورهای استعمارگر تجزیه شد، عربستان به آل سعود واگذار گشت؛ زیرا آنان بسیار قدرت یافته بودند و باورهایشان با اهداف استعمارگران ناسازگار نبود.[۸] از آن زمان وهابیت مذهب خاندان حاکم بر کشور عربستان است و وهابیان می‌کوشند تا مذهب و در واقع گرایش‌های سیاسی فرقه خویش را در دیگر کشورهای اسلامی ترویج دهند.
عقاید
عمده‌ترین عقائد: ویژگی بنیادی مذهب وهّابی، بر نفی عقاید و اعمال دیگر مسلمانان استوار است. آنان برخی اعتقادات و اعمال مسلمانان را با توحید عبادی ناسازگار می‌پندارند.[۹] بر اساس مطالبی که در کتاب‌های پیشوایان فکری این فرقه به دست می‌آید، تنها کسی را می‌توان مسلمان و موحد خواند که کارهای زیر را ترک کند:
- توسل به هیچ یک از انبیاء و اولیای خداوند نجوید و مثلا نگوید: «یا الله اتوسل الیک بنبیک محمد نبی الرحمه».
- به قصد زیارت، به قبر پیامبر(ص) نزدیک نشود و در آن جا دعا نخواند، دست به قبور آنان نکشد و در کنار قبر آنان نماز نخواند.
- بر روی قبر پیامبر(ص)، مسجد و بنای دیگری نسازد.
- برای هیچ مرده‌ای، حتی اگر از انبیاء باشد، نذر نکند.
- سوگند به پیامبر و هیچ انسان دیگری نخورد؛ یعنی نگوید به پیامبر قسم می‌خورم.
- هیچ مرده‌ای را نباید مورد خطاب قرار دهد، حتی اگر آن شخص، پیامبر باشد.
- نباید پیامبر را با لفظ سیدنا و الفاظی مثل یا محمد، سیدنا محمد خطاب کند.
- نباید خدا را به حق هیچ انسانی مورد خطاب قرار دهد؛ یعنی نباید بگوید خدایا به حق محمد فلان خواسته مرا اجابت کن.
- پناه بردن و استغاثه و کمک خواستن از غیر خداوند، شرک است.
- فال خوب و بد نزند؛ مثلا نگوید: اگر «ان شاء الله» خدا چنین بخواهد و یا خدای نکرده اگر چنین شود.
- زیارت قبور، ساخت گنبد و بنای بر روی قبور، تزیین قبور و شمع گذاردن بر روی آن، شرک است.
- طلب شفاعت از هیچ انسانی نکند، حتی اگر پیامبر(ص) باشد؛ چرا که اگرچه آنان از سوی خداوند دارای چنین مقامی می‌باشند، اما دیگران حق ندارند چنین چیزی را درخواست کنند و گرنه با بت پرستان هیچ تفاوتی ندارند.[۱۰]
← مبانی اعتقادی:اعتقادات وهابیت بر ترک کردن و ممنوعیت یک سری از کارها و اعمالی است که از صدر اسلام همواره مورد عمل و توجه مسلمانان بوده است.[۱۱] این اعمال ممنوعه عبارتند از:
- زیارت قبور
- بار بستن و سفر کردن برای زیارت قبر پیامبر گرامی(ص)
- ساخت بنا بر قبور
- ساخت مسجد بر قبور و نماز گزاردن در آن
- توسل به انبیا، اولیا، صالحان و اشخاصی از این قبیل
- نفع رسیدن به اموات با اعمال شایسته‌ای که از سوی افراد زنده صورت می‌گیرد، همچون نذر نمودن برای آنها
- تبرک جستن به آنچه متعلق به انبیاء و صالحان است
- جشن گرفتن برای میلاد پیامبر اکرم(ص)
- گریه بر اموات
- سوگند دادن خداوند به حق انبیاء
- سوگند خوردن به غیر خداوند
- نام گذاردن فرزندان به نام‌های مرکبی که در آن، کلمه عبد به غیر خداوند اضافه شده باشد؛ مانند عبدالحسین.
← خدای وهابیون:وهابیت که اساس اعتقاداتش، دفاع از توحید و خصوصا توحید عبادی معرفی شده است، خداوند را به صورت موجودی جسمانی معرفی می‌کند. برخی از مهمترین خصوصیات خدا از دیدگاه این افراد عبارت است از:
- خداوند جسمانی است و منزه از امور جسمانی نیست.[۱۲]
- خداوند هر شب از آسمان به زمین می‌آید.[۱۳]
- خداوند دارای تمامی اعضای انسانی است، به غیر از ریش و عورت.[۱۴]
- خداوند هروله[یادداشت ۱] می‌کند.[۱۵]
← باورهای مشترک: وهّابیان، باورهای ویژه دیگری نیز دارند؛ از جمله:
- حضرت نوح(ع) نخستین پیامبر است؛[۱۶]
- خدا را در آخرت می‌توان دید؛[۱۷]
- پیامبران تنها در مقام تبلیغ معصوم هستند و در غیر این مقام ممکن است گناه کنند و خلاف آیین خویش گام بردارند.[۱۸]
شخصیت‌های برجسته
ابن تیمیه
ابو العباس احمد بن عبد الحلیم حرّانی از علمای حنبلی قرن هفتم و هشتم هجری قمری بود. از آن جا که عقایدش مخالف افکار علمای معاصرش بود، تکفیر شده و به زندان افتاد. به واسطه حمله مغولان، از شام به قاهره گریخت. به سال ۷۱۲ق به دمشق برگشت و در ۷۲۸قمری در قلعه دمشق درگذشت.
ابن تیمیه با این که خود و پدرش از علمای حنبلی به شمار می‌رفتند، مقید به تبعیت از مذهب فقهی احمد بن حنبل نبود و در مسائل کلامی با تأکید زیاد بر مسئله توحید، نظریات خلاف شهرت و اجماع زیادی دارد.
ابن قیم
شمس الدین ابو عبداللّه محمد معروف به ابن قیم الجوزیة (۶۹۱-۷۵۱ ه.ق) شاگرد ابن تیمیه بود و مانند استاد خود از آراء و افکار مذکور دفاع می‌کرد و به اتهام بدعت گذاری در دین اسلام به زندان افتاد.
محمد بن عبدالوهاب
او در شهر عینیه از شهرهای منطقه نجد به‌دنیا آمد و فقه حنبلی را نزد پدر خود آموخت. به دنبال اظهار نظرهای جنجالی و افراطی خویش در مسئله توحید و خصوصا مخالفت‌هایش با توسل، تبرک و زیارت قبور، از عینیه رانده و در ۱۱۰۶ به درعیه راهی شد. محمد بن سعود، امیر این منطقه که نظرات او را به مصلحت مقام خود دانست، به وی وعده کمک و همراهی در ترویج عقایدش داد.[۱۹] پس از مدتی، مردم شهرش را به جهاد علیه مردم نجد فرمان داد و با همراهی محمد بن سعود، توانست بر نجد غلبه کند.[۲۰]
برخی از اقدامات خلاف آیین اسلام و شریعت
وهابیون پس از به قدرت رسیدن، اقدامات و رفتارهای زیادی را بر مبنای عقائد فکری غلط خود انجام دادند. برخی از مهمترین اقدامات وهابیون عبارت است از:
- تخریب قبور بقیع در سال ۱۲۲۱ق[۲۱]
- تخریب حرم امام حسین(ع) و سرقت ضریح و اشیای قیمتی آن و کشتار تعدادی از زائرین حرم امام حسین(ع) و اسیر کردن زنان آن شهر در سال ۱۲۱۶ق.[۲۲]
- حمله به نجف به قصد تخریب حرم امام علی(ع) در سال ۱۲۲۱ق[۲۳]
تبلیغات
روحانیون این فرقه از ابتدا، تلاش زیادی در ترویج و تبلیغ آئین خود داشتند.
در آفریقا: امروزه با تبلیغات متعدد و اختصاص بودجه هنگفت، عقاید وهابیان در آفریقا و هند رواج فراوان یافته است، چنان‌که در زنگبار بسیاری از مسلمانان به این مذهب گراییده‌اند.
در هندوستان: در هندوستان پیشوای این فرقه سید احمد خان(۱۸۱۷-۱۸۹۸) ملقب به (Sir) بود که در سال ۱۸۲۲م در سفر حج خود مذهب وهابی را پذیرفت و در پنجاب به دعوت این فرقه پرداخت. او در این منطقه دولتی شبیه به حکومت وهابیان به‌وجود آورد و تا آن جا پیشرفت کرد که شمال هند را تهدید می‌کرد. وی به علما و واعظان دین در آن نواحی حمله می‌برد و به هر کس که مذهب او را نمی‌پذیرفت اعلان جهاد می‌داد.
در الجزایر: در این منطقه، امام سنّوسی برای حج به مکه رفت و این آیین را قبول و پس از بازگشت به موطن خود در انتشار آن کوشید.
در یمن: شخصی به نام مقبل بن هادی وادعی (در گذشته در ۱۴۲۲ق) عقاید وهابیت را در آنجا رواج داد.
برخی از مهمترین فعالیت‌های وهابیون در سال‌های اخیر برای تبلیغ عقاید فرقه خویش عبارت است از:
- فعالیت ۵۰۰ مبلّغ در موسوم حج سال ۱۴۱۷ق.
- دعوت از ۱۰۰۰ چچنی به عنوان میهمان در سال ۱۴۱۷ق.
- دعوت از ۱۴۰۰ حاجی از آسیای میانه به عنوان میهمان در سال ۱۴۱۸ق.
- تاسیس کتابخانه در دانشگاه‌های چین.
- تبلیغ وهابیت در کنفرانس‌های جهان.
- ۲۰۰۰ مبلغ و ۲۹۰۰۰۰ فعالیت تبلیغی در مدت یک سال.
- ۵۲۰۰۰۰۰ فعالیت تبلیغی در عربستان در سال ۱۴۱۸ق.
- ۳۰۰ جلسه درس دینی در مساجد بحرین در ماه صفر ۱۴۱۸ق و ۳۶۵۰ سخنرانی و درس دینی و نشر ۴۱۱۷۶ نسخه نشریه‌های دینی در سال ۱۴۱۷ ه.ق.
- ۳۷۸۹ مورد فعالیت تبلیغی و پخش ۱۱۶۹۸ نسخه از نشریه‌های گوناگون در دبی.
- ۱۴۱۸ سخنرانی و موعظه ونشر ۱۳۷۱۵ نسخه نشریۀ دینی در قطر.
- ۶۰۰۰ فعالیت تبلیغی در فجیره امارات در ماه رمضان ۱۴۱۸ق.
- ۱۶۵۲۹۶ مورد فعالیت‌های تبلیغی در سال ۱۴۱۷ق در پاکستان.
- اعزام مبلغ در افغانستان، ایران، هند، نپال، موریتانی، بریتانیا، پاریس و هلند.
- فعالیت تبلیغی در بریتانیا در سال ۱۴۱۷ق که شامل ۱۰۸۰۰ درس علمی در مدرسه‌ها، زندان‌ها، بیمارستان‌ها و... بوده است.
- دورۀ آموزشی برای مبلغان اندونزی.
- دورۀ آموزشی برای طلاب تاتارستان.
- دوره فشردۀ عربی برای رؤسای جمعیت‌ها ومراکز اسلامی ونزوئلا.
- دورۀ فشرده برای مبلغان امریکای لاتین در آرژانتین.
- دوره برای مبلغان قزاقستان.
- دوره برای مبلغان در کنیا.
- برپایی همایش مبلغان در تایلند.
- برپایی همایش مبلغان در سنگال.
- برگزاری دوره‌ای برای ائمه جماعات و مبلغان در غرب آفریقا.
- برگزاری دوره‌ای برای ائمه جماعات و مبلغان در قرقیزستان.
- برگزاری دوره‌ای برای ائمه جماعات ومبلغان در آمریکا.
- برگزاری دوره‌ای تربیت مبلغ در اکراین.
- تاسیس دانشسرای تربیت مبلغ در چچن.
- دیدار دبیر کل «رابطه العالم الاسلامی» با مسئولان سیاسی کشور‌ها.
- رسیدگی به مسجد‌های بوسنی.
- ساخت ۱۰۴ مسجد در فیلیپین.
- ساخت و ترمیم ۹۰ مسجد در بوسنی.
- سهیم شدن در ساخت ۱۳۵۹ مسجد در جهان.
- کمک به ۳۰۰ مسجد در بلژیک.
- برگزاری دوره‌ای تربیت مبلغ در روسیه.
- فعالیت در دانشگاه مسکو.
- اعطای بورسیه تحصیلی به ۳۴ کشور.
- ایجاد دانش سرای علوم عربی و اسلامی در توکیو.
- ۳۸۹۱ دانشجوی فارغ‌التحصیل از دانشسرای علوم اسلامی و عربی اندونزی.
- به‌راه‌انداختن کاروان‌های تبلیغی کردستان عراق.
- کمک رسانی به ۱۰۰۰۰۰ پناهنده آذربایجانی.
- چاپ ۳۲۱۰۰۰ نسخه کتاب برای بوسنی.[۲۴]
ردیه‌ها
علمای شیعه و سنّی در ردّ وهّابیت، کتاب های فراوانی نوشته‌اند.[۲۵] برخی از این آثار عبارتند از:
- الصواعق الالهیة فی الرد علی الوهابیة نوشته سلیمان بن عبدالوهاب (برادر محمد بن عبدالوهاب).
- منهج الرشاد لمن اراد السداد نوشته شیخ جعفر کاشف الغطاء.[۲۶]
- کشف الارتیاب نوشته سید محسن امین عاملی.
- آیین وهابیت نوشته جعفر سبحانی.
- الوهابیة المتطرفة: موسوعة نقدیة (موسوعه نقد وهابیت) این کتاب در پنج جلد منتشر و مشتمل بر کتاب‌های نویسندگان اهل سنت در رد بر وهابیت است.
- فتنه وهابیت نوشته سید احمد زینی دحلان.
- "السلفیة الوهابیة؛ أفکارها الأساسیة وجذورها التاریخیة" حسن بن علی بن هاشم السقاف
- وهابیت، مبانی فکری و کارنامه عملی نوشته جعفر سبحانی
حمله‌ها
وهابیها به مکان‌های مختلفی حمله کردند که می‌توان به این موارد اشاره کرد.
- حمله به کربلا در ماه ذیحجه سال ۱۲۱۶ق.[۲۷]
- حمله به مکه، هشتم ماه محرم در سال ۱۲۱۸ق.[۲۸]
- حمله به مکه، از اواخر ماه ذیحجه در سال ۱۲۱۹ق شروع و تا ماه ذیقعده در سال ۱۲۲۰ق ادامه داشت.[۲۹]
- حمله به نجف اشرف در سال ۱۲۲۱ق.[۳۰]
- حمله به مدینه منوره در سال ۱۲۲۲ق.[۳۱]
- حمله به نجف اشرف، ماه جمادی‌الثانی در سال ۱۲۲۳ق.[۳۲]
- حمله به کربلا در سال ۱۲۲۳ق.[۳۳]
پانویس
- ↑ العماد، «نقد شیخ محمد عبد الوهاب از درون»، مندرج در پایگاه تخصصی وهابیت پژوهشی و جریان‌های تکفیری.
- ↑ العماد، «نقد شیخ محمد عبد الوهاب از درون»، مندرج در پایگاه تخصصی وهابیت پژوهشی و جریان‌های تکفیری.
- ↑ مشکور، مدیر شانه‌چی، فرهنگ فرق اسلامی، نشر آستان قدس رضوی، موسسه چاپ و انتشارات ص۴۶۰.
- ↑ أمین، کشف الإرتیاب، دارالکتب الاسلامی، ص۷-۱۲؛ ربانی، فرق و مذاهب کلامی، ۱۳۸۳، ص۱۸۱.
- ↑ سبحانی، بحوث فی الملل والنحل، ۱۳۶۶ش، ج۴، ص۳۳۱.
- ↑ رضوانی، وهابیت از دیدگاه مذاهب اهل سنت، ۱۳۸۷ش، ص۵۷-۴۳.
- ↑ أمین، کشف الإرتیاب، دارالکتب الاسلامیة، ص۹و۱۰.
- ↑ رجوع کنید به: فائزی‌پور، تاریخ و نقد وهابیت، ۱۳۸۷ش، ص۴۱-۱۰۲.
- ↑ نگاه کنید به: ابن تیمیة، مجموعة الوسائل و المسائل، لجنة التراث العربی، ص۳-۱، ۲۰، ۲۱، ۴۲-۴۳.
- ↑ مغنیه، هذه هی الوهابیة، منظمة الاعلام الاسلامی، ص۷۴-۷۶.
- ↑ سبحانی، بحوث قرآنیة فی التوحید و الشرک، ۱۳۸۴ش، ص۵۴.
- ↑ ابن تیمیة حرانی، التاسیس فی رد اسس التقدیس، ج۱، ص۱۰۱.
- ↑ ابن تیمیه، مجموع الفتاوی، ج۵، ص۶۱.
- ↑ ابن تیمیه، العواصم من القواصم، ص۲۱۰.
- ↑ فتاوی اللجنه الدایمه للبحوث و الافتاء، ج۳، ص۱۹۶، فتوای شماره ۹۶۳۲.
- ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۱۳۷۲ش، ص۴۵۹.
- ↑ منهاج السّنّة النبویة، ص۲-۱/ ۲۱۵ و ۲۱۶.
- ↑ ابن تیمیة، منهاج السنة النبویة، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۲۲۸-۲۲۶؛ ابراهیم‌زاده، ادیان الهی و فرق اسلامی، ۱۳۸۳ش، ص۱۹۴.
- ↑ «نگاهی به زندگی محمد بن عبدالوهاب، بنیانگذار وهابیت»، وبگاه دبیرخانه کنگره جهانی مقابله با جریان‌های افراطی و تکفیری.
- ↑ «نگاهی به زندگی محمد بن عبدالوهاب، بنیانگذار وهابیت»، وبگاه دبیرخانه کنگره جهانی مقابله با جریان‌های افراطی و تکفیری.
- ↑ أمین، کشف الإرتیاب فی اتباع محمد بن عبدالوهاب، دار الکتب الاسلامیة، ص۳۳.
- ↑ أمین، کشف الإرتیاب، دار الکتب الاسلامیة، ص۱۵و ۳۳.
- ↑ أمین، کشف الإرتیاب، دار الکتب الاسلامیة، ص۱۶.
- ↑ رضوانی، سلفی‌گری (وهابیت) و پاسخ به شبهات، ۱۳۸۸ش، ص۲۰۴-۲۰۵.
- ↑ موسوی قزوینی، فرقه وهابی و پاسخ شبهات آنها، ۱۳۹۱ش، ص۱۵-۲۱.
- ↑ فرهنگ شیعه، ۱۳۸۶ش، ص۴۶۸.
- ↑ طعمه، تراث کربلاء، ۱۳۹۳ش، ص۱۱۶.
- ↑ «جنایات وهابیت(بخش اول)»، سایت جامع فرهنگی مذهبی شهید آوینی.
- ↑ الهامی، «محاصره مکه توسط وهابیها»، پایگاه تخصصی وهابیت‌پژوهی و جریان‌های تکفیری.
- ↑ عاملی، سید جواد، مفتاح الكرامة، ۱۴۱۹ق، ج۱۷، ص۱۸۸.
- ↑ صبری پاشا، مهدی‌پور، «هجوم وهابیان به مدینه منوره»، ص۱۳۵.
- ↑ عاملی، سید جواد، مفتاح الكرامة، ۱۴۱۹ق، ج۱۸، ص۸۰۰.
- ↑ طعمه، تراث کربلاء، ۱۳۹۳ش، ص۱۲۱.
یادداشت
- ↑ (هَ وَ لِ) [ ع. هرولة ] (اِ.) پویه، نوعی از حرکت بین راه رفتن و دویدن.(فرهنگ فارسی معین.
منابع
- ابراهیم‌زاده، عبدالله و علیرضا علی‌نوری، ادیان الهی و فرق اسلامی، قم، تحسین، ۱۳۸۳ش.
- ابن‌تیمیة الحرانی، أحمد، التأسیس فی ردّ اُسس التقدیس.
- ابن‌تیمیة الحَرّانی، أحمد، العواصم من القواصم.
- ابن‌تیمیة الحرانی، أحمد، کتب، رسایل و فتاوای شیخ الاسلام ابن تیمیه، تحقیق عبدالرحمن بن محمد العاصمی، مکتبة ابن تیمیة.
- ابن‌تیمیة الحرانی، أحمد، مجموعة الوسائل و المسائل، تحقیق محمد رشید رضا، لجنة التراث العربی.
- ابن‌تیمیة الحرانی، أحمد، منهاج السنة النبویة، تحقیق محمد رشاد سالم، مؤسسة قرطبة، ۱۴۰۶ق.
- العماد، عصام، «نقد شیخ محمد عبد الوهاب از درون»، مندرج در پایگاه تخصصی وهابیت پژوهشی و جریان‌های تکفیری، تاریخ درج مطلب: ۲۷ شهریور ۱۳۹۲ش، ۲۵ مهر ۱۴۰۲ش.
- الهامی، داود، «محاصره مکه توسط وهابیها»، پایگاه تخصصی وهابیت‌پژوهی و جریان‌های تکفیری. تاریخ درج مطلب: ۳۰ مهر ۱۳۹۲، تاریخ بازدید: ۱۶ اسفند ۱۴۰۲.
- امین، سید محسن، کشف الإرتیاب فی اتباع محمد بن عبد الوهاب، قم، دارالکتب الاسلامی.
- «جنایات وهابیت(بخش اول)»، سایت جامع فرهنگی مذهبی شهید آوینی، تاریخ درج مطلب: بی‌تا، تاریخ بازدید: ۱۶ اسفند ۱۴۰۲ش.
- ربانی گلپایگانی، علی، فرق و مذاهب کلامی، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی، ۱۳۸۳ش.
- رضوانی، علی‌اصغر، وهابیان، تهران، مشعر، ۱۳۹۰ش.
- رضوانی، علی‌اصغر، سلفی‌گری (وهابیت) و پاسخ به شبهات، قم، مسجد مقدس جمکران، ۱۳۸۸ش.
- رضوانی، علی‌اصغر، وهابیت از دیدگاه اهل سنت، قم، دلیل ما، ۱۳۸۷ش.
- سبحانی، جعفر، بحوث فی الملل و النّحل، قم، حوزه علمیه، ۱۳۶۶ش.
- سبحانی، جعفر، بحوث قرآنیة فی التوحید و الشرک، قم، مؤسسة امام صادق، ۱۳۸۴ش.
- طعمه، سلمان‌هادی، تراث کربلاء، تهران، مشعر، چاپ اول، ۱۳۹۳ش.
- عاملی، سید جواد، مفتاح الكرامة في شرح قواعد العلاّمة، به‌تحقیق: محمدباقر خالصی، قم، دفتر انتشارات اسلامى، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.
- فائزی‌پور، علی‌اکبر، تاریخ و نقد وهابیت، ترجمه کشف الإرتیاب، قم، مطبوعات دینی، ۱۳۸۷ش.
- فتاوی اللجنة الدائمة للبحوث و الإفتاء، فتوای شماره ۹۶۳۲.
- فرهنگ شیعه، پژوهشکده تحقیقات اسلامی، قم، زمزم هدایت، ۱۳۸۶ش.
- مشکور، محمدجواد، فرهنگ فرق اسلامی، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۲ش.
- مغنیة، محمدجواد، هذه هی الوهابیة، تهران، منظمة الاعلام الاسلامی.
- موسوی قزوینی، محمدحسن، فرقه وهابی و پاسخ شبهات آنها، ترجمه علی دوانی، تهران، رهنمون، ۱۳۹۱ش.
پیوند به بیرون