ابن‌شجری
| ادیب و شاعر شیعه | |
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | هبةالله بن علی علوی حسنی |
| نسب | سادات حسنی |
| تاریخ تولد | رمضان ۴۵۰ق |
| تاریخ وفات | ۲۶ رمضان ۵۴۲ق |
| شهر وفات | بغداد |
| اطلاعات علمی | |
| استادان | ابن‌طباطبا • خطیب تبریزی • سعید بن علی سلالی • ابن‌فضال مجاشعی |
| شاگردان | تاج الدین کندی • ابوالبرکات ابن‌انباری • ابن‌خشاب |
| تألیفات | الامالی • الحماسة • مختارات شعراء العرب • منظومة ابن‌الشجری |
| فعالیت‌های اجتماعی-سیاسی | |
| اجتماعی | نقیب طالبیان در محله کرخ بغداد |
هبة الله بن علی علوی حسنی معروف به ابن‌شجری (۴۵۰ق-۵۴۲ق)، ادیب و شاعرِ شیعه و نویسنده کتاب|الامالی و الحماسة است. نسب او به امام حسن مجتبی(ع) می‌رسد و به همین سبب علوی حسنی نامیده شده است.
ابن‌شجری به‌دلیل علاقه به دانش‌اندوزی، در سن پیری نیز در درس ابوالحسن بن طیوری و دیگران حاضر می‌شد، حال آنکه خود در بغداد بزرگ نحودانان بود. وی مدتی به نیابت از احمد بن ابی‌الحسن علوی، نقیب طالبیان در محله کرخ بغداد بود.
زندگینامه
ابن‌شجری در رمضان سال ۴۵۰ق به دنیا آمد. نسب او به امام حسن مجتبی(ع) می‌رسد و به همین سبب علوی حسنی نامیده شده است. درباره شهرت یافتن او به ابن‌شجری اختلاف است. یاقوت حموی[۱] او را از طرف مادر به خاندان شجری منسوب می‌داند، اما ابن‌خلکان[۲] انتساب او را هم به این خاندان محتمل می‌داند و هم به قریه شجره واقع در نزدیکی مدینه.[۳] وی در ۲۶ رمضان ۵۴۲ق از دنیا رفت.[۴]
تحصیلات و تدریس
وی ادب و نحو را نزد ابن‌طباطبا، خطیب تبریزی، سعید بن علی سلالی و ابن‌فضال مجاشعی آموخت و علم حدیث را نزد اساتیدی چون ابوالحسن مبارک بن عبدالجبار صیرفی و محمد بن سعید بن نبهان کاتب فراگرفت[۵] و از دوریستی، ابن‌قدامه و دیگران روایت کرد.[۶]
وی هرگز از دانش‌اندوزی نیاسود، چنانکه در سن پیری نیز در درس ابوالحسن بن طیوری و برخی دیگر حاضر می‌شد[۷]، حال آنکه او خود در فنون ادب تجارب بسیار اندوخته و در بغداد، سرور نحودانان گشته بود و چندی هم، به نیابت از سوی الطاهر ابوعبدالله احمد بن ابی الحسن علوی، نقیب طالبیان در محله کرخ بغداد بود.[۸]
گویند وی مدت ۷۰ سال به تدریس نحو و ادب اشتغال داشت.
شخصیت علمی
در مدت طولانی تدریس وی بسیاری از مشاهیر نحو و لغت، چون تاج الدین کندی، ابوالبرکات ابن‌انباری[۹] و ابن‌خشاب[۱۰] از او دانش آموختند. عده‌ای همچون شیخ برهان الدین حمدانی قزوینی و قطب راوندی نیز از او روایت حدیث کردند.[۱۱]
ابن‌شجری به درجه‌ای از اعتبار و شهرت رسیده بود که زمخشری، هنگام بازگشت از سفر حج، در بغداد به دیدنش رفت و در حضور عده‌ای، از جمله ابن‌انباری، در باب حدیث و شعر و ادب با او به مباحثه پرداخت.[۱۲]
ابن‌شجری شعر نیز می‌سرود، اما از اشعار او تنها دو قطعه کوتاه مجموعاً ۵ بیت و نیز ۱۶ بیت از یک قصیده در مدح وزیر نظام الدین ابونصر مظفر باقی مانده است.[۱۳] گویا اشعار وی مورد پسند اهل ادب نبوده است چنانکه حسن بن احمد بن جکینا شاعر بغدادی شعر او را مورد طعن قرار داده است.[۱۴][یادداشت ۱]
مدفن
ابن‌شجری در بغداد چشم از جهان فروبست و در کرخ که محله شیعه‌نشین بغداد بود، دفن شد.[۱۵]
آثار
از وی آثاری در زمینه‌های مختلف بر جای مانده که عبارت‌اند از:
- الامالی: این کتاب یکی از آثار کم‌نظیر و ارزشمند است که صاحب آن بسیاری از آراء نحوی را با شواهد شعری مختلف در ۸۴ مجلس برای شاگردانش املا کرده است. تاریخ بسیاری از مجالس دقیقاً ثبت شده، اما از شروع نخستین مجلس اطلاع دقیقی در دست نیست و با توجه به اینکه مجلس هشتم در اوایل جمادی الاول ۵۲۴ق املا گردیده و پس از آن به طور مرتب ادامه داشته است، شروع آن احتمالاً در اوایل ربیع الاول همان سال بوده است. ابن‌شجری در این کتاب آراء بسیاری را بدون ذکر نام آورده است. به عنوان مثال چند فصل کامل از کتاب الازهیه هروی را بدون ذکر مأخذ نقل کرده است.[۱۶] وی بخش وسیعی از الامالی را[۱۷] به ذکر لغزش‌های مکی بن ابی طالب مغربی در کتاب مشکل اِعراب القرآن اختصاص داده است. کتاب الامالی در ۱۳۴۹ق در دو مجلد در حیدرآباد به طور ناقص به چاپ رسیده و یک بار نیز در بیروت بدون ذکر تاریخ، تجدید چاپ شده است. بخش پایانی آن با عنوان مالم ینشر من الامالی الشجریة به کوشش حاتم صالح ضامن در ۱۴۰۵ق در بیروت چاپ شده که بقیه مجلس ۷۸ تا مجلس ۸۴ را شامل می‌شود.
چاپ دیگر این کتاب مربوط به سال ۱۴۱۳ق است که در مصر و با تحقیق محمود محمد طناحی به چاپ رسیده است.
- الحماسة: این اثر گلچینی از بهترین اشعار شعرای جاهلی و اسلامی عصر اموی و عباسی است که وی به تقلید از حماسه ابوتمّام(حبیب بن اوسِ طائی (۱۸۸-۲۳۱ق. شاعر بزرگ عرب)[۱۸] و بُحْتُری، ابوعُباده ولید بن عُبید (درگدشت:۲۸۴ق./۸۹۷م.)، از شاعران سرشناس عرب در قرن سوم هجری قمری گردآورده است. برخی معتقدند که در سلسله حماسه‌های عرب، اثرِ ابن‌شجری از همه ارزشمندتر است.[۱۹] حماسه در ۱۳۴۵ق توسط مستشرق آلمانی فریتس کرنکو (۱۸۷۲-۱۹۵۳م) در حیدرآباد و در ۱۹۷۰م به کوشش عبدالمعین الملوحی و اسماء الحمصی در دمشق به چاپ رسیده است.
- مختارات شعراء العرب: شامل ۵۰ قصیده از قصاید معروف عصر جاهلی و مخضرمین است. این اثر در ۱۳۰۶ق در قاهره چاپ سنگی شده، در ۱۳۴۴ق به کوشش محمود حسن الزناتی در قاهره و یک بار دیگر در ۱۹۷۵م به کوشش علی محمد بجاوی در همانجا به چاپ رسیده است.
- منظومة ابن‌الشجری: این کتاب در موضوع بلاغت و معانی و بیان است. این اثر در ۱۳۳۰ق در قاهره چاپ شده است.
- فرهنگ مشترکات لفظی؛ نسخه‌ای از این کتاب در برلین مضبوط است که شاید همان ما اتفق لفظه و اختلف معناه باشد که یاقوت حموی از آن نام برده است.[۲۰]
آثار دیگری هم برای ابن‌شجری ذکر کرده‌اند که عبارت‌اند از:
- الانتصار: هنگامی که ابن‌شرجی املای کتاب الامالی را به پایان برد، ابن‌خشاب از وی خواست تا آن را نزد او فراگیرد، اما وی نپذیرفت. در نتیجه ابن‌خشاب به ردّ بعضی از موضوعات کتاب پرداخت و ابن‌شجری در پاسخ آن الانتصار را نوشت.[۲۱]
- شرح التصریف الملوکی ابن‌جنی؛
- شرح اللمع ابن‌جنی[۲۲]
پانویس
- ↑ یاقوت حموی، معجم الادباء، ۱۴۱۴ق، ۱۹۹۳م، ج۱۹، ص۲۸۲.
- ↑ ابن خلکان، وفیات الاعیان، الناشر: دار صادر - بيروت، ج۶، ص۵۰.
- ↑ برای نظرات دیگر، نک: سیوطی، بغیة الوعاة، الناشر: المكتبة العصرية - لبنان / صيدا، ج۱، ص۳۲۴.
- ↑ ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ۱۴۰۵ق، ج۲۰، ص۱۹۶.
- ↑ معجم الادباء، ج۱۹، ص۲۸۲-۲۸۳؛ انباه الرواة، ج۳، ص۳۵۶؛ ابن خلکان، وفیات الاعیان، الناشر: دار صادر - بيروت، ج۶، ص۴۶.
- ↑ افندی، ریاض العلماء، نشر مطبعة الخيام، ج۵، ص۳۱۸.
- ↑ الذهبی، العبر، ۱۴۰۵ق، ج۲، ص۴۶۳.
- ↑ نزهة الاولیاء،۱۴۰۵ ق، ۱۹۸۵م، ص۳۰۰؛ ابن کثیر، البدایة، دار إحياء التراث العربي - بيروت، ج۱۱، ص۲۲۳.
- ↑ معجم الادباء، ج۱۹، ص۲۸۳؛ نزهة الاولیاء، ص۲۸۶.
- ↑ فیروز آبادی، البلغة،۱۴۲۱ق، ص۳۰۸.
- ↑ افندی، ریاض العلماء، نشر مطبعة الخيام، ج۵، ص۳۱۸.
- ↑ معجم الادباء، ج۱۹، ص۱۲۸؛ ابن خلکان، وفیات الاعیان، الناشر: دار صادر - بيروت، ج۶، ص۴۶.
- ↑ ابن خلکان، وفیات الاعیان، ، الناشر: دار صادر - بيروت، ج۶، ص۴۷- ۴۸.
- ↑ ابن خلکان، وفیات الاعیان،الناشر: دار صادر - بيروت، ج۶، ص۴۹؛ ابن الشاعر الکتبی، فوات الوفیات، الناشر: دار صادر - بيروت، ج۱، ص۳۲۱.
- ↑ قفطی، انباه الرواة، ۱۴۰۶ق،ج۳، ص۳۵۶.
- ↑ الامالی، ج۲، ص۳۴۳-۳۵۱؛ قس: الازهیة، ص۱۴۸-۱۵۷؛ مالم ینشر، ۳۰-۳۱؛ قس: الازهیة، ص۵۴ - ۵۵، جاهای مختلف.
- ↑ نک: مالم ینشر، ص۴۱- ۶۵.
- ↑ ابوتمام، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی
- ↑ «التعریف و النقد» ش۴۵، ص۸۸۲.
- ↑ معجم الادباء، ج۱۹، ص۲۸۳.
- ↑ معجم الادباء، ج۱۹، ص۲۸۳؛ انباه الرواة، ج۳، ص۳۵۶-۳۵۷.
- ↑ ابن خلکان، ۱۹۰۰م، وفیات الاعیان، ج۶، ص۴۵.
یادداشت
- ↑ ابن جکینا در اشعاری او را نقد کرده و در بیتی خطاب به او گفته است از جدت پیامبر(ص) جز این بهره ای نداری که در باره‌ات گفته شود شعر گفتن سزاور تو نیست. «ما فيك من جَدّك النبيّ سوى ... أنك لا ينبغي لك الشّعر» فوات الوفیات، ج۱، ص۳۲۱
منابع
- الانباری، ابوالبرکات، نزهة الاولیا فی طبقات الادباء، المحقق: إبراهيم السامرائي، الناشر: مكتبة المنار، الزرقاء - الأردن، چاپ سوم ۱۴۰۵ ق- ۱۹۸۵ م.
- ابن‌انباری، عبدالرحمان، نزهة الاولیاء، به‌کوشش ابراهیم سامرایی، بغداد، ۱۹۵۹م.
- ابن‌تغری بردی، النجوم.
- ابن‌خلکان، وفیات الاعیان، المحقق: إحسان عباس، الناشر: دار صادر - بيروت، چاپ ۱۹۰۰م.
- ابن‌شاکر کتبی، محمد، فوات الوفیات، به‌کوشش احسان عباس، بیروت، دار صادر.
- ابن‌شجری، هبةالله، الامالی، حیدرآباد دکن، ۱۳۴۹ق.
- ابن‌شجری، هبةالله، الحماسه، به‌کوشش فریتس کرنکو، حیدرآباد دکن، ۱۳۴۵ق.
- ابن‌شجری، هبةالله، مالم ینشر من الامالی الشجریه، به‌کوشش حاتم صالح ضامن، بیروت، ۱۴۰۵ق /۱۹۸۴م.
- ابن‌کثیر، البدایه.
- ابن‌هشام، عبدالله، مغنی اللبیب، به‌کوشش محمد محیی الدین عبدالحمید، قاهره، مکتب التجاریة الکبری.
- افندی اصفهانی، عبدالله، ریاض العلماء، به‌کوشش احمد الحسینی، قم، ۱۴۰۱ق.
- ذهبی، شمس‌الدین محمد، العبر، به‌کوشش محمدسعید بن بسیونی، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
- ذهبی، شمس‌الدین محمد، سیر اعلام النبلاء، تحقیق گروهی از محققان زیرنظر شیخ شعیب الأرناؤوط، مؤسسة الرساله، ۱۴۰۵ق.
- سیوطی، بغیة الوعاة، به‌کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۵م.
- ضامن، حاتم صالح، مقدمه بر مالم ینشر (نک: ابن‌شجری در همین مآخذ).
- فیروزآبادی، محمد، البلغة، به‌کوشش محمد المصری، دمشق، ۱۳۹۲ق/۱۹۷۲م.
- قفطی، علی، انباه الرواة، به‌کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۴ق/۱۹۵۹م.
- مردم بک، عدنان، «التعریف و النقد»، مجله مجمع اللغة العربیة بدمشق، ش۴۵، ۱۳۹۰ق/۱۹۷۰م.
- منتجب الدین، علی، فهرست اسماء علماء الشیعه، به‌کوشش عبدالعزیز طباطبائی، بیروت، ۱۴۰۶ق.
- هروی، علی، الازهیه، به‌کوشش عبدالمعین الملوحی، دمشق، ۱۳۹۱ق /۱۹۷۱م.
- یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم الادبا.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: دایرة المعارف بزرگ اسلامی