کرخ
 نقشه‌ای قدیمی از بغداد مربوط به ۱۵۰ - ۳۰۰ هجری قمری | |
| اطلاعات کلی | |
|---|---|
| کشور | عراق |
| استان | بغداد |
| زبان | عربی |
| ادیان | اسلام |
| مذهب | شیعه |
| سال تأسیس | ۱۵۷ق |
| اماکن | |
| زیارتگاه | مقبره نواب اربعه |
| مساجد | مسجد براثا |
کَرْخ از محله‌های قدیمی بغداد است که مرکز شیعیان در قرن‌های چهارم و پنجم قمری بوده است. کرخِ بغداد، ابتدا در سال۱۵۷ق بهدستور منصور عباسی به‌‌عنوان بازار بغداد بنا شد. با قدرت‌گرفتن آل‌بویه در قرن چهارم، شیعه در بغداد گسترش پیدا کرد و کرخ پایگاه اصلی شیعیان شد. وجود حرم کاظمین و سکونت نُوّاب اربعه از دیگر عوامل گسترش شیعه در این منطقه قلمداد شده است.
مطابق نقل مورخان، شیعه با حمایت دولت آل‌بویه، قدرت بسیاری در کرخ یافت؛ به‌گونه‌ای که برخی از شعائر شیعیان، مانند عزاداری در ماه محرم و جشن عید غدیر، برای نخستین بار در این شهر برگزار شد.
در قرن‌های چهارم و پنجم قمری، میان شیعیان و اهل‌سنتِ کرخ، نزاع‌هایی درگرفت که باعث شد آسیب‌های بسیاری به این شهر و خانه‌ها و مردمان آن وارد شود. سرانجام، پس از حمله سلجوقیان به کرخ، پایگاه علمی شیعیان به نجف منتقل شد.
معرفی و جایگاه
کرخ از محله‌های بغداد است که در قرن‌های چهارم و پنجم قمری، شیعه در آنجا رشد و گسترش بسیاری پیدا کرد.[۱] در حدیثی از امام رضا(ع)، کرخ سالم‌ترین محل بغداد معرفی شده است.[۲] نُوّاب اربعه نیز در دوره غیبت صغریٰ، کرخ را پایگاه شیعیان قرار دادند.[۳]
کرخ در قسمت غربی بغداد واقع بود و در مقابل آن، یعنی در قسمت شرقی بغداد، محله رَصافه، مرکز اهل‌تسنن واقع شده بود.[۴] مکان‌های دیگری نیز به نام کرخ وجود دارد که ممکن است با کرخ بغداد اشتباه شود؛ از جمله کرخ سامرا، کرخ جُدّان (یا جَدّان)، کرخ خوزستان و کرخ میسان.[۵]
تأسیس
شهر کرخ در ابتدا دهکده‌ای در کنار دجله بود.[۶] مورخان می‌گویند این منطقه در سال ۱۵۷ق، بهدستور منصور عباسی بنا شد؛[۷] بااین‌حال در کتاب حدود العالم، کتابی جغرافیایی متعلق به قرن چهارم هجری، آغاز بنای کرخ به زمان مأمون عباسی و پایان ساخت آن به زمان معتصم نسبت داده شد است.[۸]
تاریخ‌نگاران می‌گویند پس از بنای شهر بغداد، منصور دستور داد بازار بغداد به خارج از شهر منتقل شود.[۹] در جا‌به‌جایی بازار از بغداد به کرخ، علاوه‌بر تجار، کاسبان خُرد مانند قصابان نیز به آنجا نقل‌مکان کردند.[۱۰] از این رو برای آنها مسجدی بنا شد تا در آن اجتماع کنند.[۱۱] رفته‌رفته برخی از مردم خانه‌هایشان را نیز به آنجا انتقال دادند.[۱۲] به‌گفته مَقدِسی، مورخ قرن چهارم، کرخ، پس از مدتی، چنان رو به آبادی نهاد که آبادترین منطقه بغداد به شمار رفت.[۱۳]
گسترش تشیع
ابن‌جوزی، تاریخ‌نگار قرن ششم بر این باور است که از سال ۳۳۱ق تشیع در کرخ رو به گسترش گذاشت؛[۱۴] به‌شکلی که در سال ۳۶۱ق مرکز شیعیان به‌شمار می‌رفت.[۱۵] برخی محققان معتقدند کرخ در قرن چهارم و پنجم پایگاه فرهنگی شیعه بوده است.[۱۶] با قدرت گرفتن آل‌بویه در قرن چهارم، فضای آزادی برای گسترش فرهنگ شیعه در بغداد به وجود آمد و عالمان شیعه با بهره‌گیری از این فرصت، به گسترش آموزه‌های اهل بیت(ع) پرداختند.[۱۷]
عوامل تقویت حضور شیعیان در کرخ را چنین ذکر کرده‌اند:
- وجود حرم امامَین کاظمَین در نزدیکی کرخ و در قبرستان قریش.[۱۸]
- حضور نُوّاب اربعه: آنها با اقامت در کرخ بغداد موجب مرکزیت‌یافتن آنجا برای شیعیان و مهاجرت علمای شیعه به آن منطقه شدند.[۱۹]
- مسجد براثا: به‌گفته برخی محققان، از آنجا که شیعیان این مسجد را مقدس می‌دانستند، توجه خاصی به آن داشتند و در آنجا اجتماع می‌کردند.[۲۰]
- نقیبان علوی.[۲۱]
- پشتیبانی حکومت آل‌بویه.[۲۲]
برگزاری مراسم و آیین‌های شیعیان
گفته‌اند برخی از آیین‌های مذهبی شیعه، مانند عزاداری عاشورا و جشن عید غدیر، نخستین بار، در کرخ برگزار شده است.[۲۳] به گزارش ابناثیر، تاریخ‌نگار قرن هفتم، در دهم محرم سال ۳۵۲ق، بهدستور مُعِزُّالدّوله حاکم وقت بغداد، دکان‌ها و بازار کرخ بسته شد، مردمان سیاه‌پوش شدند و در سطح شهر، نوحه‌خوانی به‌صورت علنی انجام گرفت و اهل‌سنت به‌دلیل قدرت شیعه توان مقابله با آنها نداشتند.[۲۴] در ۱۸ ذی‌الحجه همان سال نیز معزالدوله دستور داد به‌مناسبت عید غدیر خم، مراسم جشن و سرور برگزار شود. از این رو شهر آراسته شد و به‌رسم اعیاد دیگر، آتش افروختند و طبل‌ها و بوق‌ها نواختند.[۲۵]
درگیری‌ها با اهل‌سنت و ترکان
در طول قرن‌های چهارم و پنجم قمری، میان شیعیان و اهل‌سنت، در کرخ، نزاع‌هایی درمی‌گرفت.[۲۶] این درگیری‌ها گاه به آتش‌سوزی‌هایی منتهی می‌شد که کشته و مجروح شدن افراد و تخریب خانه‌ها، مغازه‌ها و مساجد را در پی داشت.[۲۷] براساس گزارش ابناثیر، در سال ۳۹۱ق، ترک‌ها، در بغداد، علیه ابونصر شاپور، وزیر آل‌بویه قیام کردند.[۲۸] ابونصر از بغداد گریخت و درگیری سختی بین شیعیانِ کرخ و ترک‌ها درگرفت که به کشته شدن افراد بسیاری انجامید.[۲۹] در این واقعه اهل‌سنت نیز ترک‌ها را یاری کردند.[۳۰] در سال ۴۴۱ق اهل کرخ از عزاداری در روز عاشورا منع شدند؛ ولی شیعیان با نپذیرفتن این ممنوعیت به اقامه عزا پرداختند؛ از این رو بین شیعیان و اهل‌سنت درگیری بزرگی درگرفت و بسیاری کشته و زخمی شدند.[۳۱]
گزارش شده که یکی از محله‌های مهم شهر بغداد، به نام محلۀ «باب البصرة»، محل زندگی حنبلیان در این شهر بود که بسیار متعصب بودند و پیوسته به رقابت و درگیری با محلۀ شیعه‌نشین کرخ می‌پرداختند.[۳۲] به‌گفته ابناثیر، پس از درگیری‌های متعدد، شیعیان تصمیم گرفتند با ساختن دیواری، کرخ را از تعرض اهل‌سنت محفوظ دارند.[۳۳] اهل‌سنت نیز مقابله‌به‌مثل کردند و با ساختن دیواری، منطقه خود را جدا کردند؛ اما ساختن این دیوارها نیز نتوانست مانع بروز درگیری میان آنها شود.[۳۴] در سال ۴۴۵ق که نزاع بزرگی بین شیعه و اهل‌سنت شکل گرفت، ترک‌ها بازار کرخ را به آتش کشیدند و بسیاری را از کرخ به محله‌های دیگر انتقال دادند.[۳۵]
سرانجام در سال ۴۴۷ق، با ورود طغرل اولین پادشاه سلجوقی به کرخ، دارالعلم این شهر با همه کتاب‌هایش در آتش سوخت و از بین رفت.[۳۶] در ۴۴۹ق هم به خانه شیخ طوسی هجوم برده شد و کرسی درس و دفترهایش سوزانده شد.[۳۷] به این ترتیب، شیخ طوسی به نجف مهاجرت کرد و در آنجا حوزه نجف را بنا نهاد.[۳۸] با مهاجرت وی، مکتب کلامی عقلگرای بغداد به افول گرایید.[۳۹]
بناهای مذهبی و فرهنگی
مسجد براثا
بَراثا یا بُراثا مسجدی مقدس نزد شیعیان در کرخ است که براساس بعضی از روایات، امام علی(ع)، هنگام بازگشت از جنگ نهروان، در محل مسجد اقامت کرد و آنجا کراماتی از وی ظاهر شد.[۴۰] در اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم قمری، مسجد براثا به پایگاه فعالیت‌های شیعیان بغداد، ازجمله نشر احادیث شیعی تبدیل شد.[۴۱]
مرقدهای نُوّاب اربعه
مرقدهای نُوّاب اربعه در کرخ قرار دارد: مدفن عثمان بن سعید در مسجد درب جبله،[۴۲] بازار شورجه کنونی[۴۳] است. محمد بن عثمان در خانه‌اش در کرخ دفن شده[۴۴] که اکنون به محله شیخ خلّانی شناخته می‌شود.[۴۵] مرقد حسین بن روح نوبختی در محله نوبختیه کرخ واقع شده[۴۶] و مدفن علی بن محمد سمری در محله خَلَنجی است.[۴۷]
پانویس
- ↑ احمدی، «کرخ بغداد، پایگاه تشیع در سده‌های چهارم و پنجم هجری»، ص۸.
- ↑ شیخ صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۳۷۱.
- ↑ حسین، تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم، ۱۳۸۵ش، ص۱۴۹.
- ↑ یعقوبی، شیعیان بغداد، ۱۳۸۵ش، ص۳۰-۳۲.
- ↑ اصفهانی، «کرخ در قلمرو تاریخ»، ص۱۴۱ و ۱۴۲.
- ↑ دینوری، الاخبار الطوال، ۱۳۷۳ش، ص۳۷۹.
- ↑ طبری، تاریخ الطبری، ۱۳۸۷ق، ج۷، ص۶۵۳؛ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۹۸؛ یاقوت حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵م، ج۴، ص۴۴۸.
- ↑ حدود العالم، ۱۳۶۲ش، ص۱۵۴.
- ↑ طبری، تاریخ الطبری، ۱۳۸۷ق، ج۷، ص۶۵۳؛ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۹۹؛ یاقوت حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵م، ج۴، ص۴۴۸.
- ↑ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۹۹.
- ↑ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۱۰۰.
- ↑ طبری، تاریخ الطبری، ۱۳۸۷ق، ج۷، ص۶۵۳.
- ↑ مقدسی، احسن التقاسیم، ۱۴۱۱ق، ص۱۲۰.
- ↑ ابن‌جوزی، المنتظم، ۱۴۱۲ق، ج۱۴، ص۲۷.
- ↑ ابناثیر، الکامل، ۱۳۸۵ق، ج۸، ص۶۱۹.
- ↑ احمدی، «کرخ بغداد، پایگاه تشیع در سده‌های چهارم و پنجم هجری»، ص۲۱.
- ↑ احمدی، «کرخ بغداد، پایگاه تشیع در سده‌های چهارم و پنجم هجری»، ص۲۱.
- ↑ جاویدان، «کرخ مرکز تشیع در بغداد»، ص۱۳۱؛ احمدی، «کرخ بغداد، پایگاه تشیع در سده‌های چهارم و پنجم هجری»، ص۲۰.
- ↑ یعقوبی، شیعیان بغداد، ۱۳۸۵ش، ص۳۸.
- ↑ احمدی، «کرخ بغداد، پایگاه تشیع در سده‌های چهارم و پنجم هجری»، ص۲۰.
- ↑ یعقوبی، شیعیان بغداد، ۱۳۸۵ش، ص۳۹.
- ↑ یعقوبی، شیعیان بغداد، ۱۳۸۵ش، ص۴۰.
- ↑ احمدی، «کرخ بغداد، پایگاه تشیع در سده‌های چهارم و پنجم هجری»، ص۲۷.
- ↑ ابناثیر، الکامل، ۱۳۸۵ق، ج۸، ص۵۴۹.
- ↑ ابناثیر، الکامل، ۱۳۸۵ق، ج۸، ص۵۴۹ و ۵۵۰.
- ↑ ابن‌جوزی، المنتظم، ۱۴۱۲ق، ج۱۵، ص۱۲۵.
- ↑ برای نمونه ر.ک: ابن‌جوزی، المنتظم، ۱۴۱۲ق، ج۱۳، ص۱۹۹ و ۳۴۹، ج۱۴، ص۲۱۵ و ۲۲۷ و ۲۸۱، ج۱۵، ص۱۲۵ و ۱۷۵.
- ↑ ابناثیر، الکامل، ۱۳۸۵ق، ج۹، ص۱۶۸.
- ↑ ابناثیر، الکامل، ۱۳۸۵ق، ج۹، ص۱۶۸.
- ↑ ابناثیر، الکامل، ۱۳۸۵ق، ج۹، ص۱۶۸.
- ↑ ابناثیر، الکامل، ۱۳۸۵ق، ج۹، ص۶۵۱.
- ↑ جعفریان، اطلس الشیعة، ص۳۴۰-۳۴۳.
- ↑ ابناثیر، الکامل، ۱۳۸۵ق، ج۹، ص۶۵۱.
- ↑ ابناثیر، الکامل، ۱۳۸۵ق، ج۹، ص۶۵۱.
- ↑ ابناثیر، الکامل، ۱۳۸۵ق، ج۹، ص۵۹۴.
- ↑ یاقوت حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵م، ج۱، ص۵۳۴.
- ↑ ابن‌جوزی، المنتظم، ۱۴۱۲ق، ج۱۶، ص۱۶.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، طبقات اعلام الشیعه، ۱۴۳۰ق، ج۲،ص۱۶۲.
- ↑ عابدی، مکتب کلامی قم، ۱۳۸۴ش، ص۴۱.
- ↑ شیخ طوسی، امالی، ۱۴۱۴ق، ص۱۹۹ و ۲۰۰.
- ↑ صادقی، «براثا»، در دایرة المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ اصفهانی، «کرخ در قلمرو تاریخ»، ص۱۵۶ و ۱۵۷.
- ↑ گروهی از نویسندگان، ره توشه عتبات عالیات، ۱۳۹۱ش، ص۳۶۷.
- ↑ اصفهانی، «کرخ در قلمرو تاریخ»، ص۱۵۶.
- ↑ گروهی از نویسندگان، ره توشه عتبات عالیات، ۱۳۹۱ش، ص۳۶۷.
- ↑ اصفهانی، «کرخ در قلمرو تاریخ»، ص۱۵۷.
- ↑ شیخ طوسی، الغیبة، ص۱۴۱۱ق، ۳۹۶.
منابع
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۳۰ق.
- ابناثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق.
- ابن‌جوزی، عبدالرحمن بن علی، المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۲ق.
- احمدی، محمدقاسم، «کرخ بغداد، پایگاه تشیع در سده‌های چهارم و پنجم هجری»، در مجله تاریخ اسلام در آینه پژوهش، شماره ۲۸، تابستان ۱۳۸۸ش.
- اصفهانی، عبدالله، «کرخ در قلمرو تاریخ»، در مجله فرهنگ زیارت، شماره ۱۷، زمستان ۱۳۹۲ش.
- جاویدان، محمدعلی، «کرخ مرکز تشیع در بغداد»، در مجله وقف میراث جاودان، شماره ۲۵ و ۲۶، بهار و تابستان ۱۳۷۸ش.
- جعفریان، رسول، اطلس الشیعة؛ دراسة للجغرافیة الدینیة للتشیع، تعریب: نصیر الکعبی؛ سیف علی، المرکز الأکادیمی للأبحاث، ۲۰۱۳م.
- حدود العالم، به‌کوشش منوچهر ستوده، تهران، کتابخانه طهوری، ۱۳۶۲ش.
- حسین، جاسم، تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم، ترجمه سید محمدتقی آیت‌اللهی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۸۵ش.
- خطیب بغدادی، ابوبکر احمد بن علی، تاریخ بغداد و ذیوله، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۷ق.
- دینوری، ابن قتیبه، الاخبار الطوال، قم، منشورات الشریف الرضی، ۱۳۷۳ش.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمة، تهران، اسلامیه، ۱۳۹۵ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، الامالی، قم، دار الثقافة، ۱۴۱۴ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، الغیبة، قم، دار المعارف الاسلامیة، ۱۴۱۱ق.
- صادقی، مریم، «براثا»، در دایرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۸۱ش.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، بیروت، دار التراث، ۱۳۸۷ق.
- عطائی نظری، حمید، «نگاهی به ادوار و مکاتب کلامی امامیه در قرون میانی»، در مجله آینه پژوهش، شماره ۱۷۱، مرداد و شهریور ۱۳۹۷ش.
- گروهی از نویسندگان، ره توشه عتبات عالیات، تهران، مشعر، ۱۳۹۱ش.
- مقدسی، محمد بن احمد، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، قاهره، مکتبة مدبولی، ۱۴۱۱ق.
- موسوی، سید حسن، و نورالله کسایی، «پژوهشی پیرامون زندگی سیاسی و فرهنگی نواب اربعه»، در مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، شماره ۳۸، تابستان ۱۳۷۸ش.
- یاقوت حموی، معجم البلدان، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م.
- یعقوبی، محمدطاهر، شیعیان بغداد، قم، شیعه شناسی، ۱۳۸۵ش.