عمر بن قیس ماصر
| متکلم، شیعه، اصحاب امام باقر(ع) | |
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | عمر بن قیس بن ابی مسلم الماصر |
| لقب | ابوالصباح، عجلی |
| محل زندگی | کوفه |
| خویشاوندان سرشناس | قیس ماصر(پدر)، عبدالله بن قیس الماصر(برادر) |
| صحابی | امام باقر(ع) |
| اطلاعات حدیثی | |
عمر بن قیس ماصر از متکلمان و محدثان قرن اول و دوم هجری قمری که از اصحاب امام باقر(ع) دانسته شده است. از او روایاتی به نقل از امام باقر(ع) در منابع شیعه و همچنین روایات دیگری در منابع اهل سنت نقل شده است.
گفته شده که عمر بن قیس از شخصیت‌های مرجئه و اولین نظریه‌پرداز در زمینه ارجاء بود؛ به‌گونه‌ای که رویکرد ارجائی او در گزارش‌ها مشهود است. وی گناه را سبب خروج فرد از دایره ایمان نمی‌دانست؛ به همین سبب افرادی چون حجاج بن یوسف ثقفی را مؤمنان گمراه قلمداد می‌کرد.
فرق نویسان با اشاره به گروهی با نام ماصریه، آنها را پیرو عمر بن قیس ذکر کرده‌اند. اعتقاد به خلق قرآن و انحصار حق خلافت در خاندان قریش از جمله عقاید آنها دانسته شده است.
در مورد رویکرد او به تشیع گزارش‌های متناقضی وجود دارد. در برخی نقل‌ها مدافع جایگاه امام علی(ع) پس از پیامبر(ص) دانسته شده و نامش در سلسله اسناد پاره‌ای از روایات مهدوی به چشم می‌خورد و از سویی دیگر آماده کردن چهار هزار مسئله توسط او و طرفدارانش برای به چالش کشیدن امام باقر(ع) جایگاه ضد شیعی او را نشان می‌دهد.
اهل‌سنت عمر بن قیس را ثقه دانسته‌اند؛ اما رجالیان شیعه از او به نیکی یاد نکرده و ضعیف شمرده‌اند. برخی وی را بتری مذهب معرفی کرده و حتی مورد لعن قرار داده‌اند.
معرفی
عمر بن قیس ماصر که با نام عمرو نیز از او یادشده،[۱] از محدثان[۲] و متکلمان[۳] قرن اول و دوم هجری قمری است. شیخ طوسی و به تبع او عالم دیگر، وی را از اصحاب امام باقر(ع) دانسته‌اند.[۴]
لقب او ابوالصباح[۵] و عجلی[۶] بود. پدرش قیس ماصر نیز از اصحاب امام صادق(ع) به شمار رفته است.[۷] گفته شده که قیس از جانب امام علی(ع) مأموریت یافت تا برای نخستین بار بر دجله و فرات، ماصر (آب‌بند)[۸] بنا کند.[۹] لقب ماصر را برای خود عمر بن قیس نیز گزارش کرده‌اند.[۱۰]
عمر بن قیس را از موالیان قبیله کنده[۱۱] و به‌طور خاص اشعث بن قیس کندی[۱۲] دانسته‌اند. ذهبی از مورخان اهل‌سنت او را وابسته به قبیله ثقیف دانسته است.[۱۳] وی در کوفه ساکن شد.[۱۴] و کوفیان از او روایت نقل کرده‌اند[۱۵] همین مسئله سبب شد او را از اهالی کوفه دانسته[۱۶] و به او لقب کوفی بدهند.[۱۷] یونس بن حبیب العجلی ملقب به ابوبشر از اعقاب عمر بن قیس قلمداد شده است.[۱۸]
راوی حدیث
روایات معدودی به نقل از عمر بن قیس در منابع حدیثی نخستین شیعه به ثبت رسیده است.[۱۹] به‌گونه‌ای که از امام باقر(ع) تنها دو حدیث با نام عمر بن قیس[۲۰] و یا عمرو بن قیس[۲۱] آمده است؛ چنان‌که روایتی مشابه با احادیث قبلی به نقل از امام صادق(ع) نیز به وی منسوب است.[۲۲]
در منابع اهل‌سنت نیز روایات چندانی از او به چشم نمی‌خورد تا جایی که برخی معتقدند، او تنها یک روایت از پیامبر اسلام(ص) نقل کرده است.[۲۳] به هر حال نام او در سلسله اسناد برخی روایات صحاح سته،[۲۴] مسند احمد بن حنبل[۲۵] و دیگر مصادر حدیثی[۲۶] و رجالی[۲۷] معتبر اهل‌سنت وجود دارد.
در منابع تاریخی[۲۸] و شخصیت‌نگاری،[۲۹] اساتید و شاگردانی برای او در زمینه نقل روایت ثبت شده است.
جنبه‌های اعتقادی و کلامی
عمر بن قیس را از متکلمان[۳۰] و شخصیت‌های مرجئه[۳۱] و حتی اولین نظریه‌پرداز در زمینه ارجاء[۳۲] دانسته‌اند. رویکرد ارجائی او و رفیق نزدیکش ابوحنیفه[۳۳] در اشعار شعرای آن زمان انعکاس یافته است.[۳۴] روایات وی در منابع شیعه و اهل‌سنت گویای رویکرد ارجائی اوست.[۳۵]
عمر بن قیس در گفتگویی با امام باقر(ع)[۳۶] یا امام صادق(ع)[۳۷] انجام گناهان را سبب خروج فرد از دایره ایمان نمی‌دانست. در گزارشی آمده است که او به گفتگویی بین سلمان فارسی و حذیفه بن یمان اشاره کرده که در آن سلمان از حذیفه می‌خواهد تا روایاتی از پیامبر اسلام(ص) را که دربردارنده لعن و سب برخی از اصحاب است، برای مردم نقل نکند و سپس سلمان به روایتی از رسول خدا(ص) اشاره می‌کند که ایشان لعن و سب خود را در حق برخی اصحاب، دعایی برای آنها در روز قیامت می‌دانست.[۳۸] عمر بن قیس حتی حجاج بن یوسف را مؤمنی گمراه معرفی می‌کرد.[۳۹]
نوبختی در فرق الشیعه و سعد بن عبدالله اشعری قمی در المقالات و الفرق از گروهی به نام ماصریه نام برده‌اند که شامل مرجئه اهل عراق از جمله ابوحنفیه و دیگر کسانی است که از اصحاب عمر بن قیس الماصر به شمار می‌رفتند.[۴۰] دیگران به آنها عقایدی نظیر توقف در اعتقاد به خلق قرآن و انحصار حق خلافت در خاندان قریش را نسبت داده‌اند.[۴۱]
تشیع عمر بن قیس
گزارش‌ها در مورد رویکرد عمر بن قیس نسبت به تشیع چندان هم‌سنخ نیست. ابن شهرآشوب جملاتی را به او در دفاع از جایگاه امام علی(ع) پس از وفات پیامبر اسلام(ص) نسبت می‌دهد[۴۲] و مهدویت‌نگارانی چون ابن‌طاووس نام وی را در سلسله اسناد برخی از روایات مهدوی آورده‌اند[۴۳] و گاه نقل شده که او به همراه بستگانش در قیام عبدالرحمن بن محمد بن اشعث علیه حجاج بن یوسف شرکت کرده است.[۴۴]
از طرف دیگر گزارش‌هایی در مورد رویکرد ضد شیعی عمر بن قیس به چشم می‌خورد؛ چنان‌که در پاره‌ای از گزارش‌ها، او به همراه برخی از یارانش، چهار هزار مسئله آماده کرده بود تا امام باقر(ع) را به چالش بکشد؛[۴۵] همچنین او و ابوحنفیه در لحظات آخر زندگی سلیمان بن مهران اعمش از اصحاب امام صادق(ع) بر بالینش حاضر شده و از او خواستند تا از گفته‌هایی که در مورد جایگاه امام علی(ع) داشته است، توبه کند.[۴۶]
به هر روی عمر و برادرش عبدالله را در زمره منحرفان از مسیر اهل‌بیت(ع) قلمداد کرده‌اند[۴۷] و حتی برخی داشتن چنین فرزندانی برای قیس ماصر را که از متکلمان بزرگ در میان اصحاب امام صادق(ع) به شمار می‌رود[۴۸] مایه تعجب دانسته‌اند.[۴۹]
وثاقت عمر بن قیس
عمر بن قیس در مصادر اهل‌سنت غالباً مورد توثیق قرار گرفته است؛[۵۰] البته برخی پدرش را مشهورتر و موثق‌تر دانسته‌اند؛[۵۱] هرچند بعضی نیز عمر را مجهول پنداشته‌اند.[۵۲] در مصادر شیعه عموماً از عمر بن قیس به نیکی یاد نشده[۵۳] و او را ضعیف شمرده‌اند.[۵۴] تا جایی که رجال کشی[۵۵] و رجال طوسی[۵۶] و دیگر مصادر[۵۷] او را بتری معرفی کرده و حتی مورد لعن قرار داده‌اند.[۵۸]
پانویس
- ↑ شوشتری، قاموس الرجال، ۱۴۱۰ق، ج۸، ص۲۲۱-۲۲۲؛ مامقانی، تنقیح المقال، بی‌تا، ج۲، القسم الاول، ص۳۴۷.
- ↑ ذهبی، تاریخ الإسلام، ۱۴۱۳ق، ج۸، ص۱۸۵؛ ابن حجر عسقلانی، تهذیب التهذیب، ۱۳۲۵ق، ج۷، ص۴۹۰؛ حسینی، التذکره بمعرفه رجال الکتب العشره، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۱۲۴۷.
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۶، ص۳۲۹.
- ↑ شیخ طوسی، رجال طوسی، ۱۳۷۳ش، ص۱۴۲؛ علامه حلی، رجال علامه حلی، ۱۴۰۲ق، ص۲۴۰؛ خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۴۱۳ق، ج۱۴، ص۱۳۴-۱۳۵.
- ↑ ذهبی، تاریخ الإسلام، ۱۴۱۳ق، ج۸، ص۱۸۴؛ ابن حجر عسقلانی، تهذیب التهذیب، ۱۳۲۵ق، ج۷، ص۴۸۹؛ حسینی، التذکره بمعرفة رجال الکتب العشره، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۱۲۴۷.
- ↑ ساعدی، الضعفاء من رجال الحدیث، ۱۴۲۶ق، ج۲، ص۴۶۵.
- ↑ خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۴۱۳ق، ج۱۴، ص۱۳۴؛ لجنة العلمیه فی موسسة الامام الصادق(ع)، معجم طبقات المتکلمین، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۳۲۷؛ مازندرانی حائری، منتهی المقال، ۱۴۱۶ق، ج۵، ص۱۳۸.
- ↑ فراهیدی، العین، قم، ج۷، ص۱۴۷؛ صاحب بن عباد، المحیط فی اللغه، بیروت، ج۸، ص۱۷۷؛ ابن منظور، لسان العرب، بیروت، ج۴، ص۲۴، ج۵، ص۱۷۷.
- ↑ اصبهانی، تاریخ أصبهان، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۳۲۴؛ ابوالشیخ، طبقات المحدثین باصبهان، ۱۴۱۲ق، ج۳، ص۴۵؛ سمعانی، الأنساب، ۱۳۸۲ق، ج۱۲، ص۴۰.
- ↑ مامقانی، تنقیح المقال، بی‌تا، ج۳، الکنی، ص۶۷-۶۸؛ نمازی شاهرودی، مستدرکات علم رجال الحدیث، ۱۴۱۴ق، ج۸، ص۵۴۰.
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۶، ص۳۲۹.
- ↑ ذهبی، تاریخ الإسلام، ۱۴۱۳ق، ج۸، ص۱۸۴؛ ساعدی، الضعفاء من رجال الحدیث، ۱۴۲۶ق، ج۲، ص۴۶۵.
- ↑ ذهبی، تاریخ الإسلام، ۱۴۱۳ق، ج۸، ص۱۸۴؛ ابن حجر عسقلانی، تهذیب التهذیب، ۱۳۲۵ق، ج۷، ص۴۸۹-۴۹۰.
- ↑ سمعانی، الأنساب، ۱۳۸۲ق، ج۱۲، ص۴۱؛ ابوالشیخ، طبقات المحدثین باصبهان، ۱۴۱۲ق، ج۳، ص۴۴.
- ↑ سمعانی، الأنساب، ۱۳۸۲ق، ج۱۲، ص۴۱؛ ابوالشیخ، طبقات المحدثین باصبهان، ۱۴۱۲ق، ج۳، ص۴۴.
- ↑ بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، ۱۳۷۴ش، ج۵، ص۱۴۵؛ مجلسی، بحار الأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۲۴، ص۲۷۳؛ قمی مشهدی، کنز الدقائق، ۱۳۶۸ش، ج۱۲، ص۳۸۶.
- ↑ ذهبی، تاریخ الإسلام، ۱۴۱۳ق، ج۸، ص۱۸۴؛ ابن حجر عسقلانی، تهذیب التهذیب، ۱۳۲۵ق، ج۷، ص۴۸۹؛ حسینی، التذکره بمعرفة رجال الکتب العشره، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۱۲۴۷.
- ↑ اصبهانی، تاریخ أصبهان، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۳۲۴-۳۲۵؛ ابوالشیخ، طبقات المحدثین باصبهان، ۱۴۱۲ق، ج۳، ص۴۴-۴۶؛ سمعانی، الأنساب، ۱۳۸۲ق، ج۱۲، ص۴۰-۴۱.
- ↑ ساعدی، الضعفاء من رجال الحدیث، ۱۴۲۶ق، ج۲، ص۴۶۸.
- ↑ صفار، بصائر الدرجات، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۶؛ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۵۹.
- ↑ تفسیر عیاشی، ج۱، ص۶؛ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۷، ص۱۷۵-۱۷۶؛ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۳۵۶.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۷، ص۱۷۵.
- ↑ ذهبی، تاریخ الإسلام، ۱۴۱۳ق، ج۸، ص۱۸۵.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: ابوداود، سنن أبی‌داود، ۱۴۲۰ق، ج۴، ص۱۹۹۲-۱۱۹۳.
- ↑ ابن حنبل، مسند أحمد بن حنبل، ۱۴۱۶ق، ج۳۹، ص۱۱۰، ج۴۱، ص۴۸۱.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: ساعدی، الضعفاء من رجال الحدیث، ۱۴۲۶ق، ج۲، ص۴۶۸.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: ابن حجر عسقلانی، الإصابه، ۱۴۱۵ق، ج۳، ص۹۷.
- ↑ ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۵۲، ص۱۲۴، ۱۲۷؛ ذهبی، تاریخ الإسلام، ۱۴۱۳ق، ج۸، ص۱۸۵؛ ابن حجر عسقلانی، تهذیب التهذیب، ۱۳۲۵ق، ج۷، ص۴۹۰.
- ↑ حسینی، التذکره بمعرفه رجال الکتب العشره، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۱۲۴۷، ۱۲۸۲؛ ساعدی، الضعفاء من رجال الحدیث، ۱۴۲۶ق، ج۲، ص۴۶۵-۴۶۶؛ خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۴۱۳ق، ج۷، ص۱۰۲.
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۶، ص۳۲۹.
- ↑ ابن قتیبه، المعارف، ۱۹۹۲م، ص۶۲۵.
- ↑ ابن حجر عسقلانی، تهذیب التهذیب، ۱۳۲۵ق، ج۷، ص۴۹۰.
- ↑ در زمینه رفاقت عمر بن قیس و ابو حنیفه بنگرید به: بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، ۱۳۷۴ش، ج۵، ص۱۴۵؛ مجلسی، بحار الأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۲۴، ص۲۷۳؛ قمی مشهدی، کنز الدقائق، ۱۳۶۸ش، ج۱۲، ص۳۸۶.
- ↑ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۴۱۷ق، ج۱۳، ص۳۷۷.
- ↑ ساعدی، الضعفاء من رجال الحدیث، ۱۴۲۶ق، ج۲، ص۴۶۶-۴۶۷.
- ↑ عده‌ای از علما، اصول سته عشر، ۱۴۲۳ق، ص۲۹۳-۲۹۴ و با تعبیر ابن قیس الماصر: کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۲۸۵.
- ↑ مفید، الامالی، ۱۴۱۳ق، ص۲۱-۲۲.
- ↑ ابن حنبل، مسند أحمد بن حنبل، ۱۴۱۶ق، ج۳۹، ص۱۱۰؛ ابوداود، سنن أبی‌داود، ۱۴۲۰ق، ج۴، ص۱۹۹۲-۱۱۹۳.
- ↑ ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۱۲، ص۱۸۷.
- ↑ نوبختی، فرق الشیعه، ۱۴۰۴ق، ص۷؛ اشعری قمی، المقالات و الفرق، ۱۳۶۰ش، ص۶.
- ↑ ساعدی، الضعفاء من رجال الحدیث، ۱۴۲۶ق، ج۲، ص۴۶۸.
- ↑ ابن شهر آشوب مازندرانی، مناقب، ۱۳۷۹ق، ج۱، ص۲۷۳.
- ↑ ابن طاووس، التشریف بالمنن، ۱۴۱۶ق، ص۲۷۵، ۳۴۷؛ الملاحم و الفتن، تهران، ص۱۷۹
- ↑ اصبهانی، تاریخ أصبهان، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۳۲۴؛ ابوالشیخ، طبقات المحدثین باصبهان، ۱۴۱۲ق، ج۳، ص۴۴، سمعانی، الأنساب، ۱۳۸۲ق، ج۱۲، ص۴۱.
- ↑ رجال کشی، ص۲۱۹-۲۲۱.
- ↑ بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، ۱۳۷۴ش، ج۵، ص۱۴۵؛ مجلسی، بحار الأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۲۴، ص۲۷۳-۲۷۴؛ قمی مشهدی، کنز الدقائق، ۱۳۶۸ش، ج۱۲، ص۳۸۶.
- ↑ عده‌ای از علما، اصول سته عشر، ۱۴۲۳ق، ص۲۹۳، پاورقی ۵.
- ↑ مازندرانی حائری، منتهی المقال، ۱۴۱۶ق، ج۵، ص۱۳۸؛ مستطرفات المعالی، ص۳۹۱؛ لجنه العلمیه فی موسسه الامام الصادق(ع)، معجم طبقات المتکلمین، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۳۲۷.
- ↑ مامقانی، تنقیح المقال، بی‌تا، ج۲، القسم الاول، ص۳۳۶.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: ذهبی، تاریخ الإسلام، ۱۴۱۳ق، ج۸، ص۱۸۵؛ ابن حجر عسقلانی، تهذیب التهذیب، ۱۳۲۵ق، ج۷، ص۴۹۰؛ بسوی، المعرفه و التاریخ، ۱۴۰۱ق، ج۳، ص۹۵.
- ↑ ابن حجر عسقلانی، تهذیب التهذیب، ۱۳۲۵ق، ۷، ص۴۹۰.
- ↑ ابن حجر عسقلانی، تهذیب التهذیب، ۱۳۲۵ق، ج۷، ص۴۹۰.
- ↑ ساعدی، الضعفاء من رجال الحدیث، ۱۴۲۶ق، ج۲، ص۴۶۷.
- ↑ مامقانی، تنقیح المقال، بی‌تا، ج۲، القسم الاول، ص۳۳۶.
- ↑ کشی، رجال کشی، ۱۴۰۴ق، ص۲۱۹-۲۲۱.
- ↑ شیخ طوسی، رجال طوسی، ۱۳۷۳ش، ص۱۴۲.
- ↑ ابن داود حلی، رجال ابن داود، قم، ص۴۸۹-۴۹۰؛ علامه حلی، رجال علامه حلی، ۱۴۰۲ق، ص۲۴۰؛ خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۴۱۳ق، ج۱۴، ص۱۳۴.
- ↑ نوری، مستدرک الوسائل، ۱۴۲۹ق، ج۲۳، ص۴۶.
منابع
- ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، الإصابة فی تمییز الصحابة، تحقیق عادل احمد عبد الموجود و علی محمد معوض، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۵ق.
- ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، تهذیب التهذیب، بیروت،دار صادر، ۱۳۲۵ق.
- ابن حنبل، احمد بن محمد، مسند الإمام أحمد بن حنبل، بیروت، مؤسسة الرسالة، ۱۴۱۶ق.
- ابن داود حلی، حسن بن علی، رجال ابن داود، قم، منشورات رضی، بی‌تا.
- ابن شهر آشوب مازندرانی، محمد بن علی، مناقب آل أبی طالب(ع)، قم، علامه، ۱۳۷۹ق.
- ابن طاووس، علی بن موسی، التشریف بالمنن فی التعریف بالفتن المعروف بالملاحم و الفتن، قم، مؤسسة صاحب الأمر(عج)، ۱۴۱۶ق.
- ابن طاووس، علی بن موسی، الملاحم و الفتن، یا فتنه و آشوبهای آخر الزمان، تهران، إسلامیة، بی‌تا.
- ابن عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینة دمشق و ذکر فضلها و تسمیة من حلها من الأماثل أو اجتاز بنواحیها من واردیها و أهلها، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.
- ابن قتیبة، عبدالله بن مسلم، المعارف، تحقیق ثروت عکاشة، قاهرة، الهیئة المصریة العامة للکتاب، چاپ دوم، ۱۹۹۲م.
- ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت،دار صادر، چاپ سوم، بی‌تا.
- ابن‌سعد، محمد، الطبقات الکبری، تحقیق محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۰ق.
- ابوالشیخ، عبد الله بن محمد، طبقات المحدثین بأصبهان و الواردین علیها، بیروت، مؤسسة الرسالة، چاپ دوم، ۱۴۱۲ق.
- ابوداود، سلیمان بن اشعث، سنن أبی‌داود، قاهره، دارالحدیث، ۱۴۲۰ق.
- اشعری قمی، سعد بن عبدالله، المقالات و الفرق، تهران، مرکز انتشارات علمی فرهنگی، چاپ دوم، ۱۳۶۰ش.
- اصبهانی، احمد بن عبدالله، تاریخ أصبهان، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.
- بحرانی، سید هاشم بن سلیمان، البرهان فی تفسیر القرآن، قم، مؤسسه بعثه، ۱۳۷۴ش.
- بسوی، یعقوب بن سفیان، کتاب المعرفة و التاریخ، تحقیق اکرم ضیاء العمری، بیروت، مؤسسة الرسالة، چاپ دوم، ۱۴۰۱ق.
- حسینی، محمد بن علی، التذکرة بمعرفة رجال الکتب العشرة، قاهره، مکتبة الخانجی، ۱۴۱۸ق.
- خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۷ق.
- خویی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة، بی‌نا، بی‌جا، چاپ پنجم، ۱۴۱۳ق.
- ذهبی، محمد بن محمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، تحقیق عمر عبد السلام تدمری، بیروت، دارالکتاب العربی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
- ساعدی، حسین، الضعفاء من رجال الحدیث، قم، مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، ۱۴۲۶ق.
- سمعانی، عبدالکریم بن محمد، الأنساب، حیدرآباد، دائرة المعارف العثمانیة، ۱۳۸۲ق.
- شوشتری، محمدتقی، قاموس الرجال، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۰ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، رجال الطوسی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ سوم، ۱۳۷۳ش.
- صاحب بن عباد، اسماعیل بن عباد، المحیط فی اللغة، بیروت، عالم الکتب، بی‌تا.
- صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمّد(ع)، قم، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
- عده‌ای از علما، الأصول الستة عشر قم، مؤسسة دارالحدیث الثقافیة، ۱۴۲۳ق.
- علامه حلی، حسن بن یوسف، رجال العلامة الحلی، قم، الشریف الرضی، چاپ دوم، ۱۴۰۲ق.
- عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر العیاشی، تهران، المطبعة العلمیة، ۱۳۸۰ق.
- فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، قم، نشر هجرت، چاپ دوم، بی‌تا.
- قمی مشهدی، محمد بن محمدرضا، تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۶۸ش.
- کشی، محمد بن عمر، اختیار معرفة الرجال، قم، موسسة آل البیت(ع) لإحیاء التراث، ۱۴۰۴ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب بن اسحاق، الکافی، تهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- لجنه العلمیه فی موسسه الامام الصادق(ع)، معجم طبقات المتکلمین، قم، مؤسسة الإمام الصادق(ع)، ۱۴۲۴ق.
- مازندرانی حائری، محمد بن اسماعیل، منتهی المقال فی أحوال الرجال، قم، موسسة آل البیت(ع) لإحیاء التراث، قم، ۱۴۱۶ق.
- مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال فی علم الرجال، رحلی، بی‌نا، بی‌جا، بی‌تا.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- مفید، محمد بن محمد، الأمالی قم، کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
- نمازی شاهرودی، علی، مستدرکات علم رجال الحدیث، تهران، فرزند مولف، ۱۴۱۴ق.
- نمازی شاهرودی، علی، مستطرفات المعالی یا منتخب المقال و الاقوال فی علم الرجال، تهران، موسسه نبأ، ۱۴۲۲ق.
- نوبختی، حسن بن موسی، فرق الشیعة، بیروت، دارالاضواء، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
- نوری، حسین بن محمدتقی، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، بیروت، موسسة آل البیت(ع) لإحیاء التراث، ۱۴۲۹ق.