علل الشرائع (کتاب)

علل الشرائع

اطلاعات کتاب
نویسنده	شیخ صدوق
موضوع	علل احکام شرعی و عقیدتی
سبک	روایی
زبان	عربی
مجموعه	1 جلد
اطلاعات نشر
ناشر	مکتبة الداوری

عللُ الشّرائع، کتابی به زبان عربى، تأليف ابو جعفر محمد بن على بن حسين بن بابويه قمى مشهور به شیخ صدوق (متوفای 381 ق) از فقهاى برجسته و روات شيعه در قرن چهارم هجرى قمری است. كتاب، مشتمل بر رواياتى از رسول خدا (ص) و ائمه اطهار (ع) درباره علت برخى از احكام شرعى و عقيدتى مانند عللِ وضع اسامى اشياء و اشخاص، عوامل حوادث و وقايع، علل گرايش به عقايد و اعمال و چگونگى خلق حيوانات است. شيخ صدوق در اين كتاب، به علت برخى از نام‏گذارى ‌ها و علت برخى از كارهاى پيامبران و يا پيامبر اسلام (ص) و ائمه معصومين (ص) نيز اشاره دارد.

این کتاب که در دو جلد نوشته شده و ابواب آن به 647 باب می‌رسد از کتب روایی معتبر و مورد اعتماد علما و بزرگان است.

درباره مؤلف

محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی مشهور به شیخ صدوق، از بزرگ‌ترین علمای قرن چهارم هجری قمری بوده است. سال تولد وی پس از ۳۰۵ق. بوده است و در ۳۸۱ق. درگذشت و در ری مدفون شد. وی بزرگ‌ترین محدّث و فقیه مکتب حدیثی قم بود. او حدود ۳۰۰ اثر علمی از خود بجا گذاشته بوده است که بسیاری از آنها مفقود شده است. کتاب من لایحضره الفقیه از کتب اربعه شیعه اثر اوست.

مقالهٔ اصلی: شیخ صدوق

نام کتاب

بنابر آنچه شهرت یافته نام کتاب، «علل الشرایع» بوده که در برخی موارد نیز تعبیر به «العلل» می شود؛ اما در برخی کتابها از آن با نام «علل الشرایع و الاحکام» یاد شده است.

روش تألیف

شیخ صدوق در تبویب کتاب به صورت موضوع محور پیش رفته است و در برخی موارد در توضیح روایات پیامبر اکرم(ص) و ائمه اطهار(ع)، نظرات خویش را با تعابیر «قال مصنف هذا الکتاب»، «قال مؤلف هذا الکتاب» و ... بیان می کند. مؤلف سخنان خویش را به آیات قرآن کریم، روایات معصومین(ع)، وقایع تاریخی، سخنان علما و استدلالات عقلی مستند می کند.

شیخ صدوق در برخی موارد در بیان احادیث، به توضیح معنای الفاظ حدیث، بیان مصداق حدیث، عدم پذیرش محتوای حدیث، جمع میان اخبار مختلف نیز پرداخته است.

ساختار کتاب

علل الشرایع، در دو جلد تنظيم شده است كه دارای 1907 حدیث و 647 باب است. جلد اول، داراى 262 باب و جلد دوم، شامل 385 باب مى ‏باشد و هر باب به صورت «باب العلة» نامیده می شود. اولین باب آن با عنوان «العلة التی من أجلها سمیت السماء سماء و الدنیا دنیا و الآخرة الآخرة و ...» آغاز و آخرین باب نیز باب «نوادر العلل» نامیده می شود.

چگونگى آغاز نسل حضرت آدم( ع)؛ علت ورود حضرت علی(ع) به شورای خلافت؛ دليل بلند خواندن نماز صبح؛ بيان علت زکات؛ اينكه چرا وصیت فقط در يک سوم اموال صحيح است؛ علت نام‏گذارى پزشک به طبيب؛ سرّ حرمت گوشت حيوانات وحشى؛ علت وجوب نماز؛ علت جواز جمع بين نماز ظهر و عصر يا مغرب و عشا؛ علت برترى پيامبران و اولياء نسبت به فرشتگان؛ علت احتياج ما به پيامبر و امام؛ علت حرمت شكار در روز شنبه بر يهوديان؛ علت شبانه و مخفيانه دفن شدن حضرت فاطمه زهرا( س) و ... از دیگر علل یاد شده در کتاب هستند.

در جلد اول، اولين باب، در مورد علت نام‏گذارى سماء، دنيا، آخرت، آدم، حواء، درهم و دينار به اين نام‏ها و... است و آخرين باب، در باره علت پيدايش عذاب قبر مى‏ باشد.

در جلد دوم، اولين باب، در باره علل وضو و اذان و نماز و آخرين باب، باب نوادر العلل است.

جایگاه و اعتبار کتاب

این کتاب با توجه به موضوع «علل و اسباب پدیده ها و احکام شرعی» از زمان نگارش خود مورد توجه عالمان بوده است و بزرگانی مانند قاضی نعمان در شرح الاخبار، علامه مجلسی در بحار، شیخ حر عاملی در وسائل الشیعة و ... ازآن استفاده و بدان استناد نموده اند.

این کتاب از سوی برخی اصولیون مانند وحید بهبهانی - از این جهت که شیخ صدوق، تنها در صدد گردآوری و نقل روایات علل بوده - مورد نقد و تأمل قرار گرفته است.

پژوهش های پیرامون کتاب

اين كتاب، توسط شيخ ابراهیم بن علی کفعمی با نام «اختصار علل الشرائع» و به‏ وسيله شيخ شرف الدين یحیی بحرانی با نام «تلخيص علل الشرائع» خلاصه شده و توسط آقا نجفى، شيخ محمد تقى اصفهانى، به فارسى ترجمه گرديده است. کسانی نیز مانند شيخ شرف الدين يحيى بن عز الدين حسين بن عثيرة بن ناصر بحرانی به تجدید اسانید کتاب علل پرداخته اند.

علل الشرایع توسط برخی از مترجمان معاصر نیز به فارسی برگردانده شده است.

نسخه های کتاب

• نسخه کتابخانه ملک تهران
• نسخه کتابخانه وزیری یزد
• نسخه کتابخانه ملی تهران.

چاپ کتاب

علل الشرایع سه بار در ایران به سال های 1289 ق، 1311 ق، 1378 ق به زیور طبع آراسته شد. این کتاب در سال 1385 ق با تصحیح و تحقیق سید محمد صادق بحرالعلوم در نجف به چاپ رسید.

پیوند به بیرون

علل الشرایع اثری وزین در مجموعه آثار شیخ صدوق

منابع

• صدوق، محمد بن علی، علل الشرایع، نجف، المکتبة الحیدریة، 1385 ق.
• مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، 1403 ق.
• وحید بهبهانی، محمدباقر، الرسائل الفقهیة، 1419 ق.
• تهرانی، آقابزرگ، الذریعة، بیروت، دارالاضواء.
• مغربی، نعمان، شرح الاخبار، قم، جامعه مدرسین، 1414 ق.
• امین عاملی، محسن، اعیان الشیعه، بیروت، دارالتعارف.
• حر عاملی، محمدبن حسن، وسائل الشیعه، قم، آل البیت، 1414 ق.
• زرکلی، خیرالدین، الاعلام، بیروت، دارالعلم للملایین.