قصیده میمیه فرزدق

قصیده میمیه فرزدق
اطلاعات شعر
شاعر	هَمّام بن غالِب معروف به (فَرَزدَق)
قالب	قصیده
موضوع	مدح امام سجاد (ع)
زبان	عربی
مکان	مکه
انگیزه سرایش	معرفی امام سجاد (ع)
تعداد ابیات	۴۱
ترجمه	جامی، محرابی ایروانی و نورالله شاه آبادی
منبع	اختصاص شیخ مفید
اشعار مشهور
قصیده لامیه ابوطالب • تائیه دعبل • دوازده‌بند محتشم • همای رحمت • قطعه‌ای از بهشت • ای اهل حرم • با آل علی هرکه درافتاد ورافتاد • مکن ای صبح طلوع • ها علی بشر کیف بشر

قصیده میمیه اشعاری است در مدح امام سجاد(ع) که فَرَزدَق آن را در مکه در مقابل هِشام بن عَبدالمَلِک، هنگام طواف کعبه سرود. فرزدق در قصیده‌اش به جایگاه و تبار امام سجاد(ع) اشاره کرده و عصمت و فضایل اخلاقی ایشان مانند تقوا، وفای به عهد، سخاوت و حلم را نیز بیان می‌کند. در برخی منابع تاریخی گفته شده که فرزدق قصیده‌اش را برای امام حسین(ع) یا فرد دیگری سروده است.

به جهت اینکه بیشتر ابیات قصیده فرزدق به حرف میم ختم می‌شود، به قصیده میمیه معروف شده است. تعداد ابیات قصیده میمیه از ۲ تا ۴۱ بیت نقل شده است. قصیده فرزدق در منابع کهن شیعه و اهل سنت همچون الاختصاص و ارشاد شیخ مفید، اغانی اثر ابوالفرج اصفهانی، حلیة الاولیاء اثر اصبهانی و شرح دیوان حماسه اثر مرزوقی ذکر شده است.

افرادی مثل جامی، وفا و شاه‌آبادی این قصیده را به منظوم ترجمه کرده و مرزوقی، استرآبادی و تنکابنی هم آن را شرح کرده‌اند.

معرفی و جایگاه قصیده

قصیده میمیه اشعاری است در مدح امام سجاد(ع) که فَرَزدَق، شاعر قرن اول و دوم هجری آن را هنگام طواف کعبه در مقابل هشام بن عبدالملک، دهمین خلیفه اموی، در مکه سرود. فرزدق در این قصیده به اصالت خانوادگی و بزرگی تبار امام سجاد(ع) اشاره کرده و فضائل اخلاقی حضرت همچون عصمت، تقوا، وفای به عهد، سخاوت و حلم را نیز بیان می‌کند. بیشتر ابیات این قصیده به حرف میم ختم می‌شود. ازاین‌رو، به قصیده میمیه معروف شده است.

قصیده فرزدق مورد توجه برخی شاعران بوده و آن را تخمیس (چندین شعر با وام گرفتن مصرع یا ابیاتی از آن با همان وزن و قافیه سروده شود) کرده‌اند مانند تَخمِیس‌ قصیده‌الفرزدق، سروده محمدبن‌اسماعیل حلی(۱۲۴۷ق)

تعداد ابیات قصیده میمیه در متون کهن از قرن سوم تا هشتم از دو تا ۴۱ بیت متفاوت نقل شده است مثلاً در مَحاسِن و مَساوِی بیهقی ۱۴ بیت، أَغانِی اصفهانی (قرن سوم و چهارم قمری) ۲۱ بیت، وَفَیات‌ُالاَعیان ابن‌خَلَکان (قرن هفتم قمری) ۲۷ بیت، رجال کَشِی (قرن پنجم قمری) و تَهذِیب‌ُالکمالِ حافظ مُزِی (قرن هشتم قمری) ۲۸ بیت، الاِختِصاص شیخ مفید(قرن چهارم قمری) و روضةالواعظین نیشابوری(قرن پنجم قمری) ۲۹ بیت و در مَناقب ابن شهرآشوب (قرن ششم قمری) ۴۱ بیت ذکر شده است. در دیوان فَرَزدَق که در سال ۱۹۸۴ میلادی چاپ شده، تعداد ابیات قصیده ۲۷ بیت است.

انگیزه سرودن

درباره انگیزه سرودن قصیده فرزدق گفته شده هشام بن عبدالملک با عده‌ای از شامیان قصد استلام حجرالاسود را داشت؛ ولی به خاطر ازدحام جمعیت موفق نشد و شامیان گرد او جمع شدند. در این هنگام امام سجاد(ع) وارد شد و مردم به احترام وی راه باز کردند و امام توانست حجرالاسود را لمس کند. مردی از شامیان از هشام بن عبدالملک پرسید او کیست که مردم برایش راه باز می‌کنند. هشام برای اینکه شامیان به امام سجاد(ع) متمایل نشوند گفت او را نمی‌شناسم. فرزدق که حاضر بود با سرودن شعری امام را معرفی و نقشه‌های هشام را بی اثر کرد.

محرومیت و حبس فرزدق

بعد از اینکه فرزدق نزد هشام بن عبدالملک شعری در مدح امام سجاد(ع) سرود، هشام غضبناک شد و او را توبیخ کرد. گفته شده است: هشام هر سال به فرزدق هزار دینار می‌داد ولی آن سال، این مبلغ را قطع کرد و وی را در منطقه عسفان (بین مکه و مدینه) زندانی کرد.

حمایت امام سجاد(ع) از فرزدق

گفته شده هنگامی که خبر محرومیت و حبس فرزدق به امام سجاد(ع) رسید دوازده هزار دینار برایش فرستاد و عذرخواهی کرد و فرمود: اگر بیشتر از این مبلغ داشتم برایت می‌فرستادم. وقتی مدت زندانی فرزدق زیاد شد و هشام او را به قتل تهدید کرد، از امام سجاد (ع) خواست برایش دعا کند تا آزاد شود. بعد از آزاد شدن، نزد امام(ع) رفت و گفت هشام اسم مرا از دیوان پرداخت پول حذف کرده است و امام(ع) به اندازه هزینه چهل سال به او پول داد.

منبع قصیده

بنابر نقل مشهور و نیز منابع متقدم شیعی همچون إِختِصاص و إرشاد شیخ مفید، أمالی سیدمرتضی و رجال نَجاشِی اشعار فرزدق برای امام سجاد(ع) سروده شده است. البته در برخی منابع کهن مانند الفتوح ابن اعثم (قرن دوم و سوم قمری)، معجم الکبیر طبرانی (قرن چهارم قمری) و کشف الغمه اربلی (قرن هفتم قمری) آمده که فرزدق این ابیات را برای امام حسین(ع) سروده است و در منابع دیگری همچون اخبار مکه اثر فاکهی (قرن سوم قمری) آمده است که این فرزدق این قصیده را در وصف علی بن عبدالله بن جعفر بن ابی طالب سروده است.

قصیده میمیه فرزدق در منابع متعدد اهل سنت همچون أَغَانِی أَبُوالفَرَج اصفهانی(قرن چهارم قمری)، حِليَةُالأَولِياء اصبهانی، شرح دیوان حماسه مرزوقی(قرن پنجم قمری)، تاریخ دمشق ابن‌عَسَاکر و المُنتَظَم جُوزِی(قرن ششم قمری)، وَفَیَاتُ‌الاَعیَان ابن‌ِخَلَکَان، مَنَاقِب ابن‌ُالمَغَازِلِی(قرن هفتم قمری) و بِدَایَه و نهایه ابن‌کثیر(قرن هشتم قمری) نیز نقل شده است.

محتوا

فرزدق در قصیده خود امام سجاد(ع) را با عناوین متعددی توصیف می‌کند که برخی از آنها چنین است:

• معرفی‌تبار امام سجاد(ع)، فضلیت‌های آنان و توصیف جایگاه امام.
• توجه به عصمت و پاکی امام.
• جامعیت امام و دفاع از اسلام.
• معرفی فضایل اخلاقی امام مانند تقوا، جود و سخای امام، عقلانیت، حلم، وفای به عهد، دستگیری از نیازمندان و خوش اخلاقی.
• مخالفت با او نشانه کفر و محبتش علامت دینداری.
• اشاره به رشادت‌های امام علی (ع) در غزوه حنین، غزوه احد، غزوه خندق، فتح مکه و غزوه خیبر.

متن قصیده

قصیده میمیه

متن شعر	ترجمه
۱ یَا سَائلِی: أیْنَ حَلَّ الْجُودُ وَ الْکَرَمُ *** عِنْدِی بَیَانٌ إذَا طُلَّابُهُ قَدِمُوا	ای کنجکاو پرسندۀ از من که جود و کرم در کدام آستان بار خود را فرود آورده است، در نزد من است بیان این رمز اگر خواستاران آن به سوی من روی آورده و گردآیند!
۲ هَذَا الَّذِی تَعْرِفُ الْبَطْحَاءُ وَطْأتَهُ *** وَ الْبَیْتُ یَعْرِفُهُ وَ الْحِلُّ وَ الْحَرَمُ	این مردی که تو او را نمی‌شناسی، شخصیّتی است که سرزمین بَطْحَاء (مسیل و رَمْل‌زار اطراف مکه تا سرزمین مِنَی) جای یکایک گامها و قدمهای او را می‌شناسد، و بیت الله الحرام او را می‌شناسد. و حِلّ و حرم (تمام نقاط خارج از حرم مکّه و داخل آن) همگی او را می‌شناسند.
۳ هَذَا ابْنُ خَیْرِ عِبَادِ اللهِ کُلِّهِمُ *** هَذَا التَّقِیُّ النَّقِیُّ الطَّاهِرُ الْعَلَمُ	این است پسر بهترین خلایق و تمامی بندگان خدا ! این است مرد معتصم به تقوای الهی، و در مصونیّت درآمدۀ حفظ خداوندی، و مرد وارسته و پیراسته از هر زنگار عیب و نقص و کدورت، و آن مرد پاک و پاکیزه و طاهر، و قلّۀ مرتفع کوه فضیلت و شرافت!
۴ هَذَا الَّذِی أحْمَدُ الْمُخْتَارُ وَالِدُهُ *** صَلَّی عَلَیْهِ إلَهِی مَاجَرَی الْقَلَمُ	این است آن کس که احمد مختار برگزیدۀ عالمیان پدر اوست، آن که خدای من، تا هنگامی که قلم کتابت بر روی لوح آفرینش به حرکت درآید، مدام و پیوسته بر او درود و تحیّت و صلوات می‌فرستد.
۵ لَوْ یَعْلَمُ الرُّکْنُ مَنْ قَدْ جَاءَ یَلْثِمُهُ *** لَخَرَّ یَلْثِمُ مِنْهُ مَا وَطَی الْقَدَمُ	اگر رکن کعبه (که در آن حجرالاسود واقع است) بداند چه کسی برای بوسیدنش آمده است، تحقیقاً از روی تواضع بر زمین می‌افتد، تا جای پای وی را که بر زمین قدم نهاده است، بوسه زند.
۶ هَذَا عَلِیٌّ رَسُولُ اللهِ وَالِدُهُ *** أمْسَتْ بِنُورِ هُدَاهُ تَهْتَدِی الامَمُ	این علی است، آن که رسول خدا پدر اوست که تمامی امَّت‌های جهان به نور هدایت وی راه یافته‌اند.
۷ هَذَا الَّذِی عَمُّهُ الطَّیَّارُ جَعْفَرٌ *** وَ الْمَقْتُولُ حَمْزَةُ لَیْثٌ حُبُّهُ قَسَمُ	این است آن که عموی او جعفر طیار، و حمزه مقتول (سیّدالشّهداء) است؛ حمزه شیر بیشۀ شجاعت و هژبر اژدر افکنی است که محبت و مودّت با او چون شیر و شکر با جان مومنین آمیخته، و سوگند غیر قابل نقض و شکست با ارواح و نفوسشان برقرار نموده است.
۸ هَذَا ابْنُ سَیِّدَةِ النِّسْوَانِ فَاطِمَةِ *** وَ ابْنُ الْوَصِیِّ الَّذِی فِی سَیْفِهِ نِقَمُ	این است پسر بزرگ بانوان جهان: فاطمه و پسر وصیّ رسول خدا که آتش خشم و غضب انتقام خداوندی از برق شمشیر او می‌درخشید.
۹ إذَا رَأتْهُ قُرَیْشٌ قَالَ قَائلُهَا *** إلَی مَکَارِمِ هَذَا یَنْتَهِی الْکَرَمُ	چون قبیله قریش به او بنگرد، گویندۀ آن بدون اختیار از زبانش این سخن می‌تراود که: مَکرمت و مَجْد و کَرَم و جود و احسان در قبیلۀ قریش به این سرور ارجمند منتهیی می‌گردد، و همه باید کاروان نیاز خود را در این آستانۀ پر رحمت و سنگین بار فرود آورند، و از کرم او متمتّع گردند!
۱۰ یَکَادُ یُمْسِکُهُ عِرْفَانَ رَاحَتِهِ *** رُکْنُ الْحَطِیمِ إذَا مَا جَاءَ یَسْتَلِمُ	به جهت شناختِ دستِ پر عطا و کرم او، نزدیک است که رکنِ حطیم در وقتی که او می‌آید تا بدان دست بیاساید و استلام نماید، او را برای رفع نیازها و بهره وری و انتفاع خود، نزد خود نگه دارد.
۱۱ وَ لَیْسَ قَوْلُکَ: مَنْ هَذَا؟ بِضَائِرِهِ *** الْعُرْبُ تَعْرِفُ مَنْ أنْکَرْتَ وَ الْعَجَمُ	و این گفتارت که گفتی: کیست او؟ و تجاهل نمودی، ضرری به وی نمی‌رساند چرا که تمام عرب و تمام عجم می‌شناسند این مردی را که تو او را ناشناس دانستی!.
۱۲ یُنْمَی إلَی ذُرْوَةِ الْعِزِّ الَّتِی قَصُرَتْ *** عَنْ نَیْلِهَا عَرَبُ الإسْلَامِ وَ الْعَجَمُ	او منسوب است به أعلا نقطۀ قُلّۀ عزّت و شرافتی که از نیل بدان جمیع عالم اسلام از عرب آن، و از عجم آن کوتاه و قاصر آمده‌اند.
۱۳ یُغْضِی حَیَاءً وَ یُغْضَی مِنْ مَهَابَتِهِ *** فَمَا یُکَلَّمُ إلَّا حِینَ یَبْتَسِمُ	او از فرط حیا و آزرم چشم فرو می‌نهد، و از فرط مَهَابت و اُبَّهتِ او چشم‌ها در برابر او فرو نهاده می‌گردند و بنابراین کسی با وی سخن نمی‌گوید مگر هنگامی که تبسّمِ ملیح بر سیمایش هویدا می‌شود.
۱۴ یَنْجَابُ نُورُ الدُّجَی عَنْ نُورِ غُرَّتِهِ *** کَالشَّمْسِ یَنْجَابُ عَنْ إشْرَاقِهَا الظُّلَمُ	چنان از درخشش و لَمَعانِ نور پیشانی او پرده‌های تاریکی و ظلمت شکافته می‌شود، همچنانکه از إشراق و طلوع خورشید جهان افروز، پرده‌های مِه و تاریکی شکافته می‌گردد.
۱۵ بِکَفِّهِ خَیْزُرَانٌ رِیحُهُ عَبِقٌ *** مِنْ کَفِّ أرْوَعَ فِی عِرْنِینِهِ شَمَمُ	در دست او خیزرانی است که بوی آن، همه جا مشام جان را عطرآگین می‌نماید، از دست مرد شجاع و بافراستی که محاسن او شگفت آور است و بالای استخوان بینی او قدری برآمده و در کمال زیبایی و اعتدال می‌باشد
۱۶ مَا قَالَ: لَا، قَطُّ إلَّا فِی تَشَهُّدِهِ *** لَوْلَا التَّشَهُّدُ کَانَتْ لَاؤهُ نَعَمُ	او هیچگاه در جواب تقاضای خلایق لفظ لا’ (نه) بر زبان نگذرانید مگر فقط در تشهّدش که لَا إلَهَ إلَّا الله می‌گفت. و اگر هم أحیاناً تشهّدی در میان نبود لا’ی او نَعَم بود (نهِ او، آری بود).
۱۷ مُشْتَقَّةٌ مِنْ رَسُولِ اللهِ نَبْعَتُهُ *** طَابَتْ عَنَاصِرُهُ وَ الْخِیمُ وَ الشِّیَمُ	شاخه وجودی او از اصل و تبار استوار رسول خدا جدا گردیده است. بنابراین عناصر غرائز و اخلاق و سجایا و صفات او، همه حمیده و پاک و طیِّب است
۱۸ حَمَّالُ أثْقَالِ أقْوَامٍ إذَا فُدِحُوا *** حُلْوُ الشَّمَائلِ تَحْلُو عِنْدَهُ نَعَمُ	او بارکش بارهای اقوامی است که از شدّت تحمّل آن به زانو درآمده‌اند. و در برخورد با مستمندان شمایلی نیکو و سیمائی خوش ارائه می‌دهد و جواب او به نَعَم (آری) دادن به نیازمندان برای وی شیرین است.
۱۹ إنْ قَالَ قَالَ بِمَا یَهْوَی جَمِیعُهُمُ *** وَ إنْ تَکَلَّمَ یَوْماً زَانَهُ الْکَلِمُ	اگر به سخن درآید، گفتاری را ابراز می‌کند که جمیع ایشان آن را می‌پسندند، و اگر روزی کلامی بگوید آن کلام موجب زینت و محْمدت او محسوب می‌گردد.
۲۰ هَذَا ابْنُ فَاطِمَةٍ إنْ کُنْتَ جَاهِلَهُ *** بِجَدِّهِ أنْبِیَاءُ اللهِ قَدْ خُتِمُوا	این پسر فاطمه است اگر در نَسَب او جاهل می‌باشی! و در حَسَب، او کسی است که رسالت نامۀ پیامبران خدائی آسمانی به جدِّ أمْجَدَش مختوم گردیده، مهر شده و خاتمه یافته است!.

ترجمه و شرح

ترجمه‌ها و شرح‌های مختلفی از قصیده میمیه ارائه شده است؛ از جمله عبدالرحمن بن احمد جامى (شاعر معروف قرن نهم هجری)، سید زفرخان جوهری استروشنی، ابوالقاسم وفا (درگذشت:۱۲۶۱ق)، عبدالکریم محرابی ایروانی (۱۳۱۰-۱۳۸۲ش) و نورالله شاه‌آبادی آن را به فارسی و در قالب منظوم ترجمه کرده‌اند. هچنین افرادی مانند جامی، استرآبادی (قرن یازده و دوازهم)، محمد بن سلیمان تنکابنی(۱۲۳۴-۱۳۰۲ق)، محمدبن ابراهیم بن علی بن یوسف السبیتی العاملی (قرن سیزدهم)، عبدالحسین فاضل گروسی(۱۲۹۵-۱۳۲۴ق)، مصطفی بن محمد خویی (قرن سیزدهم)، ابوالحسن تنکابنی(قرن چهاردهم)، صابر شوشتری، و گودینی قصیده را به‌صورت مستقل شرح کرده‌اند. برخی شارحین نیز در ضمن یک کتاب به توضیح بعضی از ابیات فرزدق پرداخته‌اند؛ مثلا مرزوقی (درگذشت: ۴۲۱ق) در ضمن شرح دیوان الحماسه طائی، تعدادی از ابیات قصیده میمیه را نیز شرح کرده است.

وضعیت چاپ و نشر

قصیده میمیه در زمان‌های مختلف بدون ترجمه یا با ترجمه و شرح چاپ شده است که به اختصار بیان می‌شود:

• القصیدة المیمیه فی مدح علی بن الحسین (ع)، تصحیح: ابوالحسن تبریزی زنوزی و علی اصغر بن عبدالجبار اصفهانی سمیرمی، بی نا، تهران، ۱۲۷۲ق
• اصفهانی سمیرمی، علی اصغر بن عبدالجبار، القصیدة المیمیه فی مدح علی بن الحسین (ع)، نشر کارخانه الله قلی خان، تهران، ۱۲۷۳ق.
• القصیدة المیمیه فی مدح علی بن الحسین (ع)، بی نا، ایران، ۱۲۷۴ق.
• القصیدة المیمیه فی مدح علی بن الحسین (ع)، بی نا، تهران، ۱۲۸۲ق.
• القصیدة المیمیه فی مدح علی بن الحسین (ع)، بی نا، تهران، ۱۳۱۵ق.
• محلاتی حائری، علی، القصیدة المیمیه فی مدح علی بن الحسین (ع)، بی نا، بمبئی، ۱۳۱۸ق.
• القصیدة المیمیه فی مدح علی بن الحسین (ع)، نشر کریمی، لاهور، ۱۳۳۹-۱۳۴۰ق.