رقیب و عتید

معاد

مرگ
احتضار • عزرائیل • غسل میت • کفن • نماز میت • تدفین • شهادت
برزخ
شب اول قبر • سؤال قبر • نکیر و منکر • حیات برزخی • بدن برزخی
قیامت
اسرافیل • معاد جسمانی • نفخ صور • نامه اعمال • صراط • صحرای محشر • اصحاب یمین • اصحاب شمال
بهشت
درهای بهشت • حور العین • غلمان • رضوان • نعمت‌های بهشت
جهنم
درهای جهنم • درکات جهنم • زقوم • اسفل سافلین • هاویه • جحیم • غساق
مفاهیم وابسته
شفاعت • تجسم اعمال • رقیب و عتید • تناسخ • رجعت • روح • باقیات صالحات

رَقیب و عَتید نام دو فرشته نویسنده اعمال انسان. این دو نام برگرفته از آیه ۲۸ سوره ق: «ما یلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلاَّ لَدَیهِ رَقِیبٌ عَتِیدٌ» است. بر اساس برخی روایات، رقیب که بر شانه راست فرد قرار دارد نویسنده کارهای نیک و عتید که بر شانه چپ قرار دارد نویسنده گناهان هستند. این دو فرشته در هنگام مرگ بر انسان ظاهر شده و در قیامت بر اعمال او گواهی می‌دهند. قرآن با تعابیر «رُسُل»، «کِرامَاً کاتِبینَ» و «حافظین» نیز از این فرشتگان یاد کرده است.

معنای رقیب و عتید

«رقیب»؛ به معنای مراقب و «عتید» به معنای کسی است که مهیای انجام کار است. طبرسی ‌گوید: رقیب یعنی حافظی که هیچ چیز از او پوشیده نیست، بنابراین مراد از رقیب در آیه، یعنی حافظ و ضابط اعمال و گفتار، و عتید یعنی آماده و حاضر، و منظور حافظانی است که آماده ثبت اعمال‌اند.

وی در تفسیر مجمع البیان و علامه طباطبایی در تفسیر المیزان معتقدند رقیب و عتید نام دو فرشته نیست، بلکه دو صفت هستند که به معنای مراقبت و حفظ، و شاهد و مهیا می‌باشند.

هر انسانی دو فرشته مخصوص خود دارد. برخی با توجه به حدیثی از امام صادق(ع) فرشتگان روز را غیر از فرشتگان شب دانسته‌اند.

در آیات قرآن از این دو فرشته با عناوین «مُتَلَقِّیان» و «کِرامَاً کاتِبینَ» و «رُسُل» نیز یاد شده است. علاوه بر رقیب و عتید فرشتگان دیگری نیز در کنار انسان قرار دارند که او را تا هنگام مرگ در مقابل برخی دام‌های شیطان و گزند بسیاری از حوادث حفظ می‌کنند.

دو فرشته متلقی

گروهی از مفسّران معتقدند که «رقیب» و «عتید»، همان دو فرشته‌ای هستند که در آیه «إِذْ یتَلَقَّی الْمُتَلَقِّیانِ عَنِ الْیمِینِ وَ عَنِ الشِّمَالِ قَعِیدٌ» به عنوان «متلقیان»، از آنها یاد شده است. فرشته سمت راست، نامش «رقیب» و نویسنده کارهای خوب است و فرشته سمت چپ، نامش «عتید» و نویسنده کارهای بد است.

سید محمد حسین تهرانی معتقد است چون فرشتگان مادی نیستند، مکان لازم ندارند ولی چون تعلّق به مادّه می‌گیرند نسبت و اضافه‌ای با مادّه پیدا می‌کنند، مانند روح انسان که مادّی نیست ولی بواسطه تعلّق به بدن، نسبت خاصّی با بدن پیدا می‌کند، آمدن دو فرشته آسمانی و قرار گرفتن بر دو شانه هم نظیر تعلّق نفس به بدن است و راست و چپ کنایه از سعادت و شقاوت است؛ یعنی آن فرشتگان یکی اعمال خوب را ثبت می‌کند و دیگری اعمال بد را ضبط می‌نماید.

کِرامَاً کاتِبینَ و سایر تعبیرات قرآنی

مفسران «رُسُل» مطرح شده در سوره زخرف و «حافِظین» و «کراماً کاتبین» در سوره انفطار را همان رقیب و عتید دانسته‌اند: أَمْ یحْسَبُونَ أَنَّا لَا نَسْمَعُ سِرَّ‌هُمْ وَنَجْوَاهُم بَلَیٰ وَرُ‌سُلُنَا لَدَیهِمْ یکتُبُونَ (ترجمه:آیا می‌پندارند ما راز و نجوایشان را نمی‌شنویم؟ آری، رسولان ما نزد آنها هستند و می‌نویسند.)^{[زخرف–۸۰]} وَ إِنَّ عَلَیکمْ لَحَافِظِینَ، کرَ‌امًا کاتِبِینَ، یعْلَمُونَ مَا تَفْعَلُونَ  (ترجمه:بر شما محافظانی گمارده شده‌اند: کاتبانی بزرگوار، می‌دانند که شما چه می‌کنید.)^{[انفطار–۱۰-۱۲]}

این واژه قرآنی در ادبیات مردم ایران نیز کاربرد داشته و به صورت ضرب المثل «حسابش با کِرامَل الکاتبینه» درآمده است. در ادبیات فارسی نیز از این فرشتگان یاد شده که شعر حافظ نمونه‌ای از آن است:

نستعلیق

وظایف این دو فرشته

این دو فرشته علاوه بر ثبت عقاید و اخلاق و اعمال و گفتار فرد، در هنگام مرگ بر انسان ظاهر شده و در قیامت بر اعمال او شهادت می‌دهند.

ثبت اعمال

در آیه «إِذْ یتَلَقَّی الْمُتَلَقِّیانِ...» سخن از ثبت و مراقبت دو فرشته از تمامی اعمال آدمی است، که گفتار انسان نیز بخشی از آن است، اما در آیه «ما یلْفِظُ مِن قَوْلٍ إِلاّ لَدَیهِ رَقِیبٌ عَتِیدٌ» بر الفاظ و سخنان او تکیه بیشتری می‌کند و ذکر دوباره آن در این آیه، از باب ذکر خاص بعد از عام است که نشانگر اهمیت گفتار در بین اعمال انسان دارد.

در روایتی، پیامبر(ص) فرمود فرشته دست راست بر فرشته دست چپ حاکم است، هر گاه مسلمان کار نیکی انجام داد، فرشته دست راست ده برابر در نامه‌اش می‌نویسد، و هرگاه گناهی انجام داد به فرشته دست چپ می‌گوید هفت ساعت صبر کن، اگر توبه کرد آن گناه را نمی‌نویسد و اگر توبه نکرد یک گناه به حسابش می‌نویسد.

در اینکه این دو فرشته چه سخنانی را می‌نویسند در میان مفسران گفتگو است. جمعی معتقدند همه چیز را می‌نویسند، حتی ناله‌ای را که دردمند در موقع درد سر می‌دهد، در حالی که بعضی دیگر عقیده دارند تنها الفاظ خیر و شر و واجب و مستحب یا حرام و مکروه را می‌نویسند و کاری به مباحات ندارند. اما عمومیت تعبیر آیه نشان می‌دهد که تمامی الفاظ و گفتار آدمی ثبت می‌شود مگر اموری که خداوند اجازه نمی‌دهد حتی این دو فرشته از آن مطلع گردند. در دعای کمیل آمده است: وَ کلّ سَیئَةٍ أَمَرْتَ بإثْبَاتِهَا الْکرَام‌ الْکاتِبینَ الَّذِینَ وَکلْتَهُمْ بحِفْظِ مَا یکونُ مِنِّی وَ جَعَلْتَهُمْ شُهُودًا عَلَی مَعَ جَوَارِحی وَ کنْتَ أَنْتَ الرَّقِیبَ عَلَی مِنْ وَرَآئِهِمْ وَالشَّاهِدَ لِمَا خَفِی عَنْهُمْ: بار خدایا بیامرز هر کار زشتی که کراما کاتبین آن را ثبت نموده‌اند، فرشتگان بزرگواری که برای حفظ و ثبت آنچه از من است گماشتی! و آنان را با اعضاء و جوارح من، گواهانی بر عمل من قرار دادی! و خودت در رتبهای مافوق آنها رقیب و محافظ و محاسب من بودی و شاهد بر آنچه از آنها پنهان می‌مانده است.»

در حدیث دیگری از امام صادق(ع) آمده است که خداوند برای اکرام و احترام مؤمن، بعضی از سخنان او را که جنبه سری دارد از فرشتگان مخفی می‌دارد.

حضور هنگام مرگ

مطابق حدیثی از سلمان فارسی، در هنگام مرگ دو نفر نزد انسان می‌آیند یکی سمت راست و دیگری سمت چپ می‌نشینند، سلام می‌دهند و می‌گویند ما کتاب اعمالت را آورده‌ایم آن را بگیر، انسان می‌پرسد چه کتابی؟ آنان می‌گویند ما همان دو فرشته‌ای بودیم که در دنیا با تو بودیم و تمام کارهای خوب و بد تو را می‌نوشتیم این همان کتاب اعمال تو است. کتاب خوبیها در دست رقیب و کتاب بدیها در دست عتید است، انسان با دیدن خوبیها خوشحال می‌شود و با دیدن بدیها غمگین شده و گریه می‌کند.

شاهد اعمال در قیامت

همین دو فرشته در قیامت به عنوان شاهد اعمال فرد حاضر می‌شوند.

منابع

• قرشی، سید علی اکبر، قاموس قرآن، تهران، انتشارات‌دار الکتب الاسلامیه، چاپ هفتم، ۱۳۷۶ش.
• محمد تقی مجلسی، بحار الأنوار،‌دار إحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
• مغنیه، محمد جواد، تفسیر الکاشف،‌دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ اول، ۱۴۲۴ق.
• طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر جوامع الجامع، انتشارات دانشگاه تهران و مدیریت حوزه علمیه قم، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
• کاشانی، ملا فتح الله، تفسیر منهج الصادقین فی الزام المخالفین، کتابفروشی محمد حسن علمی، تهران، ۱۳۳۶ش.
• تفسیر نمونه، مکارم شیرازی، ناصر،‌دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
• محمد حسین تهرانی، معادشناسی، انتشارات حکمت، تهران.
• طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.