تسنن دوازده‌امامی

تسنن دوازده‌امامی گرایشی مذهبی در اهل‌سنت که در آن، ضمن اعتقاد به خلفای سه‌گانه، به ولایت ائمه شیعه(ع) هم ارادت و اعتقاد دارند. می‌گویند زمینه این گرایش در همان قرون نخستین اسلامی و در تقابل با آن دسته از طرفداران عثمان که مخالف امام علی(ع) بودند شکل گرفته است. اما دوره رواج آن را از قرن ششم قمری و ابتدا در ایران و هند و سپس در قسمت شرقی خراسان بزرگ و سرزمین‌های خلافت عثمانی می‌دانند.

اصطلاح «تسنن دوازده‌امامی» عنوانی جدید در تاریخ‌پژوهی ایران قلمداد شده است؛ اما برخی محققان، با استناد به نسخه‌ای خطی گفته‌اند در اواخر دوره صفویه هم به کار می‌رفته است. برخی از عوامل شکل‌گیری تسنن دوازده‌امامی چنین بیان شده است: سقوط خلافت عباسی، تسامح مذهبی ایلخانان مغول و امیران تیموری، رشد تصوف و مرجعیت‌یافتن صوفیان، و نزدیک‌شدن تصوف و تشیع به یکدیگر.

تاریخ‌پژوهان، تسنن دوازده‌امامی را از دلایل اصلی رواج تشیع در شرق اسلامی، به‌خصوص ایران و زمینه اصلی پیدایش دولت شیعی صفویه می‌دانند. به باور آنها وجود حکومت‌هایی با رویکرد تسنن دوازده‌امامی در سرتاسر قرون نهم و دهم قمری، زمینه تحول مذهبی ایرانیان را از تسنن به تشیع آماده کرد.

در ایران، قرن‌های نهم و دهم قمری، حکومت‌هایی با رویکرد تسنن دوازده‌امامی شکل گرفتند. همچنین چهره‌های مختلف فرهنگی دارای گرایش تسنن دوازده‌امامی قلمداد شده‌اند که در آثارشان، در کنار یادکرد از خلفای سه‌گانه، از ائمه شیعه با عنوان حجت‌های معصوم الهی یاد کرده‌اند.

تعریف و جایگاه

تسنن دوازده‌امامی گرایشی مذهبی در اهل‌سنت است که در آن، ضمن اعتقاد به خلفای سه‌گانه، به مقام ولایت ائمه شیعه(ع) و چهارده معصوم(ع) هم ارادت و اعتقاد وجود دارد. تسنن دوازده‌امامی را یکی از دلایل اصلی رواج تشیع در شرق جهان اسلام، به‌خصوص ایران، از قرن ششم قمری به بعد می‌دانند. هچنین گسترش تسنن دوازده‌امامی در ایران را زمینه اصلی پیدایش دولت شیعی صفویه قلمداد می‌کنند و می‌گویند یکی از تحولات فکری و مذهبی مهم در ایران و از عوامل کاهش درگیری‌های مذهبی میان شیعیان و اهل‌سنت، پس از قرن هفتم بوده است.

اصطلاح‌شناسی

استفاده از عبارت سنی دوازده‌امامی در متن کتاب مجهول‌المؤلفِ فُتوحُ المجاهدین فی رَدِّ المُتَدَلِّسین، در اواخر دولت صفویه (۱۰۹۰ق)

اصطلاح تسنن دوازده‌امامی عنوانی جدید در تاریخ‌پژوهی ایران قلمداد شده است. گفته شده این عنوان در منابع تاریخی نیامده است؛ اما برخی محققان، در نسخه‌ای خطی، نشانی به دست داده‌اند از وجود و رواج این اصطلاح در اواخر دوره صفویه (۱۰۹۰ق).

به‌کارگیری و تبیین این اصطلاح به مقاله‌ای از محمدتقی دانش‌پژوه (۱۲۹۰-۱۳۷۵ش)، محقق و نسخه‌شناس ایرانی، در سال ۱۳۴۴ش نسبت داده شده است. اما می‌گویند ترویج و تبیین گستردهٔ این عنوان، در آثار رسول جعفریان صورت گرفته است.

تاریخچه

کتاب مجمل التواریخ و القصص از اولین آثاری که در آن گرایش تسنن دوازده‌امامی دیده شده است.

به‌گفته برخی محققان، تسنن دوازده‌امامی در حدود قرن ششم قمری شکل گرفت؛ بستر آن در همان قرون نخستین اسلامی و در تقابل با اهل‌سنت عثمانی‌مذهب فراهم شد که قائل به عدم مشروعیت خلافت امام علی(ع) بودند؛ به این صورت که در مقابل عثمانیه، افرادی از اهل‌سنت تلاش می‌کردند فضایل امام علی(ع) و سایر اهل‌بیت(ع) را منتشر کنند. در کتاب‌های رجالی متقدمِ اهل‌سنت، از این افراد، با عنوان «سنیان مُتَشَیِّع» یا «سنیان متهم به تشیع» یاد شده است.

به عقیده جعفریان، تلاش عقیدتی این گروه از اهل‌سنت موجب شد مقارن با قرن ششم قمری، تعدیلی در مذهب تسنن ایجاد شود. این تعدیل، با محوریت محبت اهل‌بیت(ع)، موجب نگارش کتاب‌هایی درباره فضایل اهل‌بیت(ع) در میان اهل‌سنت شد. از جمله افرادی که در این زمینه نقش داشتند، چهره‌های مذهبی و علمی مؤثری چون احمد بن حنبل (۱۶۴- ۲۴۱ق) از فقهای چهارگانه اهل سنت و محمد بن جریر طبری (درگذشت: ۳۱۰ق) بودند.

برخی دیگر از زمینه‌های پیدایش تسنن دوازده‌امامی چنین بیان شده است: سقوط خلافت عباسی، تسامح مذهبی ایلخانان مغول و امیران تیموری، رشد تصوف و مرجعیت‌یافتن صوفیان، و نزدیک‌شدن تصوف و تشیع به هم.

می‌گویند این گرایش ابتدا در ایران و هند و پس از آن، در قسمت شرقی خراسان بزرگ و سرزمین‌های خلافت عثمانی رواج یافته است. همچنین گزارش می‌دهند که تشکیل دولت صفویه موجب زوال این رویکرد در ایران شده است.

تسنن دوازده‌امامی در قلمرو سیاست

حمدالله مستوفی، از مورخان با گرایش تسنن دوازده‌امامی، در تاریخ گزیده: فصل سیوم از باب سیوم در ذکر تمامی ائمه معصومین، رضوان الله علیهم اجمعین، که حجة الحق علی الخلق بودند... ائمه معصوم اگرچه خلافت نکردند، اما چون مستحقْ ایشان بودند، تبرک را از احوال ایشان شمه‌ای بر سبیل ایجاز ایراد می‌رود.

به گفته برخی تاریخ‌نویسان، تحول مذهبی ایرانیان از تسنن به تشیع، با واسطه قرارگرفتن تسنن دوازده‌امامی، در قلمرو سیاست و قدرت اتفاق افتاده است. اینان گزارش می‌دهند که حکومت‌هایی با رویکرد تسنن دوازده‌امامی، در سرتاسر قرون نهم و دهم قمری وجود داشته‌اند.

پیش از این هم، در قرن هشتم و در میان حکومت‌های پرشمار محلی در ایران و عراق، نشانه‌هایی از وجود این گرایش برشمرده شده است؛ از جمله حاکمان نخستینِ حکومت سربداران چنین گرایشی داشتند.

در قرن نهم قمری، سلطان حسین بایقرا، از حاکمان تیموری گرایش تسنن دوازده‌امامی داشت و می‌خواست به نام دوازده امام(ع) خطبه بخواند که عبدالرحمن جامی و امیر علیشیر نوایی او را از این کار منع کردند. در همان دوران، جهانشاه قَراقویونْلو سکه‌هایی ضرب کرد که در یک رویشان، عبارت «علی ولی الله» و در روی دیگرشان نام خلفای راشدین حک شده بود. این کار را نشانه گرایش حکومت او به تسنن دوازده‌امامی قلمداد کرده‌اند.

سیر مذهبی صفویان نیز این‌گونه ترسیم شده که آنها ابتدا اهل‌سنت بودند، سپس تسنن دوازده‌امامی داشتند و پس از آن به مذهب شیعه درآمدند. برخی مورخان نشانه‌هایی از وجود چنین گرایشی را حتی در حکومت‌هایی که نماد تسنن بوده‌اند،‌ مانند حکومت عثمانی ارائه داده‌اند.

تسنن دوازده‌امامی در قلمرو فرهنگ

کتاب وسیلةُ الخادمِ الی المَخدوم در شرح صلوات چهارده‌معصوم(ع)، نوشته فضل‌الله بن روزبهان خُنْجی شافعی (درگذشت: ۹۳۰ق)

چهره‌های مختلف فرهنگی، از قرن ششم تا زوال صفویان، دارای گرایش تسنن دوازده‌امامی قلمداد شده‌اند. رسول جعفریان معتقد است در میانه قرن هشتم تا دهم قمری آثار بسیاری با این گرایش توسط اهل‌سنت تولید شده است؛ آثار مختلف دینی، تاریخی و ادبی (شعر و غیر آن) که در آنها، در کنار یادکرد از خلفای راشدین از ائمه شیعه با عنوان حجت‌های معصوم الهی یاد شده است.

برخی از شخصیت‌های دارای گرایش تسنن دوازده‌امامی و آثاری که با این گرایش نوشته شده‌اند به شرح زیرند:

• نویسنده ناشناختهٔ کتاب مُجمَل التَّواریخِ و القِصَص (سال تألیف: ۵۲۰ق) دارای گرایش تسنن دوازده‌امامی قلمداد شده است. در این کتاب، پس از روایت تاریخ خلفا به ذکر تاریخ چهارده معصوم(ع) پرداخته شده است.
• ابومحمد عبدالعزیز بن محمد حَنبَلی جُنابذی (درگذشت: ۶۱۱ق) کتاب مَعالِمُ العِترةِ النَّبویة و مَعارِفُ اَهلِ البَیت الفاطمیةِ العلویه را در شرح حال امامان شیعه(ع) تا امام یازدهم(ع) نوشته است.

• محمد بن یوسف گنجی شافعی (درگذشت: ۶۵۸ق) کِفایةُ الطّالب را درباره فضایل امام علی(ع) و اهل‌بیت(ع) نگاشته است.
• حمدالله مستوفی (درگذشت: بعد از ۷۵۰ق) در تاریخ گزیده، شرح حال خلفا را با ائمه(ع) در پیِ هم آورده و از امامان شیعه با عنوان «ائمه معصومین» و «حُجَّةُ الحَقِّ عَلَی الخلق» یاد کرده است.
• شمس‌الدین محمد زَرَندی حَنَفی (درگذشت: حدود ۷۵۰ق) در نَظْمُ دُرَرِ السِّمْطَیْن و مَعارجُ الوُصول إلی مَعرفَة فَضل آلِ الرّسول.
• خواجوی کرمانی (درگذشت: ۷۵۳ق) در اشعارش، در عین اظهار برائت از تشیع، دوازده امام(ع) را مدح کرده است.
• عبدالرحمن جامی (۸۱۷-۸۹۸ق)، شاعر حنفی و صوفی نقشبندی، که در آثارش به شیعیان خوش‌بین نیست، به ائمه شیعه‌(ع) اظهار علاقه می‌کند.
• ملاحسین واعظ کاشفی (درگذشت: ۹۱۰ق) در اکثر آثارش از جمله روضة الشهداء که نشانه‌ای از رواج عزاداری امام حسین(ع) در بین سنیان دوازده‌امامی قلمداد شده است.
• فضل‌الله بن روزبهان خُنْجی شافعی (درگذشت: ۹۳۰ق) در وسیلةُ الخادمِ الی المَخدوم که در شرح صلوات چهارده معصوم(ع) نگاشته است.
• شمس‌الدین محمد بن طولون (درگذشت: ۹۵۳ق)، در اَلشّذَراتُ الذّهَبیة فی تَراجِم الاَئمةِ الاِثنیٰ عَشَر عِندَ الاِمامیه.
• شهاب‌الدین احمد بن حَجَر هَیتَمی‌ شافعی (۹۰۹-۹۷۴ق) در اَلصَّواعِقُ المُحرِقَة، که در رد شیعه نگاشته شده، به فضائل اهل‌بیت(ع) پرداخته است.
• جمال‌الدین عبدالله بن محمد شبراوی شافعی (۱۰۹۲- ۱۱۷۲ق) در الاِتْحاف بِحُبّ الاَشْراف.
• سلیمان بن ابراهیم قُنْدوزی حنفی (۱۲۲۰-۱۲۹۴ق) در ینابیع المودة.
• مؤمن بن حسن شَبْلَنْجی شافعی (۱۲۵۰-۱۳۰۸ق) در نور الابصار.