حدیث رفع

حدیث رفع

حدیث رفع
اطلاعات روایت
موضوع	برداشته شدن حکم یا عقوبت برخی موارد از امت پیامبر.
صادره از	امام صادق(ع)، امام رضا(ع)
اعتبار سند	اختلافی.
منابع شیعه	محاسن، کافی و... .
مؤید قرآنی	آیه ۲۸۹سوره بقره.
احادیث مشهور
حدیث سلسلةالذهب • حدیث ثقلین • حدیث کساء • مقبوله عمر بن حنظلة • حدیث قرب نوافل • حدیث معراج • حدیث ولایت • حدیث وصایت • حدیث جنود عقل و جهل • حدیث شجره

حَدیث رَفْع، عنوان مجموعه روایاتی است که خبر از برداشته‌شدن حکم یا عقوبت مواردی چون فراموشی، اکراه، اضطرار و... از امّت پیامبر(ص) می‌دهد.

احادیث رفع با تعبیرات و مصادیق متفاوت از سوی امام صادق و امام رضا(ع) روایت شده است. در اینکه چه چیزی در این موارد برداشته شده احتمالاتی از جمله: حکم شرعی، اثر ظاهری، همه آثار، عقوبت دنیوی یا اخروی و... داده شده است.

فقره «ما لا یعلمون» (به‌فارسی: آنچه نمی‌دانند) مورد استناد اصولی‌ها برای اثبات رفع حکم در مرتبه ظاهر (برائت شرعی) یا انکار وجوب احتیاط می‌باشد.

اکثر فقیهان اعتبار این احادیث را به جهت شهرت و تواتر آن معتبر دانسته و اشکالات سندی این روایات را وارد ندانسته‌اند.

حدیث رفع را پاسخ خداوند به درخواست پیامبر(ص) در آیه پایانی سوره بقره بر عذاب نکردن امتش، در مواردی که آنها دچار فراموشی یا خطای سهوی و... می‌شوند دانسته‌اند.

معرفی و جایگاه

حدیث رفع، حدیثی از جانب پیامبر اکرم(ص) است که بر اساس آن خداوند ۹ چیز را از امت او برداشته است. کاربرد اصلی این حدیث در مسائل اصولی، دلالت فقره «مالایعلمون» بر اصل برائت است که از آن به برائت شرعی تعبیر می‌شود. برهمین‌مبنا حدیث مورد توجه اصولیون قرار گرفته و دیدگاه‌های مختلفی را در مورد آن مطرح نموده‌اند. آنها از فقرات دیگر این حدیث، به‌جهت فهم فقره «مالایعلمون» بهره برده‌اند. این حدیث مقابل مدعای اخباری‌ها بر لزوم احتیاط در موارد شبهه حکمیه تحریمه است.

روایات رفع، با تفاوت‌هایی اندک در تعبیرات (گاه واژه وضع یا موضوع به جای رفع بکار رفته است.) و با اختلاف در تعداد مصداق‌های رفع (با فقراتی یک‌گانه، دوگانه، سه گانه چهارگانه و پنج و شش‌گانه و در کامل‌ترین صورت آن به صورت نُه‌گانه) از امام صادق(ع) و در یک مورد از امام رضا(ع) نقل شده است. به‌گفته برخی محققین از آنجا که اعداد در علم اصول دارای مفهوم نیستند تعارضی میان انواع مختلف این احادیث وجود ندارد. «رفع» که در برخی دیگر از نقل‌های این روایات با عباراتی چون وضع، تجاوز و... آمده است: «رفع» اولین کلمه از کلمات این حدیث به‌معنای «برداشته شدن» است که این حدیث با این نام شهرت یافته است. در اینکه رفع در هریک از موارد به چه معناست و در هر فقره حقیقتا چه چیزی برداشته شده است؟ میان فقها اختلاف است.

فقیهان بدلیل وجود واژه «عن امتی» و اختصاص این مرفوعات به امّت پیامبر آن‌را امتنانی به امت پیامبر و گشایشی برای آن‌ها دانسته‌اند که در امت‌های پیشین نبوده است. همچنین عده‌ای این حدیث را پاسخ خداوند به درخواست پیامبر در آیه پایانی سوره بقره، مبنی بر عدم مواخذهء امتش در مواردی که آنها دچار فراموشی، خطاء، حسد، اکراه و... شده‌اند دانسته‌اند.

حدیث رفع و اثبات برائت شرعی

از جمله دلیل‌های اثبات برائت شرعی، روایاتی چون حدیث حلّ، حدیث سعه، حدیث رفع و... است. پیشینۀ بحث دربارۀ این حدیث و اثبات برائت شرعی از این راه، به زمان شیخ طوسی، برمی‌گردد، اما به‌ اعتقاد برخی محققین اولین کسی که از آن برای اثبات برائت در موارد مجهول استفاده کرده مرحوم فاضل تونی بوده است. آخوند خراسانی اولین روایتی را که برای اثبات برائت شرعی در کفایة الاصول به آن استدلال کرده حدیث رفع و عبارت «ما لا یعلمون» است.

نحوه استدلال

برخی فقیهان از جمله آخوند خراسانی معتقدند منظور از «ما» در حدیث رفع، حکم شرعی است؛ دراین‌صورت «رفع»، در معنای حقیقی خود به‌کاررفته و نیازی به تقدیر کلمه‌ای دیگر برای رساندن معنا نیست؛دراین‌صورت:

• اولا: منظور از رفعِ حکم، رفع ظاهری آن است، چراکه حکم واقعی عملی که جاهلانه انجام می‌پذیرد در عالم واقع معلوم و در جای خود باقی است. همچنین معنای رفع ظاهری حکم برداشته شدن عقوبت دنیوی یا اخروی یا... آن عمل است.
• ثانیا: دراین‌صورت حدیث رفع دلیل بر برائت هم در شبهات حکمیه و هم شبهات موضوعیه است چراکه حکم شرعی هم حکم جزئی و هم کلی را شامل می‌شود.

اما به‌نظر برخی دیگر نظیر شیخ انصاری به قرینهٔ وحدت سیاق، منظور از «ما»‌، فعل مکلف است؛ دراین‌صورت کلمه «رفع» نمی‌تواند در معنای حقیقی خود بکار رفته باشد، چراکه مواردی از قبیل نسیان، اضطرار و اکراه و حسد و... در میان امّت پیامبر(ص) بلکه همه امت‌ها وجود دارد و رفع آن معنا ندارد؛ لذا آنها با تقدیر کلماتی چون مواخذه، جمیع الآثار (چه آثار تکلیفی و چه وضعی)، یا اثر ظاهر و... معنای آن‌را کامل کرده‌اند. در صورتی که منظور از «ما» فعل مکلف باشد، حدیث رفع تنها برای شبهات موضوعیه کاربرد دارد.

شیخِ انصارى ضمن اشاره به سه قول (یعنی نفى همه آثار در هر نُه مورد، نفى اَثر بارز و متناسب با هر مورد، و نفى مؤاخذه براى هر نُه مورد) قول اول را به معناى حقیقىِ واژه رفع نزدیک‌تر و قول سوم را از نظر عرف، به‌‌ویژه با توجه به یكدستى متن، پذیرفتنی‌تر و ظهور واژه رفع را در آن، قوی‌تر از قول دوم دانسته است. او مراد از آثار را آثار شرعی بیان کرده است نه آثار عقلی (اثر عقلی مثل بطلان عبادت به‌سبب فراموشی بعضی از اجزاء و شرایط) یا عادی.

متن و ترجمه

حدیث رفع

متن

ترجمه

حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى الْعَطَّارُ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ يَعْقُوبَ بْنِ يَزِيدَ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ حَرِيزِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ص قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‌ رُفِعَ عَنْ‌ أُمَّتِي‌ تِسْعَةٌ الْخَطَأُ وَ النِّسْيَانُ وَ مَا أُكْرِهُوا عَلَيْهِ وَ مَا لَا يَعْلَمُونَ‌ وَ مَا لَا يُطِيقُونَ وَ مَا اضْطُرُّوا إِلَيْهِ وَ الْحَسَدُ وَ الطِّيَرَةُ وَ التَّفَكُّرُ فِي الْوَسْوَسَةِ فِي الْخَلْقِ‌ مَا لَمْ يَنْطِقْ بِشَفَةٍ.

امام صادق(ع) از پیامبر اکرم(ص) نقل کرده است که نه چیز از امت من برداشته شده‌است: خطا و فراموشی و آنچه بر آن اکراه شوند و آنچه نمی‌دانند و آنچه طاقت انجام آن‌را ندارند و آنچه بدان مضطر هستند و حسد و فال بد زدن و اندیشه کردن در وسوسه خلق تا زمانی که بر زبان نیاورند.

حسد

به‌گفته شیخ انصاری بر اساس ظاهر حدیث رفع، حسد مواخذه ندارد، درحالی‌که این معنا با آیات و روایات زیادی منافات دارد. او با نقل برخی روایات منظور از حسد در حدیث رفع را حسد قلبی یعنی حسدی که شخص آنرا تنها در قلب خود دارد و با دست یا زبان و.. آنرا ظاهر نکرده است دانسته است.. او اظهار حسد را از گناهان کبیره دانسته است نه حسدی که تنها در قلب شخص است.

الطیره

الطیره به‌معنای فال بد زدن است. شیخ انصاری دراین‌باره گفته است: الطیره از طیر به معنای پرنده گرفته شده است چراکه بیشتر فال بد زن عرب جاهلیت به پرندگان مخصوصا کلاغ بوده است.. او رفع الطیره در حدیث رفع را به معنای برداشته شدن عقوبت آن یا برداشته شدن اثر آن دانسته است. در روایتی، الطیره (فال بد زدن) در حد شرک و چیزی که توکل را از بین می‌برد معرفی شده است.

التفکر فی الوسوسه فی الخلق

شیخ انصاری درباره رفع تفکر در وسوسه در خلق، دو احتمال ذکر می‌کند: تفکر درباره خالق یا تفکر درباره مخلوق. او پس از نقل شش روایت دراین‌باره، ادعا کرده است تفکر درباره خالق حرام نیست. او مراد از تفکر فی الوسوسه فی الخلق را به وسوسه شیطان هنگام تفکر در مورد نحوه خلقت معنا کرده و گفته است طبق حدیث رفع گناهی بر این نوع وسوسه بر انسان نیست.

اعتبار

بعضی از فقیهان سند اين حديث را صحيح دانسته و برخى در آن خدشه کرده‌اند؛ اما به‌گفته برخی محققین چون این حدیث، در میان اهل حدیث شهرت دارد و فقیهان بر اساس آن فتوا داده‌اند، ضعف‌های احتمالی آن‌ جبران شده، و در مجموع از نظر سند، صحیح یا معتبر تلقی شده و نیاز به بررسی سند آن نیست.

اختلافات در این حدیث سبب شده تا برخی علمای اهل سنت این حدیث را مجمل و فاقد صلاحیت برای بررسی و استفاده بدانند. به‌گفته شبیری زنجانی این روایات در بسیاری از کتب شیعه و اهل سنت به تعبیرات مختلفی نقل شده است. او طریق شیخ انصاری در نقل این روایت از خصال و توحید صدوق را صحیح دانسته و گفته است: در صحت و وثاقتِ تمامی افرادی که در سند این روایت ذکر شده‌ است، شکی نبوده و تنها وثاقت احمد بن محمد بن یحیی مورد اختلاف است.

کاربرد

فقیهان از احادیث رفع جهت استنباط برخی فروعات فقهی بهره برده‌اند. برای مثال: نجفی، خواندن نماز با لباس حریر برای مردان در وضع اضطرار مثل جنگ و... را با استناد به این حدیث بدون اشکال دانسته است. او همچنین اجزای غیر رکنی نماز که سهوا و از روی فراموشی ترک می‌شود را با استناد به این حدیث خالی از اشکال دانسته و سجده سهو پس از آن‌را برای جبران آن کافی دانسته است. نجفی همچنین با استفاده از فقره «ماستکرهوا علیه» گفته است: طلاق و عتقی که از روی کراهت باشد باطل است؛ همچنین یکی از دلیل‌های وی برای حکم به شکسته نشدن قسم در صورت اکراه یا فراموشی نیز حدیث رفع است.