نَخْل‌ْگَردانی، مراسمی است که شیعیان برخی مناطق به عنوان تشییع نمادین پیکر امام حسین(ع) در عزاداری روز عاشورا برگزار می‌کنند.
| نخل‌گردانی | |
|---|---|
 | |
| اطلاعات آئین | |
| زمان‌برگزاری | روز عاشورا |
| مکان برگزاری | حسينيه‌ها، تکایا و محلهای برگزاری عزاداری |
| گستره جغرافیایی | ایران و عراق |
| منشأ تاریخی | دوره صفویه |
| اشیاء و نمادها | اتاقكی چوبی و حجیم به شكل مكعب مستطیل |
| وجه نمادین | تشییع نمادین تابوت امام حسین(ع) |
| آیین‌های مهم | |
| سینه‌زنی • افطاری • تشییع جنازه • تعزیه خوانی سایر آیین‌ها | |
در این مراسم اتاقکی شبیه تابوت با پوشش سیاه و آراسته با انواع شالهای رنگارنگ و آیینه در حسینیه‌ها، تکایا و محلهایی که در آن عزاداری محرم برگزار می‌شود توسط مردم حمل می‌گردد. نخل‌گردانی بیشتر در شهرها و آبادی‌های اطراف کویر مرکزی ایران رواج دارد؛ از جمله جنوب خراسان، سمنان، دامغان، خمین، نواحی قم، کاشان، ابیانه، خور و بیابانک، زواره، اردستان و نائین. بیشترین و شاخص‌ترین نخل‌های ایران در استان یزد دیده می‌شود.
اتاقک سیاه‌پوش در این مراسم هیچ شباهت و ارتباطی با درخت نخل یا خرما ندارد و در علت نامگذاری آن نظرات مختلفی وجود دارد. اسناد تاریخی، ریشه این رسم را در ایران، مربوط به دوره صفویه می‌دانند.
پیشینه تاریخی
استفاده از واژه نخل و اطلاق این عنوان بر رسم تابوتگردانی امام سوم شیعیان، به دوره صفوی بازمیگردد. این مراسم با تشریفاتی کم و بیش شبیه به امروز در دوره صفویه در مناطق مرکزی و کویری ایران، رواج داشته است.[۱] برخی از پژوهشگران، آیین نخل‌گردانی را از بدعتهای حکومت صفویه می‌دانند.[۲]
شکل و ساختمان نخل عزا
نخل، اتاقکی چوبی و حجیم به شکل مکعب مستطیل و با بامی شیروانی مانند است. چارچوب آن، بر اساس کوچک یا بزرگی، دارای چوب‌بستی با یک کف‌بند شامل هشت تا بیست تیرچه چوبی و الوار و چهار تا دوازده ستون چوبی بلند است. تنه نخل از به هم پیوستن تعدادی ترکه، تیرک، دستک و چند قید و بست تشکیل شده است؛ دو جبهه جلو و عقب نخل نیزچوبی و معمولاً مشبک است.[۳]
اسکلت نخل شبیه به یک اتاق مشبک است. ارتفاع قسمت جلوی این اتاق بیش از دیواره عقبی آن است. در نتیجه، سقف اتاق از جلو به عقب، به طرف پایین، شیب‌دار است. قسمت بالای دیواره‌های جلویی و عقبی نخل، معمولاً به شکل کمان یا به شکل زوایه می‌باشد. فاصله سطح قاعده نخل تا زمین، چهل تا پنجاه سانتیمتر است. این فاصله به‌اندازه‌ای است که هنگام بلند کردن نخل از زمین، کمترین فشار به افراد وارد می‌شود. معمولا ارتفاع دیواره جلویی نخل ۲/۵ تا ۳/۵ متر می‌باشد. فاصله پایه‌های دستگیره‌ای، به‌اندازه‌ای است که چند نفر بین آن قرار گیرند و هر پایه را دو تا چهار نفر به دست می‌گیرند.[۴]
علت نامگذاری
نخل در واقع به معنای درخت خرما است و علت نامگذاری نخل عزا به نام این درخت چندان مشخص نیست، شاید مهم‌ترین علت رواج این نام و رسم، این باشد که در روایات و باورهای مردم، پیکر امام حسین(ع)، بر روی شاخه‌های درخت خرما به سمت محل دفن حمل شده است.[۵] دلیل دیگر این که اشکال قدیمی نخل را از چوب و برگ درخت خرما میساختند.[۶] همچنین احتمال دارد نخل عزا به سبب تقدس و حرمت درخت خرما در فرهنگ ایران نخل نامیده شده است.[۷]
نمادشناسی اجزا
هرکدام از عناصر به کار برده شده در نخل را، نمادی از یک حادثه و یا متعلق به شخص خاصی در حادثه کربلا دانسته‌اند که این نمادها عبارتند از:
- چوب نخل، نماد پیکر امام حسین(ع).
- سیاه‌پوش کردن، نماد اعلام سوگواری و ماتم.
- شمشیر و نیزه، نماد تیر و نیزه های وارد شده بر بدن امام حسین(ع).
- سرو نخل، نماد قد و قامت علی اکبر(ع).
- آینه نماد نور وجود امام حسین(ع).
- علم‌هایی که بر نخل بسته می‌شود به عنوان نشانه هایی که به ابوالفضل العباس(ع) اشاره دارد.
- پارچه‌های زینتی نماد حجله قاسم بن حسن.
- زنگ‌هایی که قدیم می‌بستند نماد زنگ کاروان امام حسین(ع).
- عزاداری که نخل را بر می‌دارند به عنوان تشییع کنندگان.
- سر طوق بالای نخل به عنوان کاکل علی اکبر(ع).
امروزه نخل‌هایی با این مقدار تزیین کمتر وجود دارد و گاه فقط به سیاه‌پوش کردن و تزیینات ساده اکتفا می‌شود.[۸]
ساختار مراسم
طبق رسومات آیین نخل‌گردانی در واقع در دو بخش برگزار می‌گردد: نخست نخل‌آرایی، نخل‌بندی که به آماده‌سازی و آراستن نخل عزا گفته می‌شود؛ دوم نخل‌گردانی و یا نخلبرداری.[۹]
نخل بستن
به تزیین و آرایش نخل، نخل بستن میگویند. نخل را در نخستین دهه محرم و بیشتر در دو سه روز پیش از تاسوعا میبندند.
آراستن نخل بسته به کوچک و بزرگ بودن نخل، مقدار لوازم، زیورهای تزیینی، نوع و شکل آذینبندی یک تا چند روز طول میکشد. نخل‌های بزرگ را چند روزه و معمولاً از پنجم تا نهم محرم، سیاه‌پوش و آذینبندی می‌کنند.
برای بستن نخل، نخست همه سطح آن را با پارچه‌های سیاه، سبز، طاق شال و ترمه می‌پوشانند. این پوشش، به خصوص در دو سمت پیشانی و عقب با شاخه‌های گل، شمشاد، آینه و زیورهای گوناگون تزیین می‌شود. شمشیر، خنجر، دشنه، سپر، کلاه‌خود، تعدادی فانوس، چراغ لاله یا شمع بزرگ، تعدادی بیرق کوچک، نظر قربانی، چهل بسم‌اللّه و چند شمایل از امامان از دیگر زیورهای نخل است.[۱۰]
گاهی روی نخل یک دستار سبز، شال کمر و ردایی به نشانه لباس امام می‌گذارند و بیشتر اوقات زنگی از سقف نخل آویزان است که هنگام حمل نخل با به صدا در آمدن آن نخل‌کشان و افراد دسته صلوات می‌فرستند.[۱۱]
بابای نخل
کسی که نخل را تزیین می‌کند، از کارآزمودگی و مهارت خاصی برخوردار است. این فرد را اصطلاحا «نخل‌بند»، «نخل پیوند»، «نخل آرا» و در بسیاری از مناطق ایران، «بابا»، «بابای نخل» یا «نخلی» می‌نامند.
نخل‌گردانی
به طور معمول نخل سیاه‌پوش را در روز عاشورا بلند می‌کنند و با آداب خاصی می‌گردانند. در برخی مناطق این کار در روز یازدهم محرم انجام می‌شود. نخل را در حسینیه‌ها یا میدان‌های شهر و روستا یا در گذرها و محله‌های شهر می‌گردانند. داخل حسینیه ها یا میدانها نخل را چند بار با فاصله زمانی متفاوت و در هر بار، یک تا سه بار در طول و عرض یا گرداگرد حسینیه و میدان حرکت می‌دهند و می‌گردانند.[۱۲] در بیرون از این دو مکان نخل را همراه با دسته‌های سینه زن و زنجیرزن در گذرگاههای محله میبرند و گاه به زیارتگاه یا امامزاده محله و یا به مجلس عزاداری و روضهخوانی، یا تا در خانه روحانی و مجتهد بزرگ محلی حمل می‌کنند.[۱۳]
در برخی مناطق یک مرد روی چوببست جبهه جلوی نخل می‌نشیند و نخل‌کشان را در حمل نخل راهنمایی می‌کند. در برخی مناطق، یک یا دو نفر سیاه‌پوش در دو جبهه جلو و عقب نخل می‌نشینند؛ در تمام مسیر حرکت نخل، قرآن و چاووشی می‌خوانند و سنج می‌زنند. در شهرهای دیگری، سنجزنان همراه با علمکشان و بیرقداران دسته در پیش دسته نخل‌گردانان حرکت می‌کنند و سنج مینوازند.[۱۴]
ناظم یا راهنمای نخل‌کشان چند گام پیشتر از نخل حرکت می‌کند و مسیر تعیین شده را به آن‌ها نشان می‌دهد و حرکتشان را در حمل نخل تنظیم و هدایت می‌کند.[۱۵]
برای برداشتن نخل در مناطق مختلف، سنت‌های خاصی وجود دارد برخی از آن‌ها همچنان رعایت می‌شود. به عنوان نمونه در بلند کردن نخل، برداشتن هر پایه آن، مخصوص صنف، طایفه یا اهل محل خاصی بود و معمولا این حق موروثی بوده است به عنوان مثال در نصرآباد پیشکوه یزد، هر پایه مخصوص صنف‌های نجار، آهنگر، قصاب، دباغ، سراج، میرآب و مانند آن بوده و امروزه نیز این رسم تا حدودی در این محله و همچنین میبد، تفت و برخی نقاط دیگر پابرجاست.[۱۶]
باورهای عامیانه
نخل عزا و مراسم مربوط به آن مانند دیگر مناسک دینی رایج میان مردم با باورها و سنت‌هایی همراه است که معمولا مبانی دینی ندارند بلکه صرفا بر اعتقادات عمومی مردم استوار است. این باورها گاه ریشه در تجربیات حسی آنان دارد.[۱۷]
برخی از این باورها درباره نخل عبارتست از:
- زنان نازا برای فرزند‌دار شدن از زیر نخل عبور می‌کنند.
- کودک بیمار را برای شفا یافتن از بالای نخل رد می‌کنند.
- اگر در هنگام حرکت در کوچه‌ها نخل به دیوار خانه‌ای برخورد نماید، عقیده بر این است که اتفاق ناگوار و ناراحت کننده‌ای در آن خانه رخ می‌دهد و صاحب خانه سعی می‌کند برای رفع آن گوسفندی قربانی کند.
- زنان برای بر آورده شدن حاجات در شب‌های روز تاسوعا و عاشورا تا صبح در کنار نخل، چراغ نفتی یا شمع روشن می‌کنند.[۱۸]
نذرهای نخل
این نذورات بسته به اعتقادات صاحبان نخل در هر منطقه‌ای متفاوت است. این نذرها عبارتند از:
- انواع پارچه‌های قیمتی و ابریشمی قدیمی که در پوشاندن نخل به کار می‌رود.
- انواع زیورهای نقره‌ای که به جلوی نخل دوخته و آویزان می‌کنند.
- اگر پسر جوانی فوت کرده باشد قبای دامادی وی را نذر نخل می‌کنند.
- گاهی زنی که دارای فرزند نمیشود، لباس عروسی خود را نذر نخل می‌کند.
انواع میوههای فصل، انواع حلواها، شربتهای مختلف، نان و قند.
- برخی قند را در پای نخل حل کرده به صورت شربت بین مردم پخش می‌کنند.
- عدهای کله قندها را به فردی که سوارنخل است می‌دهند تا وی از آن برای پذیرایی از عزاداران استفاده کند. همچنین تعدادی آن را به بابای نخل و دیگر افراد محتاج می‌دهند. در مورد نذر نان نیز به این شکل عمل می‌شود.[۱۹]
پانویس
- ↑ خاکی، «ریخت‌شناسی آیین نخل‌گردانی»، ص۱۰.
- ↑ آیتی، تاریخ یزد، ۱۳۱۷ش، ص۲۴۴.
- ↑ بلوکباشی، نخل‌گردانی، ۱۳۸۰ش، ص۴۱.
- ↑ جمشیدی گوهرریزی، «نخل و نخل‌گردانی در استان یزد»، ص۶۰.
- ↑ سید علی‌زاده، «نخل‌گردانی»، ص۴۶.
- ↑ جمشیدی گوهرریزی، «نخل و نخل‌گردانی در استان یزد»، ص۵۹.
- ↑ زارع‌زاده، «تعاملات مشترک میان آفرینندگان و مخاطبان نخل ماتم»، ص۴۶.
- ↑ قاسمی ندوشن، محرم ندوشن، ۱۳۸۰ش، ص۳۹-۴۰.
- ↑ خاکی، «ریخت شناسی آیین نخل‌گردانی»، ص۱۱-۱۲.
- ↑ جمشیدی گوهرریزی، «نخل و نخل‌گردانی در استان یزد»، ص۶۱-۶۲.
- ↑ جمشیدی گوهرریزی، «نخل و نخل‌گردانی در استان یزد»، ص۶۱-۶۲.
- ↑ زارع‌زاده، «تعاملات مشترک میان آفرینندگان و مخاطبان نخل ماتم»، ص۵۰.
- ↑ جمشیدی گوهرریزی، «نخل و نخل‌گردانی در استان یزد»، ص۶۴.
- ↑ جمشیدی گوهرریزی، «نخل و نخل‌گردانی در استان یزد»، ص۶۵.
- ↑ جمشیدی گوهرریزی، «نخل و نخل‌گردانی در استان یزد»، ص۶۵.
- ↑ سید علی‌زاده، «نخل‌گردانی»، ص۴۷.
- ↑ جمشیدی گوهرریزی، «نخل و نخل‌گردانی در استان یزد»، ص۶۸.
- ↑ جمشیدی گوهرریزی، «نخل و نخل‌گردانی در استان یزد»، ص۶۸.
- ↑ جمشیدی گوهرریزی، «نخل و نخل‌گردانی در استان یزد»، ص۶۸.
یادداشت
منابع
- آیتی، عبدالحسین، تاریخ یزد، یزد، نشرمولف، ۱۳۱۷ش.
- بلوکباشی، علی، نخل‌گردانی؛ نمایش تمثیلی از جاودانگی حیات شهیدان، تهران، دفتر پژوهشهای فرهنگی، ۱۳۸۰ش.
- جمشیدی گوهرریزی، مهدیه، «نخل و نخل‌گردانی در استان یزد»، مجله معرفت، ش۱۵۱، تیر ۱۳۸۹ش.
- خاکی، محمد رضا / قائدی، سیاوش، «ریخت شناسی آیین نخل‌گردانی؛ نمایش نمادین جاودانگی اساطیر»، صحنه، ش ۹۷، پاییز و زمستان ۱۳۹۳ش و بهار ۱۳۹۴ش.
- زارع زاده، فهیمه / رهبرنیا، زهرا، «تعاملات مشترک میان آفرینندگان و مخاطبان نخل ماتم»، دو فصلنامه مطالعات هنر اسلامی، ش۱۱، پاییز و زمستان ۱۳۸۸ش.
- سید علی زاده، سید احمد / ثقفی، زهره، «نخل‌گردانی»، کیهان فرهنگی، ش ۲۷۸ و ۲۷۹، آذر و دی ۱۳۸۸ش.
- قاسمی ندوشن، حمیدرضا، محرم ندوشن، یزد، انتشارات مصباح، ۱۳۸۰ش.