| شخصیت‌ها | |
|---|---|
| پیامبر اسلام(ص) • ابوطالب • حضرت خدیجه(س) • حضرت علی (ع) • حضرت فاطمه(س) • حمزة بن عبدالمطلب • سلمان فارسی • ابوذر غفاری • مقداد بن عمرو • جعفر بن ابی‌طالب • بلال حبشی • ابوبکر • عمر بن خطاب • عثمان بن عفان • صحابه | |
| جنگ‌ها غزوه‌ها و سریه‌ها | |
| جنگ بدر • جنگ احد• غزوه بنی‌نضیر • غزوه خندق • غزوه بنی‌قریظه • صلح حدیبیه • غزوه خیبر • فتح مکه • غزوه تبوک • سایر غزوه‌ها • سریه‌ها | |
| شهرها و مکان‌ها | |
| مکه• شعب ابی‌طالب • مدینه• طائف • مسجد قبا • مسجدالنبی • سقیفه بنی‌ساعده • خیبر • قبرستان بقیع | |
| حوادث | |
| بعثت • هجرت به حبشه • لیلة المبیت • هجرت به مدینه • صلح حدیبیه • حجة الوداع • واقعه غدیر • سقیفه • سپاه اسامه | |
| مفاهیم مرتبط | |
| اسلام• انصار • مهاجرین • تشیع • حج • قریش • بنی‌هاشم • بنی امیه • جاهلیت | |
جنگ‌های پیامبر(ص) پس از هجرت پیامبر به مدینه که در راستای حفظ جامعه اسلامی و برپایی حکومت اسلامی انجام شد. به گفته برخی محققان همه این جنگ‌ها به علت نقض پیمان مشرکان یا تحرکات نظامی آنان انجام گرفته است. ازاینرو ادعای مستشرقان مبنی بر مادی بودن اهداف جنگ‌ها، ناصحیح و مخالف گزارش‌های تاریخی دانسته شده است.
به جنگ‌هایی که پیامبر(ص) در آنها شرکت داشت، غَزوه و به جنگ‌هایی که در آن شرکت نداشت، سَریّه گفته می‌شود. در گزارش‌های تاریخی، تقریباً ۸۰ جنگ برای پیامبر ثبت شده که از مجموع آنها نزدیک به ۳۰ مورد به درگیری نظامی و تنها پنج جنگ به درگیری شدید منجر شد. مجموع کشته‌شدگان -از مسلمانان و غیرمسلمانان- در تمامی جنگ‌های پیامبر(ص) را بین ۹۰۰ تا ۱۶۰۰ نفر دانسته‌اند.
در قرآن، به برخی جنگ‌ها اشاره و نام بعضی ذکر شده است. به گفته مفسران، با نازل شدن آیه ۳۹ سوره حج یا آیه ۱۹۰ سوره بقره برای نخستین‌بار به مسلمانان دستور جنگ صادر شد. به گزارش قرآن، خداوند در جنگ‌ها مسلمانان را با گروهی از فرشتگان، ایجاد ترس در دل دشمنان و ایجاد آرامش در قلب مؤمنان، یاری می‌کرد.
پیامبر در جنگ‌ها، اصول نظامی را رعایت می‌کرد و فرماندهی جنگ‌های سرنوشت‌ساز را خود بر عهده می‌گرفت. او در جنگ‌ها حقوق انسانی را رعایت می‌کرد و از کشتن زنان، کودکان و سالمندان برحذر می‌داشت. مشورت کردن با صحابه، پرهیز از کشتار جمعی و تعیین جانشین در مدینه از دیگر سیره‌های پیامبر در جنگ دانسته شده است.
پیامبر در مدیریت جنگ، از تاکتیک‌های مختلفی، مانند تاکتیک فریب و جنگ روانی، بهره می‌برد و سپاهیان را در پنج بخشِ طلایه، قلب، جناح راست، جناح چپ و پشتیبانی، سازماندهی می‌کرد. هیچ مسلمانی برای شرکت در جنگ، مجبور نمی‌شد؛ چنان‌که از حضور ناتوانان و افراد کم‌سن هم جلوگیری می‌شد.
برخی زنان مانند فاطمه زهرا(س)، ام ایمن، ام عطیه و ام عماره همانند مردان در جنگ‌ها شرکت می‌کردند و به مداوای مجروحان، رساندن آب به رزمندگان، تهیه غذا، جمع‌آوری و نگهداری تیرها می‌پرداختند.
اهداف پیامبر از جنگ
پیامبر(ص) برای منتشر کردن دین اسلام و برپایی حکومت اسلامی،[۱] جنگ‌هایی را در مقابل مشرکان، یهودیان و رومیان انجام داد؛[۲] چرا که دشمنان پیامبر، مانع از تحقق حکومت اسلامی بودند.[۳] مقابله با تجاوز مشرکان و از بین بردن فتنه از دیگر اهداف پیامبر در جنگ‌ها بود.[۴] ازاینرو پیامبر پیش از آغاز جنگ، دشمنان را به دین اسلام دعوت می‌کرد و جنگ تنها در صورتی آغاز می‌شد که آنها دعوتش را اجابت نمی‌کردند.[۵] گفته شده با توجه به اهداف الهی پیامبر(ص) در جنگ‌ها، در ادبیات دینی، به جای واژه «جنگ» از تعبیر «جهاد در راه خدا» استفاده شده است.[۶] به گفته برخی محققان، پیامبر در جنگ‌ها علت‌ها، اهداف و اصول جنگ را برای سپاه اسلام بیان می‌کرد و پس از آن، سازمان نظامی مقتدری را تشکیل می‌داد.[۷]
با این حال، بیشتر مستشرقان، جنگ‌های پیامبر را برای اهداف مادی و در راستای به دست آوردن سلطه سیاسی و اقتصادی توجیه کرده‌اند.[۸] البته آنها در تبیین اهداف پیامبر از جنگ‌ها، دیدگاه یکسانی ندارند و هدف‌هایی مانند به دست آوردن غنایم و معیشت زندگی، جاه‌طلبی و انتقام از مخالفان را ذکر کرده‌اند.[۹] برخی پژوهش‌گران چنین ادعاهایی را ناصحیح دانسته، معتقدند اسناد تاریخی چنین ادعاهایی را رد می‌کند.[۱۰] همچنین برخی دیگر از مستشرقان بر این باورند که پیامبر(ص) تا می‌توانست از جنگ دوری می‌کرد و تنها در صورت ضرورت، برای دفاع از اسلام و مسلمان‌ها می‌جنگید.[۱۱]
غزوه‌ها و سریه‌ها
در کتاب‌های با موضوع تاریخ اسلام، جنگ‌های پیامبر(ص) به دو دستهٔ غَزْوه و سَرِیّه تقسیم می‌شود:[۱۲] به جنگ‌هایی که پیامبر(ص) در آن شرکت می‌کرد و فرماندهی آنها را به صورت مستقیم بر عهده داشت غَزْوه و به جنگ‌هایی که پیامبر(ص) در آنها شرکت نداشت، بلکه دسته‌ای را با تعیین فرمانده به منطقه‌ای اعزام می‌کرد، سَرِیّه می‌گویند.[۱۳] با این حال برخی محققان بر این باورند که تعریف ذکرشده برای غزوه و سریّه دقیق نیست؛ بلکه غزوه به جنگ‌های پیامبر گفته می‌شود که به صورت آشکار، با جنگجویان زیاد و با سازماندهی انجام شده است، ولی به جنگ‌های پیامبر که به صورت مخفیانه، با جنگجویان کم و بدون سازماندهی انجام شده باشد، سریّه می‌گویند.[۱۴] این دو تعریف، در مصداق غزوه‌ها و سریه‌ها اختلاف ندارند؛ زیرا طبق تعریف اخیر، پیامبر در عملیات‌هایی که با تعداد نفرات اندک انجام می‌شد و هدف از آنها، ایذائی یا شناسایی بود، شرکت نمی‌کرد.[۱۵]
آمار
در گزارش‌های تاریخی، حدود ۸۰ جنگ برای پیامبر ثبت شده است.[۱۶] بر اساس روایتی که در کتاب تذکرة الخواص از امام هادی(ع) نقل شده، مجموع جنگ‌های پیامبر، ۸۲ جنگ بوده است.[۱۷] از مجموع غزوه‌ها و سریّه‌ها، تقریباً ۳۰ مورد به درگیری نظامی انجامید و بقیه جنگ‌ها بدون درگیری بود.[۱۸] همچنین در جنگ‌هایی که به درگیری نظامی منجر شد، تنها پنج جنگ مهم بود و درگیری شدیدی در آنها رخ داد.[۱۹] تاریخ‌پژوهان با استناد به نقل‌های مختلف تاریخی، مجموع کشته‌شدگان -از مسلمانان و غیرمسلمانان- در تمامی جنگ‌های پیامبر(ص) را بین ۹۰۰ تا ۱۶۰۰ نفر[۲۰] و شهدای مسلمان را ۳۱۷ نفر دانسته‌اند.[۲۱]
جنگ‌های پیامبر در قرآن
در سوره‌هایی از قرآن، مانند بَقَره، آل‌عِمران، نِساء، مائده، اَنفال، توبه، اَحزاب، فتح، حَشْر، صَف و عادیات، به برخی جنگ‌های پیامبر اشاره شده است.[۲۲] با این حال تنها نام سه جنگ بَدْر،[۲۳] خَنْدَق[۲۴] و حُنَیْن[۲۵] به صورت صریح در قرآن آمده است.[۲۶] به گفته شیخ طوسی، مؤلف تفسیر التبیان، با نازل شدن آیه ۳۹ سوره حج، برای نخستین‌بار به مسلمانان دستور جنگ صادر شد.[۲۷] با این حال، به نظر علامه طباطبایی، مؤلف تفسیر المیزان، این دستور با نازل شدن آیه ۱۹۰ سوره بقره صورت پذیرفته است.[۲۸]
امدادهای غیبی
مطابق گزارش قرآن در برخی جنگ‌ها خداوند با امدادهای غیبی پیامبر را یاری کرده است:
- طبق آیات ۹ تا ۱۱ سوره اَنفال، خداوند در جنگ بدر سپاه اسلام را با گروهی از فرشتگان حمایت کرد و بر قلب دشمنان ترس انداخت و برای مدت کوتاهی، مسلمانان را به خواب سبک و آرامش‌بخشى فرو بُرد تا روحشان آرام شود و در نهایت پیروز گردند.[۲۹]
- بر اساس آیه ۱۵۱ سوره آل‌عمران، با این که مشرکان در جنگ اُحد از اشتباه گروهی از مسلمانان استفاده کردند و پیروز شدند و می‌توانستند با حمله به مدینه اسلام را ریشه‌کن سازند، به دلیل ترسی که خداوند در قلب آنها ایجاد کرد، از این کار منصرف شدند و به مکه بازگشتند.[۳۰]
- بنا بر آیه ۹ سوره احزاب در جنگ احزاب، مشرکان مکه و قبایل اطراف متحد شدند تا با حمله به مدینه، پیامبر(ص) را به قتل برسانند و اسلام را نابود کنند، اما خداوند با فرستادن سپاه نامرئی، باد و طوفان، مسلمانان را یاری نمود تا پیروز شوند.[۳۱]
- مطابق آیه ۲۶ سوره توبه در جنگ حُنین به سبب مغرور شدن گروهی از سپاه اسلام، ابتدا مشرکان پیروز شدند، اما ناگهان خداوند سکینه و آرامش را بر قلب مؤمنان نازل کرد تا آنها دوباره آماده نبرد شده، پیروز شوند.[۳۲]
جنگ‌های پیامبر، جهاد دفاعی بود یا ابتدایی؟
به نظر برخی اسلام‌شناسان، پیامبر(ص) هیچ‌گاه آغازکننده جنگی نبود و تمامی جنگ‌ها در پی نقض پیمان مشرکان یا تحرکات نظامی آنان انجام گرفته است.[۳۳] همچنین به نظر محمدتقی مصباح یزدی، جهاد ابتدایی مصداقی از دفاع است؛ چون همان‌طور که دفاع از جان و زمین مسلمان‌ها واجب است، دفاع از حق خدا نیز واجب است.[۳۴]
سیره پیامبر در جنگ‌ها
پیامبر(ص) اصول نظامی را در جنگ مراعات می‌کرد.[۳۵] او به انضباط نظامیان اهمیت می‌داد و هیچ‌کس اجازه نداشت محل مأموریت خود را ترک کند.[۳۶] پیامبر فرماندهی جنگ‌های بزرگ و سرنوشت‌ساز (مانند بدر، احد و خندق) را خود بر عهده می‌گرفت.[۳۷] مطابق آنچه در نهج البلاغه آمده، پیامبر در جنگ‌ها در خط مُقدَّم جنگ بود و مسلمانان در سختی‌های جنگ به پیامبر پناه می‌بردند.[۳۸] پیامبر(ص) برای به دست آوردن اطلاعات دشمن بسیار اهمیت می‌داد[۳۹] و در سپاه دشمن جاسوسانی می‌گمارد و از فاش شدن اسرار سپاه مراقبت می‌کرد.[۴۰] موارد زیر از دیگر روش‌های پیامبر در جنگ به‌شمار آمده است:
- رعایت حقوق انسانی: به گفته برخی محققان، پیامبر در جنگ‌ها تلاش می‌کرد تا تلفات جانی و مالی را به حداقل برساند.[۴۱] از مُثله کردن دشمنان، قطع درختان و کشتن زنان، کودکان و سالمندان، در جنگ نهی می‌کرد.[۴۲] اگر زنان و کودکان نیز در جنگ علیه مسلمانان شرکت می‌کردند، باز هم دستور می‌داد تا حد ممکن آنها را نکشند.[۴۳] به گفته برخی محققان، برای نخستین‌بار در جهان، آیین‌نامه مربوط به اسیران و غیرنظامیان، در دین اسلام نوشته شد.[۴۴]
- دیپلماسی فعال در جنگ: پیامبر برای به دست آوردن موفقیت‌های بیشتر، در کنار جنگ، به دیپلماسی فعال نیز توجه داشت؛ ازاینرو با قدرت‌های بی‌طرف پیمان‌نامه‌های سیاسی بسته می‌شد تا هم از ملحق شدن آنها به دشمنان اصلی جلوگیری شود و هم از قدرت آنها برای تأمین نیازها بهره برده شود.[۴۵] پیامبر در مواردی که مذاکره و صلح کردن با دشمن را در راستای اهداف خود می‌دید، صلح می‌کرد و در غیر این صورت، از مذاکره خودداری می‌نمود.[۴۶]
- تشکیل شورای جنگ:[۴۷] مانند تشکیل شورای جنگ برای مبارزه درون‌شهری یا برون‌شهری در جنگ اُحد[۴۸] و مشورت پیامبر در جنگ احزاب برای حفر خندق.[۴۹]
- تعیین جانشین در مدینه: پیامبر(ص) همیشه و در تمامی جنگ‌ها، هرگاه مدینه را ترک می‌کرد، فردی را جانشین خود قرار می‌داد.[۵۰]
- گذشت و بزرگواری: در فتح مکه، به سران قریش امان داد، در حالی که آنان پیامبر را از دیارش بیرون کرده و خویشاوندان و یارانش را کشته بودند.[۵۱]
- پرهیز از کشتار جمعی: پیامبر از مسموم کردن شهرها نهی می‌کرد.[۵۲]
شرکت‌کنندگان در جنگ
پیامبر هیچ مسلمانی را برای حاضر شدن در سپاه، مجبور نمی‌کرد[۵۳] و اگرچه از غیرمسلمانان سلاح می‌خرید، اما از نیروی انسانی آنها کمک نمی‌گرفت.[۵۴] گفته شده شرط سنی مسلمانان برای شرکت در جنگ، پانزده سال بود[۵۵] و پیامبر به افرادی که کمتر از پانزده سال داشتند، اجازه شرکت در جنگ‌ها را نمی‌داد.[۵۶] در صورتی که جنگ، به افراد زیادی نیاز نداشت، پیامبر بسیج عمومی اعلام نمی‌کرد؛ ولی در مواردی که سپاه اسلام به نیروهای بیشتری نیاز داشت، با اعلام بسیج عمومی، همگان را (به غیر از افراد ناتوان) به جنگ فرا می‌خواند.[۵۷] ولی هیچ‌گاه فردی را برای حضور در جنگ، وادار نمی‌ساخت.[۵۸] همچنین پیامبر از حضور افرادی که توان رزمی در جنگ نداشتند، جلوگیری می‌کرد.[۵۹] بر اساس پیمان‌نامه بیعة الحرب، حفاظت از جان پیامبر در مدینه، بر عهده مردم آنجا بود و در جنگ‌های پیامبر در خارج از شهر، آنها وظیفه‌ای نداشتند.[۶۰] بر این اساس تا پیش از جنگ بدر، تمامی سپاهیان پیامبر از انصار بود، اما با آغاز جنگ بدر، مهاجران با ابراز تمایل به شرکت در جنگ‌ها، در جنگ‌ها حضور یافتند.[۶۱]
حضور زنان در جنگ
زنان نیز همانند مردان در جنگ‌های پیامبر حضور داشتند.[۶۲] مداوای مجروحان، رساندن آب به رزمندگان، تهیه غذا، جمع‌آوری و نگهداری تیرها و سایر سلاح‌ها و انتقال مجروحان و شهدا به شهر از جمله کارهایی بود که برعهده زنان بود.[۶۳] برخی از زنان مانند کَعیبه بِنت سَعْد و رَفیده اَنصاریّه نیز چادر اختصاصی داشتند که زخمی‌ها و بیماران در جنگ، به خیمه آنها منتقل می‌شدند تا معالجه شوند.[۶۴]
در جنگ خیبر شش زن در سپاه پیامبر حضور داشت.[۶۵] در جنگ اُحُد نیز چهارده نفر از زنان در جنگ شرکت داشتند که مجروحان را مداوا کرده، به سپاهیان، آب و غذا می‌دادند.[۶۶] از جمله این زنان می‌توان به افرادی چون فاطمه زهرا(س)، عایشه، اُمّ اَیْمَن اشاره کرد.[۶۷] فاطمه زهرا(س) در جنگ احد با کمک امام علی(ع) زخم‌های پیامبر را می‌بست.[۶۸] ام ایمن در جنگ‌های اُحد و خیبر حضور داشت.[۶۹] اُمّ عَطیّه در جنگ‌های بسیاری شرکت کرد.[۷۰] بر اساس گزارشی که از او نقل شده، وی در هفت جنگ شرکت داشته است.[۷۱] ربیع بنت معوّذ نیز از زنانی بود که در جنگ‌ها همراه پیامبر بود.[۷۲] اُمّ عَماره نیز در جنگ‌های مختلفی چون احد، خیبر و حُنَین شرکت داشت و در کنار مردان می‌جنگید.[۷۳] او در جنگ‌های مختلفی زخمی شده بود و در جنگ احد هنگامی که مشرکان به پیامبر هجوم آوردند، با شمشیر از پیامبر دفاع می‌کرد.[۷۴]
تاکتیک‌ها
پیامبر در برخی از جنگ‌ها مانند غزوه خیبر[۷۶] برای سازماندهی سپاهش، از سازماندهی «خمیس» استفاده می‌کرد.[۷۷] در این سازماندهی، نیروها در پنج بخشِ طلایه، قلب، جناح راست، جناح چپ و پشتیبانی آرایش جنگی می‌گرفتند.[۷۸] یکی از تاکتیک‌های پیامبر در جنگ‌ها، آغاز جنگ در خاک دشمن بود تا تمام خسارت‌های جنگ را متوجه دشمن سازد.[۷۹] در مواردی، سپاه اسلام از بی‌راهه‌ها حرکت داده می‌شد تا نیروهای اطلاعاتی دشمن از اهداف آنان آگاه نشوند.[۸۰] در مواردی پیامبر با شنیدن خبر تجمع دشمنان برای حمله به مسلمان‌ها، در حملاتی غافلگیرانه اجتماع آنان را از بین می‌برد و از وقوع جنگی بزرگ‌تر جلوگیری می‌کرد.[۸۱]
به‌کارگیری تاکتیک فریب، از دیگر روش‌های پیامبر در جنگ بود.[۸۲] پیامبر در جنگ خیبر، ابتدا سپاه را به سوی غَطفان حرکت داد، سپس گروه کوچکی را به سوی آنان روانه کرد و خود با نیروهای اصلی سپاه، به سمت خیبر تغییر مسیر داد. با این کار، اهل غطفان و خیبر هر دو غافلگیر شدند و از یاری یکدیگر بازماندند.[۸۳] در برخی جنگ‌ها برای ناکام گذاشتن دشمن، از جنگ روانی استفاده می‌شد؛[۸۴] مثلاً در جنگ حَمراءالاَسَد شب‌ها در ۵۰۰ نقطه آتش روشن می‌شد تا دشمنان با دیدن آتش‌ها بترسند؛[۸۵] چنان‌که در فتح مکه، عباس بن عبدالمطّلب به دستور پیامبر، ابوسفیان را به ابتدای یک وادی برد تا از آنجا خیل عظیم مسلمان‌ها را ببیند[۸۶] و فکر هرگونه مقاومتی را از سر بیرون کرده، فتح مکه بدون جنگ به انجام رسد.[۸۷] پیامبر در جنگ‌های مختلفی، از اصل غافلگیری استفاده می‌کرد؛ مثلاً بنی‌قریظه را در زمان درگیری، اهل خیبر را در محل درگیری، و احزاب مشرکان را در تکنیک درگیری، غافلگیر کرد.[۸۸]
منابع و تجهیزات جنگ
پس از نیرو گرفتن حکومت اسلام، پیامبر وظیفه تأمین منابع و تجهیزات جنگ را خود برعهده گرفت؛ ولی در سال‌های نخستِ هجرت پیامبر به مدینه، منابع و تجهیزات لازم برای جنگ از سوی شرکت‌کنندگان در جنگ، ثروتمندان و مردم تأمین می‌شد.[۸۹] مثلاً پیامبر به سعد بن زید دستور داد همراه با اسیران بنی‌قریظه به نَجْد بروند تا برای سپاه اسلام، اسب و اسلحه تهیه کنند.[۹۰] همچنین در جنگ تبوک که برخی صحابه از پیامبر خواستند مرکب و توشهٔ جنگ در اختیار آنها گذاشته شود تا از فضیلت جهاد بازنمانند، پیامبر دستور داد خواسته آنها تأمین شود.[۹۱]
پیامبر با قبایل مختلفی پیمان‌نامه‌هایی نوشته بود که بتواند سلاح و مایحتاج سپاه را از آنان خریداری کند.[۹۲] همچنین پیامبر(ص) در مواردی وسایل مورد نیاز سپاه خود را از برخی قبایل عاریه می‌کرد.[۹۳] مسلمانان در برخی جنگ‌ها از سلاح‌های کار‌آمدتری مانند منجنیق[۹۴] و دَبّابه (نوعی ارابه جنگی که برای از بین بردن دیوارها از آن استفاده می‌شد[۹۵]) استفاده می‌کردند.[۹۶]
پانویس
- ↑ معاونت پژوهشی مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، سیمای معصومین در اندیشه امام خمینی، ۱۳۷۵ش، ص۱۳۲.
- ↑ قائدان، «سازماندهی جنگی در غزوات عصر پیامبر»، ص۷۵.
- ↑ معاونت پژوهشی مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، سیمای معصومین در اندیشه امام خمینی، ۱۳۷۵ش، ص۱۳۲.
- ↑ قائدان، مدیریت و رهبری پیامبر اکرم(ص) در عرصه‌های نظامی»، ص۲۳.
- ↑ صادقی، «اصول حقوق جنگ در سیره نبوی»، ص۱۱۹.
- ↑ قائدان، مدیریت و رهبری پیامبر اکرم(ص) در عرصه‌های نظامی»، ص۳۵.
- ↑ قائدان، مدیریت و رهبری پیامبر اکرم(ص) در عرصه‌های نظامی»، ص۷.
- ↑ عبدالمحمدی، و اکبری، «نقد و بررسی دیدگاه مستشرقان درباره اهداف غزوات و سرایای پیامبر(ص)»، ص۷.
- ↑ عبدالمحمدی، و اکبری، «نقد و بررسی دیدگاه مستشرقان درباره اهداف غزوات و سرایای پیامبر(ص)»، ص۸-۱۲.
- ↑ عبدالمحمدی، و اکبری، «نقد و بررسی دیدگاه مستشرقان درباره اهداف غزوات و سرایای پیامبر(ص)»، ص۱۷-۲۹.
- ↑ عبدالمحمدی، و اکبری، «نقد و بررسی دیدگاه مستشرقان درباره اهداف غزوات و سرایای پیامبر(ص)»، ص۱۳-۱۴.
- ↑ سبحانی، فرازهایی از تاریخ پیامبر اسلام، ۱۳۸۶ش، ص۲۱۶.
- ↑ سبحانی، فرازهایی از تاریخ پیامبر اسلام، ۱۳۸۶ش، ص۲۱۶.
- ↑ قائدان، «سازماندهی جنگی در غزوات عصر پیامبر»، ص۷۹-۸۰.
- ↑ قائدان، «سازماندهی جنگی در غزوات عصر پیامبر»، ص۸۰.
- ↑ صادقی، «اصول حقوق جنگ در سیره نبوی»، ص۱۳۷.
- ↑ ابن‌جوزی، تذکرة الخواص، ۱۴۱۸ق، ص۳۲۲.
- ↑ علیخانی، «تحلیل سیاسی جنگ‌های پیامبر اکرم راهبردی برای امروز» ص۷۱.
- ↑ علیخانی، «تحلیل سیاسی جنگ‌های پیامبر اکرم راهبردی برای امروز» ص۷۱.
- ↑ نصیری، تاریخ پیامبر اسلام، ۱۳۸۳ش، ص۷۶.
- ↑ قائدان، «مدیریت و رهبری پیامبر اکرم(ص) در عرصه‌های نظامی»، ص۱۵.
- ↑ مصباح یزدی، جنگ و جهاد در قرآن، ۱۳۹۴ش، ص۱۱۸.
- ↑ سوره آل‌عمران، آیه ۱۲۳.
- ↑ سوره احزاب، آیه ۲۲.
- ↑ سوره توبه، آیه ۲۵.
- ↑ مصباح یزدی، جنگ و جهاد در قرآن، ۱۳۹۴ش، ص۱۱۷.
- ↑ شیخ طوسی، التبیان، دار احیاء التراث العربی، ج۷، ص۱۲۳.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۶۰.
- ↑ مکارم شیرازی و دیگران، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۷، ص۱۰۳-۱۰۷.
- ↑ مکارم شیرازی و دیگران، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۳، ص۱۲۵-۱۲۶، طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۴، ص۴۳.
- ↑ مکارم شیرازی و دیگران، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۷، ص۲۱۶-۲۱۸.
- ↑ مکارم شیرازی و دیگران، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۷، ص۳۳۸-۳۴۱.
- ↑ منتظری، حکومت دینی و حقوق انسان، ۱۳۸۷ش، ص۶۸-۶۹؛ صالحی نجف آبادی، جهاد در اسلام، ۱۳۸۲ش. ص۳۴.
- ↑ مصباح یزدی، جنگ و جهاد در قرآن، ۱۳۹۴ش، ص۱۴۸-۱۵۱.
- ↑ مرکز تحقیقات سپاه، جنگ‌های پیامبر اکرم(ص)، ۱۳۷۸ش، ص۱۲۰.
- ↑ مرکز تحقیقات سپاه، جنگ‌های پیامبر اکرم(ص)، ۱۳۷۸ش، ص۱۲۰.
- ↑ مرکز تحقیقات سپاه، جنگ‌های پیامبر اکرم(ص)، ۱۳۷۸ش، ص۱۱۸.
- ↑ نهج‌البلاغه، تصحیح صبحی صالح، حکمت ۲۶۶، ص۵۲۰.
- ↑ وتر، فن الحرب الاسلامی فی عهد الرسول(ص)، دار الفکر، ص۱۴۳.
- ↑ مرکز تحقیقات سپاه، جنگ‌های پیامبر اکرم(ص)، ۱۳۷۸ش، ص۱۲۰.
- ↑ مرکز تحقیقات سپاه، جنگ‌های پیامبر اکرم(ص)، ۱۳۷۸ش، ص۱۱۹.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۲۷.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۲۹.
- ↑ هوشیار و دیگران، «بازتاب جنگ‌های پیامبر(ص) در کتاب‌های تاریخ اسلام ایران از سال ۱۳۵۸ش تا کنون»، ص۸۲.
- ↑ جلیلی، سیاست خارجی پیامبر(ص)، ۱۳۷۴ش، ص۱۰۵-۱۰۶.
- ↑ جلیلی، سیاست خارجی پیامبر(ص)، ۱۳۷۴ش، ص۱۱۲-۱۱۴.
- ↑ تقی‌زاده اکبری، «روش فرماندهی پیامبر اعظم(ص)»، ص۱۵.
- ↑ نگاه کنید به: واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۲۰۹-۲۱۱.
- ↑ قمی، تفسیر القمی، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۱۷۷.
- ↑ عبدالشافی، السیرة النبویة و التاریخ الاسلامی، ۱۴۲۸ق، ص۱۵۳.
- ↑ تقی‌زاده اکبری، «روش فرماندهی پیامبر اعظم(ص)»، ص۹.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۲۸.
- ↑ صادقی، «اصول حقوق جنگ در سیره نبوی»، ص۱۲۹.
- ↑ صادقی، «اصول حقوق جنگ در سیره نبوی»، ص۱۲۷.
- ↑ صادقی، «اصول حقوق جنگ در سیره نبوی»، ص۱۳۱.
- ↑ نگاه کنید به: بیهقی، السنن الکبری، ۱۴۲۴ق، ج۹، ص۳۷.
- ↑ قائدان، «مدیریت و رهبری پیامبر اکرم(ص) در عرصه‌های نظامی»، ص۱۳.
- ↑ قائدان، «مدیریت و رهبری پیامبر اکرم(ص) در عرصه‌های نظامی»، ص۱۵.
- ↑ مرکز تحقیقات سپاه، جنگ‌های پیامبر اکرم(ص)، ۱۳۷۸ش، ص۱۲۰.
- ↑ قائدان، «مدیریت و رهبری پیامبر اکرم(ص) در عرصه‌های نظامی»، ص۱۲.
- ↑ قائدان، «مدیریت و رهبری پیامبر اکرم(ص) در عرصه‌های نظامی»، ص۱۲.
- ↑ جلالی کندری، «حضور نظامی زنان در صدر اسلام»، ص۱۰۸.
- ↑ جلالی کندری، «حضور نظامی زنان در صدر اسلام»، ص۱۰۸؛ برای نمونه نگاه کنید به: بخاری، صحیح البخاری، ۱۴۲۲ق، ج۴، ص۲۴.
- ↑ نگاه کنید به: ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۴ق، ج۸، ص۲۲۶-۲۲۷؛ ابن‌حجر عسقلانی، الاصابه، ۱۴۱۵ق، ج۸، ص۲۹۷؛ ابن‌عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۸۳۸؛ ابن‌حجر عسقلانی، الاصابه، ۱۴۱۵ق، ج۸، ص۱۳۵-۱۳۶.
- ↑ ابن‌اثیر، اسد الغابه، ۱۴۰۹ق، ج۶، ص۳۳۴.
- ↑ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۲۴۹-۲۵۰.
- ↑ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۲۴۹-۲۵۰.
- ↑ ابن‌حجاج، صحیح مسلم، دار الإحیاء التراث العربی، ج۳، ص۱۴۱۶.
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۴ق، ج۸، ص۱۸۰.
- ↑ ابن‌عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۹۴۷.
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۴ق، ج۸، ص۳۳۳.
- ↑ ابن‌جوزی، المنتظم، ۱۴۱۲ق، ج۵، ص۱۳۷؛ ابن‌حجر عسقلانی، الاصابة، ۱۴۱۵ق، ج۸، ص۱۳۲-۱۳۳.
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۴ق، ج۸، ص۳۰۳-۳۰۵.
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۴ق، ج۸، ص۳۰۳.
- ↑ ذیلابی، «جنگ، از صدر اسلام تا پایان خلافت عباسی»، ص۶۳.
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۸۱.
- ↑ قائدان، مدیریت و رهبری پیامبر اکرم(ص) در عرصه‌های نظامی»، ص۲۶.
- ↑ قائدان، مدیریت و رهبری پیامبر اکرم(ص) در عرصه‌های نظامی»، ص۲۶.
- ↑ خطاب، الرسول القائد، ۱۴۲۲ق، ص۲۰۸.
- ↑ خطاب، الرسول القائد، ۱۴۲۲ق، ص۲۰۳.
- ↑ تقی‌زاده اکبری، «روش فرماندهی پیامبر اعظم(ص)»، ص۱۷-۱۸.
- ↑ تقی‌زاده اکبری، «روش فرماندهی پیامبر اعظم(ص)»، ص۱۸-۱۹.
- ↑ خطاب، الرسول القائد، ۱۴۲۲ق، ص۴۵۲-۴۵۳.
- ↑ تقی‌زاده اکبری، «روش فرماندهی پیامبر اعظم(ص)»، ص۱۹.
- ↑ ابن‌سید الناس، عیون الاثر، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۵۴.
- ↑ ابن‌هشام، السیرة النبویه، دار المعرفه، ج۲، ص۴۰۳-۴۰۴.
- ↑ خطاب، الرسول القائد، ۱۴۲۲ق، ص۳۳۷.
- ↑ فیروزی، و حسینی، «بررسی اهمیت اصل غافلگیری در جنگ‌های پیامبر اکرم(ص) و کاربرد آن در عصر حاضر»، ص۱۹۶-۲۰۰.
- ↑ قائدان، مدیریت و رهبری پیامبر اکرم(ص) در عرصه‌های نظامی»، ص۱۶-۱۷.
- ↑ بیهقی، دلائل النبوه، ۱۴۰۵ق، ج۴، ص۲۴.
- ↑ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۹۹۴.
- ↑ قائدان، مدیریت و رهبری پیامبر اکرم(ص) در عرصه‌های نظامی»، ص۱۸؛ برای نمونه نگاه کنید به: بلاذری، فتوح البلدان، ۱۹۸۸م، ص۷۱؛ مقریزی، امتاع الاسماع، ۱۴۲۰ق، ج۹، ص۳۶۷.
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۲۲۰.
- ↑ ابن‌اثیر، اسد الغابه، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۳۰.
- ↑ صالحی شامی، سبل الهدی، ۱۴۱۴ق، ج۶، ص۲۱۰.
- ↑ نگاه کنید به: یاقوت حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵م، ج۴، ص۱۲.
منابع
- قرآن کریم.
- ابن‌اثیر، عز الدین، اسد الغابة فی معرفة الصحابه، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق.
- ابن‌جوزی، عبدالرحمن بن علی، المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۲ق.
- ابن‌جوزی، یوسف بن قزاوغلی، تذکرة الخواص من الامة فی ذکر خصائص الائمة، قم، منشورات الشریف الرضی، ۱۴۱۸ق.
- ابن‌حجاج، مسلم، صحیح مسلم، بیروت، دار الإحیاء التراث العربی، بی‌تا.
- ابن‌حجر عسقلانی، احمد بن علی، الاصابة فی تمییز الصحابه، بیروت، دار الکتب العملیه، ۱۴۱۵ق.
- ابن‌سعد، محمد، الطبقات الکبری، طائف، مکتبة الصدیق، ۱۴۱۴ق.
- ابن‌سید الناس، محمد، عیون الاثر فی فنون المغازی و الشمائل و السیر، بیروت، دار القلم، ۱۴۱۴ق.
- ابن‌عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، بیروت، دار الجیل، ۱۴۱۲ق.
- ابن‌هشام، عبدالملک، السیرة النبویه، بیروت، دار المعرفه، بی‌تا.
- بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، بیروت، دار طوق النجاه، ۱۴۲۲ق.
- بلاذری، احمد بن یحیی، فتوح البلدان، بیروت، دار و مکتبة الهلال، ۱۹۸۸م.
- بیهقی، احمد بن الحسین، السنن الکبری، بیروت، دار الفکر، ۱۴۲۴ق.
- بیهقی، احمد بن الحسین، دلائل النبوة و معرفة احوال صاحب الشریعه، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۵ق.
- تقی‌زاده اکبری، علی، «روش فرماندهی پیامبر اعظم(ص)»، فصلنامه حصون، شماره ۹، پاییز ۱۳۸۵ش.
- جلالی کندری، سهیلا، «حضور نظامی زنان در صدر اسلام»، فصلنامه علوم انسانی دانشگاه الزهرا(س)، شماره ۴۶ و ۴۷، تابستان و پاییز ۱۳۸۲ش.
- جلیلی، سعید، سیاست خارجی پیامبر(ص)، تهران، مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۴ش.
- خطاب، محمود شیت، الرسول القائد، بیروت، دار الفکر، ۱۴۲۲ق.
- ذیلابی، نگار، «جنگ، از صدر اسلام تا پایان خلافت عباسی»، در دانشنامه جهان اسلام، جلد ۱۱، تهران، بنیاد دایرة المعارف اسلامی، ۱۳۸۶ش.
- سبحانی، جعفر، فرازهایی از تاریخ پیامبر اسلام، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش.
- سید رضی، محمد بن حسین، نهج‌البلاغه، مصحّح: صبحی صالح، قم، هجرت، ۱۴۱۴ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
- صادقی، مصطفی، «اصول حقوق جنگ در سیره نبوی»، فصلنامه حصون، شماره ۲۱، پاییز ۱۳۸۸ش.
- صالحی شامی، محمد بن یوسف، سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیر العباد، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.
- صالحی نجف‌آبادی، نعمت‌الله، جهاد در اسلام، تهران، نی، ۱۳۸۲ش.
- طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۷ق.
- عبدالشافی، محمد عبداللطیف، السیرة النبویة و التاریخ الاسلامی، قاهره، دار السلام، ۱۴۲۸ق.
- عبدالمحمدی، حسین، و هادی اکبری، «نقد و بررسی دیدگاه مستشرقان درباره اهداف غزوات و سرایای پیامبر(ص)»، در مجله تاریخ اسلام، شماره ۵۱، پاییز ۱۳۹۱ش.
- علیخانی، علی‌اکبر، «تحلیل سیاسی جنگ‌های پیامبر اکرم راهبردی برای امروز»، در پژوهشنامه علوم سیاسی، شماره ۷، تابستان ۱۳۸۶ش.
- فیروزی، سعید، و حسینی، سید هدایت‌الله، «بررسی اهمیت اصل غافلگیری در جنگ‌های پیامبر اکرم(ص) و کاربرد آن در عصر حاضر»، در دو فصلنامه پژوهش‌های علوم نظامی، شماره ۲، پاییز و زمستان ۱۳۹۹ش.
- قائدان، اصغر، «سازماندهی جنگی در غزوات عصر پیامبر»، در مجله مطالعات تاریخی جنگ، شماره ۳، بهار ۱۳۹۷ش.
- قائدان، اصغر، «مدیریت و رهبری پیامبر اکرم(ص) در عرصه‌های نظامی»، در فصلنامه مطالعات راهبردی بسیج، شماره ۳۱، تابستان ۱۳۸۵ش.
- قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، قم، دار الکتاب، ۱۳۶۳ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
- مرکز تحقیقات سپاه، جنگ‌های پیامبر اکرم(ص)، تهران، ستاد نمایندگی ولی فقیه، ۱۳۷۸ش.
- مصباح یزدی، محمدتقی، جنگ و جهاد در قرآن، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، ۱۳۹۴ش.
- معاونت پژوهشی مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، سیمای معصومین در اندیشه امام خمینی، ۱۳۷۵ش.
- مقریزی، احمد بن علی، امتاع الاسماع بما للنبی من الاحوال و الاموال و الحفدة و المتاع، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق.
- مکارم شیرازی، ناصر و دیگران، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۴ش.
- منتظری، حسینعلی، حکومت دینی و حقوق انسان، قم، ارغوان دانش، ۱۳۸۷ش.
- نصیری، محمد، تاریخ پیامبر اسلام، قم، نشر معارف، ۱۳۸۳ش.
- واقدی، محمد بن عمر، المغازی، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۹ق.
- وَتَر، محمد ضاهر، فن الحرب الاسلامی فی عهد الرسول(ص)، دمشق، دار الفکر، بی‌تا.
- هوشیار، فریناز، و دیگران، «بازتاب جنگ‌های پیامبر(ص) در کتاب‌های تاریخ اسلام ایران از سال ۱۳۵۸ش تا کنون»، در فصلنامه علمی پژوهشی تاریخ، شماره ۶۵، تیر ۱۴۰۱ش.
- یاقوت حموی، معجم البلدان، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م.
پیوند به بیرون