غُنیَةُ النُزوع إلی عِلمَی الأصول و الفروع معروف به الغُنیة، کتابی فقهی، کلامی و اصولی به زبان عربی، نوشته ابن‌زهره، (۵۱۱- ۵۸۵ق) است. غنیة النزوع را از کتاب‌های ارزشمند و نافعی خوانده‌اند که از زمان تألیف، همیشه مرجع علمی برای فقیهان بود.
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | حمزة بن علی بن زهره حلبی (۵۱۱-۵۸۵ق) |
| موضوع | فقه، کلام و اصول فقه |
| سبک | فقه مقارن |
| زبان | عربی |
| قطع | وزیری |
| مجموعه | ۲ جلد |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | مؤسسة امام صادق(ع) |
| تاریخ نشر | ۱۴۱۷ق |
ابن‌زهره در این کتاب در مقام استدلال و احتجاج با اهل‌سنت، احادیث زیادی از پیامبر اسلام(ص) نقل کرد و از این جهت به نوعی کتاب فقهی که به مقایسه با احکام اهل‌سنت هم پرداخته، به شمار می‌رود.
وی در استدلال‌های خویش از حدود دویست و پنجاه آیه قرآن، احادیث نبوی و نزدیک به ششصد و پنجاه بار از اجماع استفاده کرد.
کتاب غنیة النزوع دارای نسخه‌های متعدد خطی است. چاپ این کتاب در سال ۱۲۷۲ق در ضمن کتاب جوامع الفقهیه انجام شد. در دوره معاصر چاپ‌های متعددی از این کتاب صورت گرفت که آخرینِ آن در سال ۱۴۱۷ق توسط مؤسسه امام صادق(ع) بوده است.
معرفی
کتاب غنیة النزوع إلی علمی الأصول و الفروع یا غنیة النزوع فی الأصولین و الفروع[۱] مشهور به الغنیة[۲] کتابی فقهی، کلامی و اصولی نوشته فقیه اصولی،[۳] حمزة بن علی بن زهره حلبی معروف به ابن‌زهره،[۴] از علمای شیعه در قرن ششم هجری قمری است.[۵] ابن‌زهره را به سبب تألیف کتاب غنیة النزوع، صاحب غنیه نیز می‌گویند.[۶].
از تاریخ دقیق تألیف کتاب غنیه، اطلاع دقیقی در دست نیست؛ اما علامه مجلسی می‌نویسد نسخه‌ای از این کتاب در دست وی بوده که تاریخ تألیف آن سال ۶۱۴ق است.[۷]
بنابه گفته افندی در کتاب ریاض العلماء، نسخه‌ای از کتاب معالم العلماء نوشته ابن‌شهرآشوب در اختیارش بود که نویسنده کتاب غنیة النزوع را حارث بن علی معرفی کرد.[۸] محمدباقر خوانساری انتساب کتاب غنیه را به حارث بن علی را اشتباه در نسخه دانست.[۹] عبدالله افندی، در مورد علت اختلاف در نام نویسنده کتاب غنیه می‌نویسد: از آنجا که نام ابن‌زهره، نامی مشترک در بین سادات ابن‌زهره است و دو برادر به نام حمزه بن علی بن زهره و عبدالله بن علی بن زهره کتابی به نام (غنیه) تألیف کرده‌اند، نام نویسنده غنیة النزوع مورد اشتباه و اختلاف قرار گرفته و عبدالله بن علی، نویسنده کتاب الغنیة عن الحجج و الادلة است.[۱۰]
جایگاه
کاظم جعفری پژوهشگر معاصر، در اثر خود که درباره منابع کتاب مکاسب است، غنیة النزوع را از کتاب‌های ارزشمند و نافعی خوانده که از زمان تألیف همیشه مرجع علمی برای فقیهان بود.[۱۱]
محقق حلی فقیه، اصولی قرن هفتم هجری قمری، کتاب غنیة النزوع را به همراه آثار دیگر ابن‌زهره ارزشمند و دقیق خواند.[۱۲]. ابن‌شهر آشوب، فقیه، مفسّر و محدّث شیعه در قرن ششم هجری قمری، از کتاب غنیة با تعبیر «حسن» به معنای خوب، یاد نمود.[۱۳]
علامه مجلسی نیز کتاب غنیه را مشهورتر از آن دانسته که معرفی شود.[۱۴]
ویژگی‌ها
جعفر سبحانی فقیه و متکلم شیعه در مورد ویژگی‌های کتاب غنیة النزوع می‌نویسد:
- ابن‌زهره در کتاب غنیة النزوع برای استدلال‌های خود از حدود دویست و پنجاه آیه قرآن کمک گرفت که این روش در کتاب‌های قبل دیده نمی‌شود.[۱۵]
- ابن‌زهره در این کتاب در مقام استدلال و احتجاج با اهل‌سنت احادیث زیادی از پیامبر اسلام(ص) نقل کرد و از این جهت به نوعی کتاب فقهی که به مقایسه با احکام اهل‌سنت هم پرداخته است به شمار می‌رود.[۱۶]
- نویسنده غنیة النزوع در نزدیک به ششصد و پنجاه مسأله از اجماع برای استدلال‌های خود استفاده کرد.[۱۷]
- کتاب غنیة النزوع بر روش کتاب الانتصار، الناصریات، خلاف و مبسوط نوشته شد.[۱۸]
- ابن‌زهره به فقه اهل‌سنت مانند فقه امامیه آشنا بوده و به همین جهت مباحث کتاب خود را گسترش داد.[۱۹]
محتوا
جعفر سبحانی در مورد محتوای کتاب غنیه می‌نویسد: در کتاب غنیة سه علم مورد بحث قرار می‌گیرد:
- مسائل کلامی از توحید تا معاد.
- اصول فقه که شامل قواعد اصولی است و از آن احکام شرعیه استنباط می‌شود.
- فروع و احکام شرعیه که یک دوره کامل از فقه استدلالی است.[۲۰].
ابن‌زهره بخش فروع و احکام شرعیه را در ۱۱ فصل به این ترتیب ذکر کرد: طهارت،[۲۱] صلاة،[۲۲] زکاة،[۲۳] صوم،[۲۴] حج،[۲۵]، جهاد،[۲۶]، بیع،[۲۷] فرائض،[۲۸] نکاح،[۲۹] جنایات،[۳۰]، حدود،[۳۱] قضا و مسائل مربوط به آن.[۳۲]
نویسنده غنیة در بخش اصول دین به مباحث تکلیف،[۳۳] توحید،[۳۴] عدل،[۳۵] امامت[۳۶] وعد و وعید،[۳۷] امر به معروف و نهی از منکر[۳۸] احکام اموات[۳۹] اشاره کرد.
ابن‌زهره در بخش اصول فقه به بحث اوامر،[۴۰] عموم و خصوص،[۴۱] نسخ،[۴۲] خبر،[۴۳] افعال،[۴۴] اجماع،[۴۵] و قیاس[۴۶] پرداخت.
نسخه‌شناسی
کتاب الغنیة دارای نسخه‌های متعددی است. برخی از این نسخه‌ها عبارتد از:
- دو نسخه سپهسالار و میرزا فضل‌الله شیخ‌الاسلام زنجانی که آقابزرگ تهرانی در کتاب الذریعه نام برده است.[۴۷]
- در کتاب مقدمه‌ای بر فقه شیعه به ۵ نسخه از کتاب غنیة النزوع در کتابخانه‌های مجلس شورای اسلامی، مسجد گوهرشاد، دانشگاه تهران، آیة الله مرعشی نجفی و مرتضی مطهری اشاره شد.[۴۸]
- نسخه‌ای از این کتاب در ضمن «الجوامع الفقهیة»[۴۹] و «سلسلة الینابیع الفقهیة» موجود است.[۵۰]
دو نسخه سپهسالار و نسخه میرزا فضل‌الله از جهت صحت در درجه بالاتری از نسخه‌های دیگر قرار دارند؛ چراکه مطالب کمتری از این دو نسخه حذف شد.[۵۱]
ترجمه
اثری با عنوان معتقد الامامیه، ترجمه فارسی مختصر از کتاب غنیه است که بنابر گفته آقابزرگ تهرانی در کتاب الذریعه، مترجم آن مجهول و یا احتمالاً عمادالدین حسن بن علی طبری آملی از علمای قرن هفتم[۵۲] است. این کتاب ترجمه فارسی همراه با اختصار غنیة النزوع به شمار می‌رود.[۵۳] آقابزرگ تهرانی در جای دیگر، نام کتاب معتقد الإمامیة را منتخب غنیة النزوع معرفی نمود.[۵۴]
تاریخ نشر
کتاب غنیة النزوع همراه با کتاب النهایة و نکت النهایة برای اولین بار در ضمن جوامع الفقهیة در سال ۱۲۷۶ق چاپ شد.[۵۵] این کتاب در ابتدای قرن پانزدهم قمری تحت اشراف جعفر سبحانی در مؤسسه امام صادق(ع) در دو جلد[۵۶] با تحقیق ابراهیم بهادری به چاپ رسید.[۵۷]
پانویس
- ↑ خوانساری، روضات الجنات، ۱۳۹۰ق، ج۲، ص۳۷۶.
- ↑ افندی، ریاض العلماء، ۱۴۳۱ق، ج۶، ص۲۰.
- ↑ افندی، ریاض العلماء، ۱۴۳۱ق، ج۶، ص۲۰.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۱۶، ص۶۹.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۱۶، ص۶۹.
- ↑ افندی، تعلیقة أمل الآمل، ۱۴۱۰ق، ص۲۸۴.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱۰۴، ص۳۱.
- ↑ افندی، ریاض العلماء، ۱۴۳۱ق، ج۱، ص۱۲۲.
- ↑ خوانساری، روضات الجنات، ۱۳۹۰ق، ج۲، ص۳۷۵.
- ↑ افندی، ریاض العلماء، ۱۴۳۱ق، ج۱، ص۲۰۳.
- ↑ جعفری، هدایة الطالب، ۱۴۲۸ق، ص۱۷۰.
- ↑ محقق حلی، نکت النهایة، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۱۴۶.
- ↑ ابن شهرآشوب، معالم العلماء، ۱۳۸۰ق، ص۴۶.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۴۰.
- ↑ سبحانی، تذکرة الأعیان، ۱۴۱۹ق، ج۱، ص۱۷۴.
- ↑ سبحانی، تذکرة الأعیان، ۱۴۱۹ق، ج۱، ص۱۷۴.
- ↑ سبحانی، تذکرة الأعیان، ۱۴۱۹ق، ج۱، ص۱۷۴.
- ↑ سبحانی، تذکرة الأعیان، ۱۴۱۹ق، ج۱، ص۱۷۵.
- ↑ سبحانی، تذکرة الأعیان، ۱۴۱۹ق، ج۱، ص۱۷۵.
- ↑ سبحانی، تذکرة الأعیان، ۱۴۱۹ق، ج۱، ص۱۷۴.
- ↑ ابن‌زهره، الغنیة، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۳۳.
- ↑ ابن‌زهره، الغنیة، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۶۵.
- ↑ ابن‌زهره، الغنیة، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۱۱۵.
- ↑ ابن‌زهره، الغنیة، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۱۳۱.
- ↑ ابن‌زهره، الغنیة، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۱۵۱.
- ↑ ابن‌زهره، الغنیة، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۱۹۹.
- ↑ ابن‌زهره، الغنیة، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۲۰۷.
- ↑ ابن‌زهره، الغنیة، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۳۰۹.
- ↑ ابن‌زهره، الغنیة، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۳۳۵.
- ↑ ابن‌زهره، الغنیة، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۴۰۲.
- ↑ ابن‌زهره، الغنیة، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۴۲۱.
- ↑ ابن‌زهره، الغنیة، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۴۳۶.
- ↑ ابن‌زهره، الغنیة، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۱۹.
- ↑ ابن‌زهره، الغنیة، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۲۴.
- ↑ ابن‌زهره، الغنیة، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۷۱.
- ↑ ابن‌زهره، الغنیة، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۱۴۷.
- ↑ ابن‌زهره، الغنیة، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۲۲۵.
- ↑ ابن‌زهره، الغنیة، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۲۵۵.
- ↑ ابن‌زهره، الغنیة، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۲۵۹.
- ↑ ابن‌زهره، الغنیة، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۲۷۱.
- ↑ ابن‌زهره، الغنیة، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۳۱۰.
- ↑ ابن‌زهره، الغنیة، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۳۴۲.
- ↑ ابن‌زهره، الغنیة، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۳۵۲.
- ↑ ابن‌زهره، الغنیة، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۳۶۵.
- ↑ ابن‌زهره، الغنیة، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۳۷۰.
- ↑ ابن‌زهره، الغنیة، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۳۸۶.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۱۶، ص۶۹.
- ↑ طباطبایی، مترجم، محمد آصف فکرت، مقدمه‌ای بر فقه شیعه، ۱۴۱۰ق، ص۸۴ - ۸۵.
- ↑ حلبی، حمزة بن علی، غنیة النزوع إلی علمی الأصول و الفروع، ۱۴۱۷ق، ص۳۱.
- ↑ ابن‌زهره، الغنیة، ۱۴۱۷ق، ص۳۱.
- ↑ ابن‌زهره، الغنیه، ۱۴۱۷ق، ص۳۱.
- ↑ یزدی، سؤال و جواب، ۱۴۱۵ق، مقدمه، ص۵.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۲۱، ص۲۱۱.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۲۲، ص۴۱۷.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۱۷ق، ج۱۶، ص۶۹.
- ↑ سبحانی، مصادر الفقه الإسلامی و منابعه، ۱۴۱۹ق، ص۴۳۰.
- ↑ سبحانی، رسائل و مقالات، ۱۴۲۵ق، ج۱، ص۳۳۵.
منابع
- آقابزرگ تهرانی، محمد حسن، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، محقق، حسینی، احمد بن محمد، لبنان، دارالأضواء، ۱۴۰۳ق.
- ابن شهرآشوب، محمد بن علی، معالم العلماء، مقدمه نویس، بحر العلوم، محمد صادق، نجف اشرف، المطبعة الحیدریة، چاپ اول، ۱۳۸۰ق.
- ابن‌زهره حلبی، حمزة بن علی، غنیة النزوع إلی علمی الأصول و الفروع، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.
- افندی، عبدالله بن عیسی بیگ، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، محقق، حسینی اشکوری، احمد، اهتمام، مرعشی، محمود، بیروت، مؤسسة التاریخ العربی، چاپ اول، ۱۴۳۱ق.
- تبریزی، جعفر سبحانی، تذکرة الأعیان، محقق، مصحح، گروه پژوهش مؤسسه امام صادق(ع)، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، چاپ اول، بی‌تا.
- تبریزی، جعفر سبحانی، رسائل و مقالات، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، چاپ دوم، ۱۴۲۵ق.
- تبریزی، جعفر سبحانی، مصادر الفقه الإسلامی و منابعه، بیروت،دار الأضواء، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.
- جعفری، عبدالسلام کاظم، هدایة الطالب إلی مصادر کتاب المکاسب، قم، مرکز فقه الأئمة الأطهار(ع)، چاپ اول، ۱۴۲۸ق.
- خوانساری، محمد باقر بن زین العابدین، روضات الجنات فی أحوال العلماء و السادات، محقق، اسماعیلیان، اسدالله، قم، دهاقانی(اسماعیلیان)، چاپ اول، ۱۳۹۰ق.
- طباطبایی یزدی، سید محمد کاظم، سؤال و جواب، با تحقیق و تصحیح سید مصطفی محقق و سید محمد مدنی بجستانی و سید حسن شبیری زنجانی، تهران، مرکز نشر علوم اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
- طباطبایی، سید حسین مدرسی، مقدمه‌ای بر فقه شیعه، محقق، مصحح، محمد آصف فکرت، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۰ق.
- مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، بیروت،دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- محقق حلی، نجم الدین جعفر بن حسن، نکت النهایة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
- میرزا عبد الله افندی اصفهانی، تعلیقة أمل الآمل، قم، کتابخانه مرعشی نجفی، بی‌جا، ۱۴۱۰ق.
- نرم‌افزار جامع فقه اهل‌البیت، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.