سنت

سُنَّت گفتار، کردار و تقریر پیامبر و معصوم و از ادله اربعه است که پس از قرآن، دومین منبع اجتهاد شمرده می‌شود. سنت پیامبر به اجماع مسلمانان حجت است و سنت امامان شیعه، به اعتقاد شیعه معتبر است. اهل سنت، سنت صحابه غیر معصوم را نیز معتبر می‌دانند.

از نظر عالمان مسلمان، پیامبر معصوم از گناه، خطا و غفلت است و لذا هر آنچه از وی صادر شود، معتبر و پیروی از آن لازم است. آنان همچنین برای اثبات حجیت و اعتبار سنت پیامبر به ادله‌ای از قرآن و روایات استناد کرده‌اند.

شاطبی از عالمان اهل سنت و دیگران عدالت صحابه را دلیلی بر حجیت و اعتبار سنت آنان دانسته‌اند و به ادله‌ای از قرآن و روایات استناد کرده‌اند که مورد نقد عالمان شیعه قرار گرفته است. امامیه نیز سنت امامان(ع) را به جهت معصوم‌بودن آنان، حجت و معتبر دانسته و علاوه بر آن به ادله‌ای از قرآن و حدیث ثقلین تمسک کرده‌اند.

عالمان اصولی سنت را از جهت سند به خبر واحد و متواتر و از جهت ارتباط آن با قرآن به سنت تأییدکننده قرآن (مُؤیده)، تبیین‌کننده آن (مُبَینه) و سنت مستقل تقسیم کرده‌اند. سنت به خودی خود و بدون در نظر گرفتن چیز دیگری، به سنت فعلی، قولی و تقریری تقسیم شده است.

مفهوم‌شناسی و جایگاه

سنت از مصادر و منابع مستقل در استنباط حکم شرعی شمرده می‌شود و منظور از آن نزد فقهای اهل سنت، گفتار، رفتار و تقریر پیامبر(ص) و نزد امامیه، گفتار، رفتار و تقریر معصوم است. به‌گفته محمدرضا مظفر منشأ اصطلاح «سنت»، روایاتی است که از پیامبر(ص) نقل شده و در آن پیروانش را به تبعیت از سنت‌ خود، دستور داده است، به‌دنبال آن و به‌تدریج این اصطلاح برای گفتار، رفتار و تقریر پیامبر به‌کار رفت و برای آن عَلَم شد؛ به‌طوری که هرگاه به نحو مطلق به‌کار رود، بدون استناد به فرد خاصی، منظور از آن، هر چیزی که متضمن بیان حکمی از احکام شرعی است که از سوی پیامبر بیان شده است. از نظر اصولیان بحث از حجیت سنت به عنوان یکی از منابع حکم شرعی، یک مسئله اصولی به شمار می‌رود.

اصطلاح «سنت» در ادبیات فقهی نیز کاربرد دارد که با معنای اصولی آن (به عنوان یکی از مصادر حکم شرعی)، اندکی متفاوت است. محمدصنقور بحرانی در کتاب المعجم الاصولی به چند مورد از این معانی اشاره کرده است:

1. هر حکم شرعی که از سوی پیامبر(ص) بیان شده، در مقابل حکمی که به‌وسیله قرآن بیان شده است که به آن «فرض» گفته‌اند. براین اساس به وقوف در مشعر الحرام که قرآن متصدی بیان آن است، فرض و به وقوف در عرفات که پیامبر بیان کرده، سنت می‌گویند.
2. هر حکم شرعی که از طرف پیامبر جعل شده، به‌طوری که جعل این حکم را خدا به وی تفویض کرده باشد. مانند رکعت‌های سوم و چهارم در نمازهای چهار رکعتی و رکعت سوم نماز مغرب که بنا به گزارش برخی روایات به‌تفویض خداوند، از سوی پیامبر جعل شده است.
3. هر فعلی که در شریعت، مستحب دانسته می‌شود، در مقابل افعال واجب، بنابراین به نماز نافله که مستحب است، سنت و به نمازهای واجب، فریضه گفته می‌شود.
4. به هر حکمِ ثابت‌شده در شریعت اسلام نیز سنت گفته می‌شود، در مقابل بدعت که به معنای اسناد چیزی به شریعت، در حالی که در شریعت نیست.

اهمیت

بسیاری از احکام شرعی و همچنین جزئیات بسیاری از احکامی که در قرآن به صورت مجمل آمده است، به‌واسطه «سنت» شناخته می‌شود. همچنین درباره اهمیت «سنت» در اسلام گفته‌اند از ضروریات دین است؛ به‌طوری که انکار حجیت آن برابر با انکار و مناقشه در یکی از ضروریات دین و در نتیجه خروج از اسلام است. برخی نیز «سنت» را کلید فهم قرآن دانسته‌اند و بر این باورند که رجوع به آن برای فهم قرآن ضروری است، به‌گونه‌ای که فهم قرآن و تطبیق آن، بدون سنت امکان‌پذیر نیست.

به‌گفته محمد ابوزهره، فقیه و متکلم اهل مصرِ قرن چهاردهم هجری، شافعی اساساً قرآن و سنت را با هم یک دلیل واحد دانسته و عنوان نص بر آن نهاده است؛ چرا که این دو برای بیان شریعت، مکمل یکدیگرند؛ در عین حال بسیاری، سنت را یک دلیل و یا یک منبع مستقل برای بیان احکام شرعی دانسته‌اند.

محدوده سنت نزد فقهای مسلمان

پس از قرآن معتبرترین منبع برای استنباط حکم شرعی نزد همه فقهای مسلمان، سنت است؛ منتهی محدوده آن نزد هر فرقه‌ای متفاوت است:

سنت نزد امامیه

امامیه وجود امامان معصوم(ع) را در امتداد وجود پیامبر(ص) می‌دانند و لذا علاوه بر عمل به سنت پیامبر(ص) به سنت امامان معصوم(ع) نیز عمل کرده و گفتار، رفتار و تقریر امامان معصوم را به مثابه گفتار، رفتار و تقریر پیامبر، حجت می‌دانند. محمدرضا مظفر در بیان سرِّ این مطلب گفته است: از نظر امامیه، امامان معصوم صرفاً راویان حدیث پیامبر نیستند که گفتار آ‌ن‌ها از آن جهت که ثقه هستند، دارای حجیت باشد؛ بلکه آن‌ها به‌واسطه پیامبر از سوی خداوند منصوب شده‌اند تا پس از پیامبر احکام الهی را در هر واقعه تبلیغ کنند و از این جهت که خودشان منبع تشریع و بیانگر احکام واقعی الهی‌اند، گفتار، رفتار و تقریرشان حجیت دارد. تنها فرقشان با پیامبر در این است که پیامبر از طرق وحی الهی با واقع مرتبط بود و ائمه(ع) از طریق الهام به قلب آنان یا از طریق القاء از سوی امام معصوم قبلی، با واقع در ارتباط هستند و احکام واقعی الهی را بیان می‌کنند.

سنت نزد اهل سنت

سنت نزد اهل سنت منحصر در گفتار، رفتار و تقریر پیامبر(ص) است. برخی همچون شاطبی، از فقیهان مالکی قرن هشتم هجری، سنت و عمل صحابه را نیز به محدوده سنت اضافه کرده و برای آن قائل به حجیت شده‌اند؛ چرا که از نظر آنان عمل صحابه بر طبق سنتی بوده که نزدشان ثابت بوده، ولی به ما نرسیده و یا مطابق اجتهادشان بوده است.

سنت نزد سایر فرقه‌های مسلمان

مذاهب فقهی اباضیه و زیدیه را در مبانی، نزدیک به فقه اهل‌سنت دانسته‌اند که بر سنت نبوی به عنوان یکی از مصادر و منابع استنباط حکم شرعی تکیه کرده‌اند. اباضیه علاوه بر سنت نبوی، سخنان و سیره صحابه را نیز حجت دانسته و به عنوان منبعی برای استنباط حکم شرعی به آن‌ تمسک می‌کنند. زیدیه نیز علاوه بر سنت اهل بیت، به سنت و سیره صحابه، به‌عنوان یکی از مصادر حکم شرعی، عمل می‌کنند.

اقسام

برای سنت اقسامی ذکر کرده‌اند که به شرح زیر است:

سنت فعلی

به عملی که پیامبر یا معصوم آن را به قصد تشریع حکم شرعی انجام داده باشد، مانند وضو گرفتن، نماز خواندن و حج به‌جاآوردن، سنت فعلی گفته می‌شود. اموری مانند اشاره، کتابت و ترک فعل پیامبر یا معصوم را از سنخ سنت فعلی برشمرده‌اند.

درباره چگونگی دلالت فعل پیامبر و معصوم بر حکم شرعی گفته می‌شود دو حالت وجود دارد:

• فعلی که از پیامبر یا امام معصوم صادر می‌شود، با قرائنی همراه است که به‌واسطه این قرائن معلوم می‌شود پیامبر یا امام معصوم در مقام بیان حکمی از احکام یا عبادتی از عبادات مانند نماز، وضو، حج و امثال آن است. همچنین از طریق این قرائن معلوم می‌گردد که این فعل وجوبی است یا استحبابی یا غیر آن.
• فعلی که از پیامبر یا امام معصوم صادر شده، قرینه‌ای همراه آن نیست تا به‌واسطه آن معلوم شود که آیا این فعل غیر از اباحه و جواز بر حکم دیگری دلالت می‌کند یا نه؟ در اینجا چند دیدگاه وجود دارد:

1. برخی گفته‌اند این فعل دلالت بر وجوب دارد و انجام آن بر ما واجب است؛ چرا که با توجه به آیه ۲۱ سوره احزاب، اقتدا به پیامبر واجب است و این وجوبِ اقتدا مستلزم واجب بودن انجام هر فعلی است که از پیامبر صادر شده است، حتی اگر برای خود او واجب نبوده باشد.
2. برخی مانند میرزای قمی بر این نظرند که این فعل دلالت بر استحباب دارد.
3. برخی نیز مانند محمدرضا مظفر بر این باورند که این فعل نه بر وجوب دلالت می‌کند و نه بر استحباب؛ بلکه نهایت چیزی که از این فعل فهمیده می‌شود این است که انجام آن برای ما مباح و جایز است.

همچنین اصولیان گفته‌اند اگر فعلی که از پیامبر یا امام معصوم صادر می‌شود، با قرینه‌ای همراه باشد که به‌واسطه آن قرینه معلوم می‌شود این فعل اختصاص به پیامبر یا امام معصوم دارد، مانند وجوب تهجد برای پیامبر، این فعل برای سایر مسلمانان حجت نیست؛ اما اگر فعلی که از پیامبر یا امام معصوم صادر می‌شود، معلوم نباشد که فقط به آن‌ها اختصاص دارد یا همه مسلمانان نیز می‌توانند انجام دهند، در حجیت این فعل برای بقیه مسلمانان اختلاف نظر وجود دارد. برخی بر این نظرند که چنین فعلی فقط به آن‌ها اختصاص دارد و برخی دیگر گفته‌اند این فعل برای همه مسلمانان حجیت دارد و همه می‌توانند بدان عمل کنند.

سنت قولی

به سخنانی که پیامبر و سایر معصومان در مناسبت‌های مختلف با اغراض و انگیزه‌های گوناگون بیان کرده‌اند، سنت قولی گفته می‌شود. گفته می‌شود بیشترین بخش سنت، همین سنت قولی یا سخنانی است که از پیامبر و امامان معصوم نقل شده است.

سنت تقریری

مقالهٔ اصلی: تقریر

تقریر پیامبر یا معصوم عبارت است از سکوت آن‌ها در برابر گفتار و رفتاری که در حضورشان مطرح می‌شود. گفته می‌شود تقریر معصوم با شرایطی، دلالت بر جایزبودن یا صحت گفتار یا رفتاری دارد که نزد او بیان یا عمل شده است؛ با این دلیل که معصوم موظف است خطاکار را از انجام منکر بازدارد و اگر ناآگاه است، به وی راه درست را نشان دهد.

اقسام سنت از لحاظ سند

مقاله‌های اصلی: حدیث، خبر واحد، و متواتر

گفته می‌شود سنت، یعنی قول، فعل و تقریر پیامبر و معصوم، به‌واسطه حدیث، نقل و حکایت می‌شود؛ در عین حال گاهی مجازاً دو اصطلاح «سنت» و «حدیث» به‌جای هم به کار می‌روند. حدیث‌شناسان و عالمان علم اصول، احادیث یا اخبار را به دو دسته عمده خبر واحد و خبر متواتر تقسیم کرده‌اند.

خبر واحد به حدیثی می‌گویند که تعداد راویانش به‌اندازه‌ای نیست که به صدور آن از سوی معصوم قطع پیدا شود. خبر واحد در مقابل خبر متواتر قرار دارد. متواتر به حدیثی می‌گویند که شمار روایانش به‌حدی است که قطع پیدا می‌کنیم از معصوم نقل شده است.

اقسام سنت از لحاظ ارتباط آن با قرآن

شافعی و به تبع او دیگران، سنت را از جهت ارتباط آن با قرآن به چند نوع تقسیم کرده‌اند:

1. سنت مؤکده: سنتی که موافق با قرآن و مؤید آن است. مانند وجوب نماز و روزه که هم به‌واسطه قرآن حکم آن ثابت می‌شود و هم از طریق سنت.
2. سنت مُبَینه یا مُفَسره: سنتی که یا روشن‌کننده (مُبَیِن) احکامی است که در قرآن به صورت مجمل آمده است. مانند تعداد نمازهای واجب و وقت ادای آن‌ها، یا تخصیص‌دهنده (مُخَصِص) عمومات قرآنی است مانند اخباری که ذیل آیه ۶ سوره مائده آمده و محدوده و کیفیت وضو را بیان کرده و یا سنتی که مقید اطلاقات قرآنی است. مانند روایاتی که آیه حد سرقت را قید می‌زنند تا به‌واسطه آن، محدوده قطع کردن انگشتان در حد سرقت معلوم گردد.
3. سنت استقلالیه: در جایی که قرآن نسبت به حکم مسئله‌ای سکوت کرده و سنت به‌تنهایی و به نحو مستقل حکم آن را بیان می‌کند. مانند حرمت پوشیدن طلا و لباس حریر برای مردان و بسیاری احکام دیگر که در قرآن نصی درباره آن‌ها نیامده است.

اعتبار و حجیت سنت

اصولیان برای اثبات حجیت سنت به ادله‌ای تمسک کرده‌اند که به بیان زیر است:

حجیت سنت پیامبر

برای اثبات حجیت سنت پیامبر به ادله زیر استناد شده است:

• قرآن: آیاتی که بر حجیت سنت پیامبر دلالت می‌کنند، چند دسته‌اند:

1. آیاتی که بر وجوب پیروی و اطاعت از پیامبر دلالت می‌کنند. همچنین آیه ۳۱ سوره آل عمران که تبعیت از پیامبر را نشانه دوست داشتن خداوند دانسته است.
2. آیاتی که دلالت دارند بر این که پیامبر شارح، مفسر و تبیین‌کننده قرآن است.
3. آیاتی که بر وجوب ایمان داشتن به پیامبر دلالت می‌کنند.
4. همچنین برای اثبات حجیت سنت پیامبر به آیاتی مانند آیه ۷ سوره حشر و آیات ۳ و ۴ سوره نجم تمسک کرده‌اند.

• اجماع: گفته می‌شود که همه فرقه‌های مسلمان بر حجیت قول، فعل و تقریر پیامبر و پیروی از آن، اتفاق نظر دارند و مسلمانان همه در هر عصری برای اثبات حکم شرعی به سنت پیامبر استدلال کرده‌اند.
• دلیل عقلی: اگر پیامبر معصوم نبود و از وی معصیت، خطا و غفلت صادر می‌شد، قول، فعل و تقریرش قابل اعتماد و حجت نبود؛ ولی در علم کلام ثابت شده است که پیامبر، معصوم از گناه، خطا و غفلت است؛ پس قول، فعل و تقریر وی حجت و قابل اعتماد است.

حجیت سنت صحابه

شاطبی برای اثبات حجیت سنت صحابه به روایات و آیاتی از قرآن استدلال کرده که به بیان زیر است:

• مطابق آیه ۱۱۰ سوره آل عمران، «كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ؛ شما بهترین امتی هستید که برای مردم ظاهر شده‌اید.»، امت رسول خدا، بر سایر امت‌ها برتری دارد و صحابه رسول خدا که مباشرین وحی محسوب می‌شوند، مخاطبان خاص و اولین کسانی هستند که مشمول خطاب این آیه‌اند. در نقد این دلیل گفته‌اند که برتری امت پیامبر بر سایر امت‌ها بدین معنا نیست که تک تک افراد این امت در همه حال و در هر موقعیتی، برترین هستند؛ ضمن آن که بنا به آنچه در ادامه آیه آمده «تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ» این افضلیت به جهت تشریع امر به معروف و نهی از منکر و عمل به آن در امت پیامبر، نسبت به سایر امت‌ها است.
• براساس آیه ۱۴۲ سوره بقره، همه صحابه پیامبر، عادل هستند و لذا سنت آن‌ها معتبر و قابل اعتماد است. در نقد این دلیل گفته‌اند براساس برخی آیات قرآن عدالت برای همه صحابه ثابت نیست؛ چرا که در آیاتی به صراحت برخی صحابه را به سبب آنکه به میدان جنگ پشت کرده‌اند، و گروهی که در تقسیم زکات به پیامبر خرده گرفته‌اند را ملامت کرده و برخی دیگر را به صراحت فاسق شمرده است و این با عدالت داشتن همه صحابه سازگار نیست.
• در برخی روایات که در منابع اهل سنت آمده، به پیروی از صحابه و سنت آن‌ها در کنار سنت پیامبر، دستور داده شده است. برخی علاوه بر خدشه وارد کردن به سند این روایات، گفته‌اند بعید به نظر می‌رسد که این روایات از شارع صادر شده باشد؛ چرا که از مسائل واضح تاریخی این است که سیره خلفاء و صحابه گاهی با هم تناقض داشته است و بر شارع محال است که به تبعیت از امور متناقض امر کرده باشد. به عنوان نمونه خلیفه اول سه‌طلاقه را در مجلس واحد، یک طلاق می‌دانست و خلیفه دوم آن را سه طلاق محسوب کرد و یا عمر بن خطاب دو متعه، یعنی متعة الحج و ازدواج موقت را حرام اعلام نمود، در حالی که خلیفه اول این دو را ممنوع نکرده بود. این دو سیره متناقض نمی‌تواند هر دو به عنوان سنتی که حکایت از واقع می‌کند، محسوب شوند.

حجیت سنت امامان معصوم

امامیه برای اثبات حجیت سنت امامان(ع) به ادله زیر استدلال کرده‌اند:

• قرآن: براساس آیه تطهیر و آیه ۵۹ سوره نساء، ائمه(ع) دارای عصمت هستند و از آنجا که هرگز مرتکب معصیت، خطا و غفلت نمی‌شوند، سنت آنان قابل اعتماد و پیروی از آن لازم است.
• سنت پیامبر: برپایه حدیث ثقلین که از پیامبر به صورت متواتر نقل شده، برای جلوگیری از گمراهی، به پیروی از قرآن و اهل بیت(ع) در کنار هم، امر شده است.
• عقل: از نظر امامیه ملاک عقلی حجیت گفتار، رفتار و تقریر پیامبر و لزوم تبعیت از آن، عصمت پیامبر است و با دلایل قطعی در علم کلام ثابت شده است که اهل بیت(ع) نیز مانند پیامبر معصوم هستند، بنابراین گفتار، رفتار و تقریر آن‌ها نیز مانند گفتار، رفتار و تقریر پیامبر حجت است.