عبدالله بن سبأ و اساطیر اخری (کتاب)

عبدالله بن سبأ و اساطیر أخری

اطلاعات کتاب
نویسنده	سید مرتضی عسکری
زبان	عربی
مجموعه	۲ جلد
اطلاعات نشر
ناشر	نجف (چاپ اول)
تاریخ نشر	۱۳۷۵ق. /۱۳۳۵ش.

این مقاله دربارهٔ کتاب عبدالله بن سبأ است. برای آشنایی با فردی به همین نام مدخل عبدالله بن سبا را ببینید.

عبدالله بن سبأ و أساطیر أخری کتابی در دو جلد تالیف سید مرتضی عسکری. این کتاب، پژوهشی تاریخی–رجالی درباره روایات فردی به نام سیف بن عمر است. به نظر مولف، او افسانه‌های زیادی را جعل کرده که از جمله آن‌ها افسانه عبدالله بن سبأ است.

برخی مخالفان تشیع، این مذهب را ساخته شخصی به نام عبدالله بن سبأ می‌دانند، این کتاب تلاش کرده است این ادعا را باطل کند. مولف با استناد به منابع متقدم تاریخی (قبل از ۵۰۰ق.)، روایات سیف را با دیگر روایات مقایسه کرده و آ‌ن‌ها را جعلی دانسته است. نویسنده ابتدا کتاب را «احادیث سیف» نامگذاری کرده بود ولی به پیشنهاد شیخ راضی آل یاسین (مولف کتاب «صلح الحسن») نام آن را به عبدالله بن سبا تغییر داد. ترجمه فارسی این کتاب با نام عبدلله بن سبا و دیگر افسانه‌های تاریخی به چاپ رسیده است.

درباره مولف

مقالهٔ اصلی: سید مرتضی عسکری

سید مرتضی شریف عسکری مشهور به علامه عسکری (۱۳۳۲ق/۱۲۹۳ش - ۱۴۲۸ق/۱۳۸۶ش)، سیره‌نگار، متخصص در تاریخ اسلام و عالم دینی شیعه در حوزه علمیه سامرا. عسکری کوشیده است تا با نگاهی محققانه، به بررسی تاریخ اسلام بپردازد. مهم‌ترین کتاب‌های وی عبارت‌اند از خمسون و مائه صحابی مختلق، التوسل بالنبی (ص) و التبرک بآثاره. وی از اعضای شورای عالی مجمع جهانی اهل بیت و از روحانیان فعال علیه رژیم بعثی عراق و مدت‌ها از اعضای حزب الدعوة‌الاسلامیة بود.

انگیزه مولف

مولف در مراجعه به برخی روایات موجود در منابع تاریخی مشهور و قدیمی، به قرائن و شواهدی دست یافت که نشان می‌داد آن روایات جعلی هستند. او تصمیم گرفت آن روایات را جمع آوری و با سایر روایات مقایسه کند. در نتیجه به حقیقتی دست یافت که در لابلای تاریخ به آن توجه نشده بود. البته وی ابتدا از انتشار چنین کتابی بیم داشت (زیرا از ضعف بسیاری از منابع تاریخی پرده برمی‌داشت) و از این رو او از کسانی که ایمانشان به تاریخ مدوّن، مانند ایمان پیرزنان به خرافات است، خواسته است که این کتاب را نخوانند چرا که ضعف منابع تاریخی به داستان عبدالله بن سبأ محدود نمی‌شود.

محتوای جلد اول کتاب

افسانه عبدالله بن سبأ

مباحث جلد اول با داستان عبدالله بن سبأ آغاز می‌شود. داستان از نگاه مولف چنین است: فردی یهودی از صنعای یمن، در دوران خلافت عثمان اسلام آورد و ضمن سفر به شهرهای مهم اسلامی، مردم را بشارت داد که محمد (ص) رجعتی دارد و علی (ع) وصی اوست ولی عثمان حق او را غصب کرده و لذا جدال با او برای بازگرداندن حق به اهلش واجب است. او نمایندگانی به سرزمین‌های اسلامی فرستاد و عده‌ای به او گرویدند از جمله بزرگانی همچون ابوذر و عمار یاسر و مالک اشتر. ماجرای کشته شدن عثمان با تحریک سبائیان رخ داده است.

منشأ افسانه

مولف سپس برای یافتن منشأ این افسانه به بررسی منابع و راویان متقدم و متاخر پرداخته و به این نتیجه رسیده که این داستان منحصرا از چهار طریق روایت شده: تاریخ الامم و الملوک (طبری/۳۱۰ق)، تاریخ مدینة دمشق (ابن عساکر/۵۷۱ق)، التمهید و البیان فی مقتل الشهید عثمان بن عفان (ابن ابی بکر/۷۴۱ق) و تاریخ الاسلام (ذهبی/۷۴۸ق). هر چهار منبع، داستان را از فردی به نام «سیف بن عمر» روایت کرده‌اند.

سیف بن عمر

مولف در ادامه به معرفی سیف بن عمر (تمیمی اُسَیْدی کوفی الاصل، درگذشته بین ۱۷۰ تا ۱۹۳ق.) پرداخته و ارزش احادیث او را از زبان بزرگان تاریخ و رجال، از یحیی بن مُعین (۲۳۳ق.) تا ابن حَجَر (۸۵۲ق.)، بررسی کرده است که همگی درباره او گفته‌اند: ضعیف، کَذّاب، متروک الحدیث، متهم به زندیق بودن...

بررسی روایات سیف بن عمر

مولف سپس خود به بررسی روایات سیف از طریق منابع اصلی آن به ویژه تاریخ طبری پرداخته و آن‌ها را با روایات راویان مورد اعتماد مقایسه کرده است تا اولا: میزان تاثیرگذاری سیف بر منابع تاریخ اسلام مشخص شود؛ ثانیا: ارزش احادیث سیف روشن شود؛ ثالثا: میزان بی‌طرفی یا جانبداری سیف نسبت به واقعه تاریخی معلوم گردد.

او در خاتمه جلد اول دلیل رواج روایات جعلی سیف و بی‌توجهی به روایات صحیح را تطابق روایات او با «آنچه مسلمانان می‌خواسته‌اند رخ داده باشد» دانسته است، نه «آنچه واقعا رخ داده است».

محتوای جلد دوم

انگیزه جعل

مولف در مقدمه جلد دوم گفته است که در بررسی‌های اولیه خود می‌پنداشته که انگیزه سیف از جعل روایات، صرفا دفاع کردن از بزرگان صحابه و کوچک شمردن مخالفان آن‌ها بوده، ولی نهایتا به این نتیجه رسیده است که انگیزه سیف از جعل، دو چیز بوده است:

۱. تعصب قبیله‌ای در تمجید از عدنانیان در مقابل قحطانیان

۲. کافر بودن سیف به اسلام. از این روست که او در صدد تحریف حقایق تاریخی اسلام برآمده و افسانه‌ها و خرافات را وارد عقاید مسلمانان کرده است.

برخی دیگر از افسانه های سیف

مولف در ادامه، برخی دیگر از افسانه‌های ساختگی سیف از جمله گسترش اسلام با شمشیر و خون، ارتداد اهل عمان و یمن، فتوحات غیر واقعی، تحریف در اسامی اشخاص و... را بررسی و با دیگر روایات مقایسه کرده است و در نیمه دوم این جلد، دوباره به بحث درباره عبدالله بن سبأ رو آورده و شخصیت عبدالله بن سبأ را در کتب حدیثی و سپس کتب ملل و نحل بررسی کرده است.

سبائیت و ابن سبأ

عسکری درباره حقیقت سبائیت و ابن سبأ می‌گوید: سبائیت (سبئیت) بر انتساب به قبائل یمنی از نسل سبأ بن یَشْجُب بن یَعْرب بن قَحْطان دلالت دارد و مرادف قحطانیت است و بسیاری از راویان حدیث در صحاح سته ، لقب سبئی دارند و تا نیمه‌های قرن سوم قمری به آن مشهور بوده‌اند. سپس این لقب به عنوان طعنه‌ای برای برخی اصحاب امام علی (ع) و یاران مختار که از قبائل سبائی بودند به کار رفت و نهایتا به همه شیعیان امام علی، سبئی گفته شد. پس از آن سیف بن عمر افسانه عبدالله بن سبأ را ساخت و طبری از او و دیگر مورخان از طبری نقل کردند و بعد‌ها این واژه برای فرقه‌ای مذهبی به کار رفت و معنای انتساب به قبائل سبأ فراموش شد. علامه عسکری معتقد است عبدالله بن سبأ‌‌ همان عبدالله بن وهب سبائی است که سرکرده خوارج در نهروان بود.

روی جلد ترجمه فارسی عبدالله بن سبا و افسانه‌های دیگر

چاپ و نشر و ترجمه‌ها

اصل کتاب در دو جلد و به زبان عربی، نخستین بار در سال ۱۳۷۵ق. /۱۳۳۵ش. در نجف و سپس در سال ۱۳۸۱ق. /۱۳۴۰ش. با اضافاتی در قاهره و پس از آن در سال ۱۳۸۸ق. در بیروت به چاپ رسید ولی هر سه مورد به دور از نظارت مولف بود و از این رو اشتباهاتی داشت. چاپ چهارم کتاب در سال ۱۳۹۳ق. در بیروت با اعمال اصلاحات و اضافاتی از سوی مولف صورت گرفت.

این کتاب به زبان‌های انگلیسی، فارسی، اردو و ترکی ترجمه شده است. ترجمه فارسی در سال ۱۳۴۳ش. توسط احمد فهری زنجانی و محمد صادق نجفی و هاشم هریسی و با نام عبدلله بن سبا و دیگر افسانه های تاریخی انجام شد و توسط انتشارات مجمع علمی اسلامی و همچنین دانشکده اصول دین به چاپ رسید.

بازتاب انتشار کتاب

کتاب عبدالله بن سبأ پس از انتشار، طرفداران و مخالفانی پیدا کرد که مولف در مقدمه چاپ سوم به برخی از آن‌ها اشاره کرده و به آن‌ها پاسخ داده است. همچنین در برخی از مطبوعات عربستان سعودی نیز اظهار نظرهایی از سوی اساتید دانشگاه‌های عربستان به چاپ رسید. این اظهارات و پاسخ‌های علامه عسکری به آن‌ها در کتابی با عنوان «آراء و اَصداء حول عبدالله بن سبأ و روایات سیف فی الصحف السعودیة» گردآوری شده است.

نقدها و اشکالات

طاووسی از محققان حوزه تاریخ دو اشکال به علامه عسکری وارد کرده است یکی اینکه عسکری عبدالله بن سبا را ساخته و پرداخته سیف بن عمر دانسته در حالی که در ده‌ها روایت بی آن که نامی از سیف باشد نام عبدالله بن سبا وجود دارد و البته عبدالله بن سبا شخصی غالی بوده ولی مؤسس تشیع نبوده است. دیگر اینکه عبدالله بن سبا را همان رهبر خوارج برشمرده، در حالی که به هیچ وجه نمی‌شود رهبر خوارج را به عنوان مؤسس شیعه معرفی کرد و این فقط شباهت اسمی است چون رهبر خوارج با تشیع هیچ نسبتی ندارد.

منابع

• عسکری، مرتضی، عبدالله بن سبا، چاپ ششم،۱۴۱۳ق، ۱۹۹۲م، بی جا، بی نا.
• عسکری، مرتضی، آراء وأصداء حول عبدالله بن سبأ وروايات سيف فی الصحف السعودیه، مبعه شفق، ناشر دانشکده اصول الدین، چاپ اول، ۱۳۷۹ق.
• سعید طاووسی بیان کرد:

دو اشتباه علامه عسکری درباره شخصیت عبدالله بن سبا؛ https://atna.atu.ac.ir/fa/news/304994/دو-اشتباه-علامه-عسکری-درباره-شخصیت-عبدالله-بن-سبا

پیوند به بیرون

• متن کتاب عبدالله بن سبا و اساطیر اخری