معتزله: تفاوت میان نسخه‌ها

در میان متکلمان [[اهل سنت]]، معتزله به [[کلام امامیه|متکلمان امامیه]] نزدیکترند و در برخی اصول اعتقادی مانند [[توحید]] و [[عدل]] با هم مشترکند. ارتباط نزدیک شیعیان و معتزله در برخی دوره های تاریخی بیشتر شده برخی از علمای عقل گرای شیعه مانند [[شیخ مفید]] و [[سید مرتضی]] به معتزله نزدیک بودند. با این حال همواره اختلاف نظرهای مهمی بین شیعیان و معتزله وجود داشته و مجادلات بسیاری بین علمای شیعی و معتزلی درباره عقاید کلامی در گرفته است. برای نمونه شیعیان در اندیشه [[امامت]]، جایگاه مرتکب گناه کبیره و امر به معروف و نهی از منکر با معتزلیان اختلاف داشته اند.

معتزله فرقه‌ای کلامی است که ابتدای سده دوم هجری قمری ایجاد شد. بر اساس داستانی مشهور نخستین رهبر این گروه واصل بن عطاء بود. او با طرح نظریه‌ای جدید درباره جایاه مرتکب گناهان کبیره در برابر [[مرجئه]] و [[خوارج]] قرار گرفت. بر اساس نظر او مرتکب گناه کبیر نه چنان که مرجئه می‌گفتند مومن است و نه چنان که خوارج گفته‌اند کافر بلکه او فاسق است و جایگاهی بین ایمان و کفر دارد. بر اساس برخی روایات نامگزاری معتزله (که در لغت به معنای کناره‌گری است، به این نام نیز نتیجه جدایی او از حلقه درس حسن بصری و طرح نظریه ویژه خود است. <ref>م.م. شریف، تاریخ فلسفه در اسلام، ج۱، ص۲۸۴.</ref><br />

برخی از نظریات، فرقه معتزله را ادامه دهندگان اندیشه اعتزال سیاسی دانسته است. گروهی از صحابه و تابعان که از داوری از طرفهای درگیر در جنگ‌های عصر امام علی(ع) خودداری می‌کردند و از همراهی یک گروه کناره می‌گرفتند در منابع اسلامی با عنوان معتزله شناخته می شوند. از سوی دیگر معتزله همچون ادامه طبیعی [[قدریه]] دانسته شده اند که عقاید مشترک زیادی با معتزله داشتند.  

عصر طلایی معتزله فاصله سال‌های 198 تا 232 قمری بود. معتزلیان در عصر امویان و عباسیان به حیات اجتماعی خود ادامه دادند اما در دوران خلافت هارون الرشید و فرزندش مامون به اوج قدرت اجتماعی و سیاسی خود رسیدند. مامون از جریان عقل‌گرایی و معتزله حمایت کرد و این حمایت تا زمان خلاف متوکل عباسی ادامه داشت.

از میان فرقه‌های کلامی و اعتقادی [[اهل سنت]] معتزله بیش از دیگر فرقه‌ها به شیعیان نزدیک بوده‌اند. در برهه‌هایی از تاریخ٬ ارتباط نزدیکی بین علمای شیعه و معتزلیان ایجاد شد که به تاثیر و تاثر این دو فرقه از یکدیگر انجامید تا جایی که برخی پژوهشگران معاصر و گروهی از نویسندگان قدیم٬ شیعیان را در [[علم کلام]] دنباله رو معتزله دانسته‌اند.<ref>نظرات این گروه از نویسندگان را بنگرید در:‌ کاشفی٬ کلام شیعه٬ ص 172-175</ref> از سوی دیگر معتزلیان نیز از شیعیان متاثر شدند و به اندیشه‌های شیعی نزدیک شده‌اند چنان که گروهی از معتزله به برتری امام علی(ع) بر دیگر صحابه پیامبر(ص) اعتقاد داشتند هر چند خلافت خلفای پیش از او را بنابر حفظ مصالح اجتماعی صحیح می‌دانستند. حتی برخی از معتزلیان ابن راوندی٬ ابو عیسی الوراق (م247ق.)٬ عبدالرحمن بن احمد جبرویه و ابن قبه رازی٬ شیعه شدند.<ref>جوادی٬ تاثیر اندیشه‌های شیعه بر معتزله٬ 146-149 ٬ جعفریان٬ مناسبات فرهنگی معتزله و شیعه٬ 35-39</ref>  

نظریه تاثیر پذیری شیعیان از معتزله با نقد برخی از نویسندگان شیعه مواجه شده است که ریشه عقل‌گرایی در اندیشه شیعه را به تعالیم [[امامان]] باز ‌‌می‌گردانند.<ref>جوادی٬ تاثیر اندیشه های کلامی شیعه بر معتزله٬ ص 126-128</ref> و با اشاره به قدمت تاریخی تشیع نسبت به معتزله٬ معتزلیان را پیرو شیعه دانسته‌اند و انتساب عقاید شیعی به معتزله را اتهامی از سوی مخالفان به شمار آورده اند.<ref>عطایی٬ معتزله و عقاید و افکار آنان٬ ص 12-17 ٬ کاشفی٬ کلام شیعه٬ ص 176-180</ref> برخی دیگر با استناد به گفتار خود معتزله که پاره‌ای از عقایدشان را منتسب به آموزه‌ها و سخنان امام علی(ع) کرده‌اند٬ بر تاثیر پذیری معتزله از فرهنگ [[اهل بیت]] تاکید کرده‌اند. <ref>سبحانی٬ تفاوت‌های جوهری دو مکتب کلامی شیعه ومعتزله٬ ص 4-5</ref> برخی دیگر از نویسندگان با اشاره به ردیه‌هایی که علمای شیعه مانند شیخ مفید و سید مرتضی بر عقاید معتزلیان نگاشتند و نشان دادن اختلاف‌نظرات آنان با معتزله نظریه تاثیر پذیری شیعه از معتزله را نادرست دانسته‌اند. <ref>کاشفی٬ کلام شیعه٬185-192</ref>

با وجود ارتباط و نزدیکی شیعیان با معتزله، این ارتباط همواره یکسان نبود و نسبت به گروه های مختلف شیعی یا معتزلی و نیز نسبت به دوره های مختلف تاریخی تفاوت می یافت؛ برای نمونه گروهی از علمای شیعه که گرایش حدیثی بیشتری داشتند با معتزله اختلاف بیشتری داشتند و علمای شیعی عقل گرا به طور طبیعی نزدیکی های فکری بیشتری با معتزله داشتند هر چند این نزدیکی هیچ گاه به شکل کامل نبود و اختلاف نظرهای جدی بین شیعیان و معتزله همواره وجود داشت.<ref>گزارشی از جنبه های مختلف ارتباط شیعیان با معتزله را در اینجا بنگرید: مکتبها و فرقه های اسلامی در سده های میانه، مادلونگ، ص 151-171</ref>  

معتزله سیاسی و کلامی در آغاز نزدیکی چندانی با شیعیان نداشتند اما در دوره‌های بعدی تمایلات شیعی بین معتزلیان فزونی یافت. معتزله در آغاز درباب داوری درباره شرکت کنندگان در [[جنگ جمل]] و مخالفان امام علی(ع) سکوت می‌کردند اما در دوره‌های متاخر بیشتر معتزلیان مخالفان امام علی(ع) در جنگ‌های آن حضرت را گمراه و گناه‌کار می‌دانستند و بر حقانیت امام علی(ع) تصریح می‌کردند.<ref>جعفریان٬ مناسبات فرهنگی معتزله و شیعه٬ ص 7-8</ref>  

درباره موضع واصل بن عطا درباره شرکت کنندگان در جنگ جمل از قدیم مباحثی مطرح بوده است. بنابر برخی منابع واصل خود از داوری در این باب خودداری می‌کرد و بنابر برخی گزارش‌ها او هیچ یک از طرف‌های درگیر در جنگ جمل را محق نمی‌دانست. از سوی دیگر گزارش‌هایی از شاگردی واصل نزد ابو هاشم فرزند محمد بن حنفیه فرزند امام علی(ع) و نیز گزارش‌هایی درباره ارتباط او با علویان و نزدیکی او با زیدیان وجود دارد. بنابر این گزارش‌ها در حالی که امام صادق در برخی مبانی با واصل مخالفت می‌کرد زیدیه جانب او را داشتند. این روابط به طور کلی نشان می‌دهد که واصل به اندیشه تشیع نزدیکی‌هایی داشته و با گروه‌های شیعی و علوی ارتباط داشته است.<ref>جعفریان٬ مناسبات فرهنگی معتزله و شیعه٬ ص 9-12</ref> هر چند عمرو بن عبید رهبر معتزلیان پس از واصل با زیدیه همراهی نکرد٬ معتزله پس از وی به زیدیه نزدیک بودند و در قیام‌های زیدی با آنان همراهی کردند چنان که معتزله بصره با قیام ابراهیم بن عبدالله بن حسن همراهی کردند.<ref>جعفریان٬ مناسبات فرهنگی معتزله و شیعه٬ ص 14-20</ref>

بنابر برخی گزارش‌ها واصل بن عطا بنیانگذار اعتزال از شاگردان ابو هاشم فرزند محمد بن حنفیه و از این طریق به شکل غیر مستقیم از اندیشه امام علی(ع) بهره برده بود.<ref>جعفریان٬ مناسبات فرهنگی معتزله و شیعه٬ ص 10-11</ref> از سوی دیگر برخی از بزرگان متعزلی مانند نظام(ح160-231ق)از شاگردان هشام بن حکم بود و پاره‌ای از اندیشه‌های کلامی خود را از او آموخت.<ref>جعفریان٬ مناسبات فرهنگی معتزله و شیعه٬ ص 26-28</ref>

بشر بن معتمر نخستین معتزلی بود که از بصره به بغداد آمد و با مخالفت با برخی از عقاید معتزلیان بغداد٬ شاخه‌ای جدید از اعتزال را در بغداد ایجاد کرد. او به علویان نزدیک بود و از آن پس معتزله بغداد تمایلات شیعی بیشتری یافتند به این معنا که امام علی را بر عثمان و گاه بر سایر خلفا برتری می‌دادند.<ref>جعفریان٬ مناسبات فرهنگی معتزله و شیعه٬ ص 29</ref> معتزله بغداد با شیعیان ارتباط بیشتری داشتند و این دو گروه در این شهر به یکدیگر نزدیک بودند. در پی همین ارتباط بود که مسئله تفضیل امام علی بر عثمان یا سایر خلفا از مسايل مطرح نزد معتزلیان شد و بسیاری از معتزلیان بغداد بر گونه‌ای از تفضیل امام علی رای دادند و برخی از آنان مانند ابو جعفر اسکافی(م240ق) بر این تفضیل اصرار داشتند و به تعبیر برخی از منابع «علوی الرای» بودند.<ref>جعفریان٬ مناسبات فرهنگی معتزله و شیعه٬ ص 32-33</ref> با این حال باید در نظر داشت که برخی از معتزلیان بخصوص معتزله بصره به شدت عثمانی مذهب بودند چنان که جاحظ عالم معتزلی مشهور٬ کتابی با عنوان العثمانیه نگاشت و در آن به برتری خلفا بر علی(ع) رای داد. ابو جعفر اسکافی بر کتاب جاحظ نقضی نوشت و این نشان می‌دهد که مسئله فضیلت امام علی که ریشه در اندیشه تشیع داشت چگونه به موضوعی اساسی نزد معتزلیان تبدیل شده بود.

قرار گرفتن شیعه و معتزله در برابر اهل حدیث که اصولا با عقل‌گرایی و علم کلام به شدت مخالف بودند٬ به اتحاد و نزدیکی شیعه و معتزله٬ مخصوصا در دوره‌هایی که خلفای عباسی از اهل حدیث حمایت می‌کردند٬ یاری رساند. از همین رو پیوند معتزله و شیعه در دوران دوم خلافت عباسی که با حمایت خلفا از جریان حدیث‌گرایی همراه بود بیشتر شد و در دوران سلطه حاکمان شیعه مذهب [[آل بویه]] به اوج خود رسید.<ref>جعفریان٬ مناسبات فرهنگی معتزله و شیعه٬ ص 50 ٬بارانی٬ بررسی تاریخی تعامل فکری و سیاسی امامیه٬ 145</ref>

دوران حکومت آل بویه٬ دوران رشد ارتباط و شیعیان و معتزلیان در [[بغداد]] بود. در این دوران مکتب علمای شیعه در بغداد در رویکردهای عقل‌گرایانه بسیار نزدیک به معتزله بودند. هر دو گروه شیعه و معتزله به حکومت آل بویه نزدیک بودند و مورد حمایت بویهیان قرار داشتند. آل بویه از یک سو شیعه مذهب بودند و از سوی دیگر در امور دینی اهل مدارا بودند. با سر کار آمدن آل بویه٬ معتزله که پیشتر تحت فشار جریان‌های حدیث گرا با حمایت حنابله بودند٬ آزادی بیشتری یافتند٬ مجالس بزرگ درسی تشکیل دادند و به مناصب بلند مرتبه حکومتی از جمله قضاوت رسیدند.<ref>مفتخری و قبادپور٬ معتزله و آل بویه٬ ص 120-121</ref> در این دوران علمای شیعه و معتزلی ارتباط استادی و شاگردی گسترده‌ای نیز داشتند. از جمله [[شیخ مفید]] و [[سید مرتضی]] استادانی معتزلی مذهب داشتند.<ref>بارانی٬ بررسی تاریخی تعامل فکری و سیاسی امامیه٬ 140-142</ref>  

بنابر شواهد تاریخی در این دوران گروهی از علمای معتزلی مذهب بودند که گرایشات شیعی داشتند به طوری که در منابع تاریخی و فرقه شناختی از آنان با تعابیری مانند «شیعه معتزلی« یاد شده است. از جمله این افراد در قرن چهارم می‌توان به ابوالقاسم تنوخی(447ق.)٬ حسین بن حسن بندار انماطی٬ محمد بن وشاح الزینبی نام برد. <ref>جعفریان٬ مناسبات فرهنگی معتزله و شیعه٬ ص50 ٬ گرجی پور٬ چلونگر و ابطحی٬ مناسبات شیعه و معتزله در قرن چهارم٬ ص 128</ref>

یکی از مشهورترین این چهره‌ها [[صاحب بن عباد]] (326-385ق) است که او را نماد اتحاد اعتزال و تشیع توصیف کرده‌اند.<ref>گرجی پور٬ چلونگر و ابطحی٬ مناسبات شیعه و معتزله در قرن چهارم٬ ص 128</ref> برخی گزارش‌ها او را شیعه یا زیدی مذهب دانسته اند. اشعاری در مدح امامان شیعه به او منسوب است. با این حال شواهدی بر امامی نبودن وی نیز وجود دارد٬ چنان که شیخ مفید کتابی نوشته بود در رد عقاید بن عباد در باب امامت. به هر حال در منابع تاریخی درباره اینکه او شیعه است یا سنی معتزلی اختلاف نظر بسیاری وجود دارد و همین موضوع نشانه این است که عقاید او به هر دو گروه نزدیک بوده است. از دیگر نمونه‌های مشهور نزدیکی اندیشه شیعی و معتزلی خاندان [[نوبختیان]] و اندیشه‌های منسوب به آنان است. مشهور است نوبختیان از شیعیانی بودند که در پاره‌ای از اندیشه‌ها به معتزله نزدیک بودند به نحوی که بعدا شیخ مفید به این اندیشه‌ها انتقاد کرد.<ref>حسینیان مقدم٬ نقش نوبختیان در پیشبرد افکار شیعه٬ ص 75</ref> هرچند بر اساس برخی پژوهش‌ها آنچه در اندیشه نوبختیان نزدیک به عقاید معتزله بوده است پیش از آنان نیز نزد شیعیان سابقه داشته است. از سوی دیگر برخی از عقاید شیخ مفید نیز به معتزلیان نزدیک است <ref>حسینی زاده٬ مقایسه اندیشه های کلامی نوبختیان و شیخ مفید٬ ص113-114</ref> و درباره تاثیر پذیری شیخ مفید از آنان به رغم وجود اختلاف‌ نظرها بین او و معتزله٬ پژوهش‌هایی صورت گرفته است.<ref>نک: مکدرموت٬ اندیشه‌های کلامی شیخ مفید</ref>

شیعیان و معتزلیان در برخی از اصول اعتقادی با یکدیگر اشتراک فکری دارند. پاره‌ای از عقاید معتزلیان درباب [[توحید]] و نفی صفات از خداوند به یکدیگر نزدیک است. شیعیان و معتزله همچنین در اصل [[عدل]] نیز عقاید شیعیان و معتزله بسیار به یکدیگر نزدیک است٬ اما در سایر اصول اعتقادی معتزله٬ شیعیان با آنان اختلاف‌های جدی دارند. برای نمونه شیعیان اصل منزله بین المنزلتین را نمی‌‍پذیرند و آن را از اختصاصات اندیشه معتزله به شمار آورده‌اند. همچنین شیعیان بر خلافت معتزلیان [[امر به معروف و نهی از منکر]] را از اصول اعتقادات نمی‌دانند و آن را از فروعات به حساب می‌آورند. درباره اصل وعد و وعید نیز شیعیان با عقاید معتزله به طور کامل اشتراک ندارند. در نظر شیعیان وفای خداوند به وعده واجب است اما عقاب کردن گناه‌کاران بر او واجب نیست و او می‌تواند گناه‌کار را ببخشد.<ref>بارانی٬ بررسی تاریخی تعامل فکری و سیاسی امامیه٬ ص 105-119</ref>

اختلاف نظر شیعیان و معتزله در برخی موضوعات دیگر کلامی نیز وجود داشته است. از جمله اندیشه [[رجعت]] و نیز [[بداء]] مورد طعن معتزلیان قرار گرفته است.<ref>مکتب ها و فرقه های اسلامی در سده های میانه، مادلونگ، ص 152</ref>

* بارانی٬ محمد رضا٬ بررسی تاریخی تعامل فکری و سیاسی امامیه با فرقه‌های معتزله٬ حنابله واشاعره در عصر آل بویه در بغداد٬ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه٬ 1392

* جعفریان٬ رسول٬ مناسبات فرهنگی معتزله و شیعه٬ مجموعه مقالات کنگره جهانی هزاره شیخ مفید٬ قم٬ 1413ق.

* حسینیان مقدم٬ حسین٬ نقش نوبختیان در پیشبرد افکار شیعه٬ تاریخ اسلام در آینه پژوهش٬ شماره۵ ٬ بهار 1384

* گرچی پور٬ ضرغام و چلونگر٬ محمد علی و ابطحی٬ علیرضا٬ مناسبات شیعه و متعزله در قرن چهارم٬ مجله ادیان و عرفان٬ بهار و تابستان 1394

* حسینی زاده٬ سید علی٬ [http://ebookshia.com/books/pdf/5330/%D9%85%D9%82%D8%A7%DB%8C%D8%B3%D9%87+%D8%A7%D9%86%D8%AF%DB%8C%D8%B4%D9%87+%D9%87%D8%A7%DB%8C+%DA%A9%D9%84%D8%A7%D9%85%DB%8C+%D9%86%D9%88%D8%A8%D8%AE%D8%AA%DB%8C%D8%A7%D9%86+%D9%88+%D8%B4%DB%8C%D8%AE+%D9%85%D9%81%DB%8C%D8%AF+%D8%AF%D8%B1+%D8%A8%D8%B3%D8%AA%D8%B1+%D9%85%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D8%AB+%DA%A9%D9%84%D8%A7%D9%85%DB%8C+%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85%DB%8C%D9%87+%D9%88+%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%B2%D9%84%D9%87 |مقایسه اندیشه‌های کلامی نوبختیان و شیخ مفید در بستر میراث کلامی امامیه و معتزله]٬ فصلنامه تحقیقات کلامی٬ سال اول٬ شماره ۲ ٬ پاییز 1392

* مکدرموت٬ مارتین٬ اندیشه‌های کلامی شیخ مفید٬ ترجمه احمد آرام٬ تهران٬ انتشارات دانشگاه تهران٬ 1372

* کاشفی٬ محمدرضا٬ کلام شیعه ماهیت٬ مختصات و منابع٬ تهران٬ سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی٬ 1387