تاریخ تحلیلی اسلام (کتاب)

تاریخ تحلیلی اسلام

اطلاعات کتاب
نویسنده	سید جعفر شهیدی
موضوع	تاریخ صدر اسلام
اطلاعات نشر
ناشر	انتشارات علمی فرهنگی

تاریخ تحلیلی اسلام کتابی به زبان فارسی نوشته سید جعفر شهیدی، که به مرور توصیفی و تحلیل تاریخ صدر اسلام، از ابتدای ظهور اسلام تا نیمه نخست قرن چهارم هجری قمری پرداخته است. نویسنده علاوه بر گزارش مختصر رویدادهای مهم این دوره زمانی، چرایی رخدادها و زمینه‌ها و پیامدهای آن را نیز بررسی کرده است.

روانی و آسانی متن کتاب، رویکرد انتقادی آن در مواجهه با منابع تاریخی و همچنین مخالفت با آرای اسلام‌شناسان غربی، از ویژگی‌های کتاب تاریخ تحلیلی اسلام دانسته شده است. این کتاب به‌عنوان متن درسی برای دانشجویان نوشته شده و بیش از چهل بار چاپ شده است.

درباره مؤلف

مقالهٔ اصلی: سید جعفر شهیدی

سید جعفر شهیدی (۱۲۹۷-۱۳۸۶ش) نویسنده، مترجم، پژوهشگر زبان و ادبیات فارسی، فقه، تاریخ اسلام، دانش‌آموخته حوزه علمیه و استاد دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران بود. از آثار تاریخی او می‌توان به این کتاب‌ها اشاره کرد:

1. پس از پنجاه سال: پژوهشی تازه پیرامون قیام امام حسین(ع)،
2. زندگانی حضرت فاطمه(س)،
3. آشنایی با زندگانی امام صادق(ع)،
4. زندگانی علی بن الحسین(ع)،
5. علی از زبان علی: شرح زندگانی امیر مؤمنان(ع).

موضوع کتاب

تاریخ تحلیلی اسلام، کتابی است که به بررسی پیش‌زمینه‌های‌ اجتماعی و سیاسی ظهور اسلام می‌پردازد و گزارشی تحلیلی از زندگی پیامبر اسلام(ص)، جانشینان او و وضع زندگی مسلمانان و رخدادها و تحول‌های عمده جامعه اسلامی از آغاز تا نیمه نخست قرن چهارم هجری ارائه می‌دهد.

شیوه تألیف

کتاب تاریخ تحلیلی اسلام، یکی از مشهورترین آثاری دانسته شده که با نگاهی انتقادی نوشته شده و مشهورات تاریخی نادرست را مورد انتقاد قرار داده است. نویسنده در این کتاب، بر این باور است که بخشی از محتوای آثار تاریخی در قرون اولیه اسلامی، نه تاریخ بلکه حاصل مکتوب‌ساختن قصه‌ها است و راویان برخی حوادث و به‌خصوص راویان فتوحات اسلامی را داستان‌پرداز دانسته است. از همین رو برخی روایت‌ها درباره انگیزه عبدالرحمن بن ملجم در قتل امام علی(ع) را نتیجه خیال‌بافی قصه‌پردازان دانسته و داستان علاقه وی به قطام را زیر سؤال برده است.

مطالب کتاب به‌صورت خلاصه و موجز بیان شده و از روایت تاریخ، فراتر نرفته و مطالب زائد و تکراری در آن به چشم نمی‌خورد؛ گرچه در موارد اندکی از رویکرد تاریخی خارج می‌شود. برای نمونه در معرفی علی بن محمد سمری، از نواب خاص امام زمان، به توضیح معنای لغوی کلمه «سمری» می‌پردازد.

ادبیات و نثر کتاب، روان و آسان است و خوانندگان به راحتی می‌توانند آن را مطالعه کنند. نثر سید جعفر شهیدی در این کتاب، زیبا و دلنشین توصیف شده است. با این حال، عبدالرحیم قنواتی در نقد خود بر کتاب، مواردی از ابهام در برخی جمله‌ها، وجود کلمات زائد و اشکال در پاراگراف‌بندی را برشمرده است.

سید جعفر شهیدی در کتاب تاریخ تحلیلی اسلام، بیشتر آثار اسلام‌شناسان غربی را آمیخته با غرض خوانده و تلاش کرده تا لغزش‌های آنان را نشان دهد که یکی از این موارد، سرانجام قبیله بنی‌قریظه است که سید جعفر شهیدی با اتکا به اختلاف روایات تاریخی، به رد و انکار قتل و اسارت یهودیان بنی‌قریظه پرداخته است.

عناوین

این کتاب در هشت فصل تدوین شده است. عناوین فصل‌های کتاب از این قرار است:

• فصل اول: موقعیت جغرافیایی عربستان و اوضاع اجتماعی-سیاسی آن پیش از اسلام
• فصل دوم: ظهور اسلام
• فصل سوم: آغاز درگیری‌ها
• فصل چهارم: خلافت پس از پیغمبر(ص)
• فصل پنجم: حوزه اسلامی پس از شهادت علی(ع)
• فصل ششم: امویان
• فصل هفتم: مروانیان
• فصل هشتم: سقوط امویان و به قدرت رسیدن عباسیان

نشر

کتاب تاریخ تحلیلی اسلام چنانکه در پیش‌گفتار ناشر آمده است، نخستين‌بار در سال ۱۳۶۲ش توسط مركز نشر دانشگاهی، منتشر و چندين بار تجديد چاپ شد. با این حال، این کتاب پیش از آن در دو جلد با عنوان «تحلیلی از تاریخ اسلام» توسط ناشری با عنوان «نهضت زنان مسلمان» چاپ شد که چاپ دوم جلد اول در سال ۱۳۵۹ و چاپ جلد دوم در سال ۱۳۶۰ش ثبت شده است. محتوای کتاب پیش از انتشار به‌صورت کتاب، در مدرسه عالی شهید مطهری تهران توسط نویسنده، سید جعفر شهیدی، تدریس شد.

چاپ‌های اولیه کتاب تا پایان امویان را شامل می‌شد، اما نویسنده در چاپ‌های بعد، بخشی را به کتاب افزوده و تا پایان قرن سوم هجری (میانه حکومت عباسیان) را نیز بررسی کرده است. کتاب در هشت فصل و ۳۹۴ صفحه، به‌عنوان کتاب درسی «تاریخ اسلام» برای دانشجویان نوشته شده و توسط انتشارات علمی فرهنگی و با همکاری نشر دانشگاهی با نام «تاریخ تحلیلی اسلام از آغاز تا نیمه نخست سده چهارم» منتشر شده است. این کتاب در سال ۱۳۹۸ش به چاپ چهل‌وچهارم رسید.

منابع

• «ت‍اری‍خ‌ ت‍ح‍ل‍ی‍ل‍ی‌ اس‍لام‌ از آغ‍از ت‍ا ن‍ی‍م‍ه‌ نخست سده چهارم»، در سایت کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
• «تاریخ تحلیلی اسلام به چاپ چهل و چهارم رسید»، سایت ایبنا، تاریخ درج مطلب: ۱۴ فروردين ۱۳۸۹ش، تاریخ بازدید مطلب: ۱۱ آذر ۱۳۹۸ش.
• «زندگینامه سید جعفر شهیدی»، سایت علماء و عرفا، تاریخ بازدید مطلب: ۱۱ آذر ۱۳۹۸ش.
• جعفریان، رسول، «تاریخیات استاد سید جعفر شهیدی»، در خبرگزاری خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: ۲۲ دی ۱۳۹۲، تاریخ بازدید: ۱۹ بهمن ۱۳۹۸ش.
• شهیدی، سید جعفر، تاریخ تحلیلی اسلام، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، مرکز نشر دانشگاهی، چاپ پنجم، ۱۳۸۸ش.
• قنوات، عبدالرحیم، «نقد و بررسی کتاب تاریخ تحلیلی اسلام»، در فصلنامه نامه تاریخ‌پژوهان، ش۸ و ۹، زمستان ۱۳۸۵ و بهار ۱۳۸۶ش.

پیوند به بیرون

• «تاریخ تحلیلی اسلام» در سایت گودریدز
• خلاصه کتاب «تاریخ تحلیلی اسلام»