خطبه ۱۱۵ نهج البلاغه

خطبه ۱۱۵ نهج البلاغه

خطبه ۱۱۵ نهج البلاغه
اطلاعات روایت
نام‌های دیگر	استسقاء
موضوع	طلب باران
صادره از	امام علی(ع)
منابع شیعه	نهج البلاغه، من لا یحضره الفقیه، تهذیب، مصباح المتهجد
منابع سنی	ربیع الأبرار و نصوص الأخبار، النهایه فی غریب الحدیث والاثر
احادیث مشهور
حدیث سلسلةالذهب • حدیث ثقلین • حدیث کساء • مقبوله عمر بن حنظلة • حدیث قرب نوافل • حدیث معراج • حدیث ولایت • حدیث وصایت • حدیث جنود عقل و جهل • حدیث شجره

خطبه ۱۱۵ نهج البلاغه یا خطبه اِستِسقاء دعایی در طلب باران است که پس از نماز باران در یکی از خشکسالی‌های کوفه در ایام حکومت امام علی(ع) بیان شد. گزارش این خطبه با عبارت‌های متفاوتی از سوی شیخ صدوق و شیخ طوسی نیز روایت شده است. بر همین اساس احتمال داده شده که هریک از محدثان به نسخه‌های متفاوتی از خطبه دسترسی داشته‌اند. همچنین گفته شده که احتمال دارد سید رضی برگزیده‌ای از عبارات شیخ صدوق را نقل کرده باشد. بخش‌هایی از خطبه استسقاء در منابع روایی اهل‌سنت نیز گزارش شده است.

خطبه استسقاء دو بخش اصلی دارد که در بخش اول، امام علی(ع) به خشکسالی و آثار آن برای انسان‌ها، طبیعت و حیوانات اشاره کرده و یکی از عوامل بروز این مسئله را گناهان مردم معرفی می‌کند. در بخش دوم نیز ضمن طلب باران از خداوند، ویژگی‌هایی را برای آن ذکر می‌کند تا همه عوامل مفید را برای انسان و طبیعت دارا باشد و هر چیزی که مانع برای این امر است از آن دور باشد. خواندن این خطبه در نماز باران توصیه شده است.

تاریخچه و سند خطبه

خطبه ۱۱۵ نهج البلاغه یا خطبه استسقاء دعایی برای نزول باران است. این خطبه در روزهایی که کوفه دچار خشکسالی بود، توسط امام علی(ع) بعد از نماز باران بیان شد. به گفته مکارم شیرازی خوب است در نماز باران عبارات این خطبه خوانده شود.

خطبه استسقاء با تفاوت‌هایی توسط شیخ صدوق (۳۰۵-۳۸۱ق) در من لایحضره الفقیه و شیخ طوسی (۳۸۵-۴۶۰ق) در تهذیب و مصباح المتهجد نقل شده است. به گفته عبدالزهرا حسینی (۱۳۳۸-۱۴۱۴ق) در کتاب مصادر نهج البلاغه، اختلاف در نقل این خطبه نشان می‌دهد که شیخ صدوق، سید رضی (۳۵۹-۴۰۶ق) و شیخ طوسی هریک به منبع جداگانه‌ای برای این خطبه دسترسی داشته‌اند. به عقیده حبیب‌الله خویی (۱۲۶۵-۱۳۲۴ق)، سید رضی این خطبه را از نقل شیخ صدوق گزینش کرده است. از منابع اهل‌سنت، زمخشری (۴۶۷-۵۳۸ق)‌ در ربیع الابرار و ابن‌اثیر (۵۵۵-۶۳۰ق) در نهایه به بخش‌هایی از این خطبه اشاره کرده‌اند.

متن و ترجمه خطبه ۱۱۵ نهج البلاغه

اللَّهُمَّ قَدِ انْصَاحَتْ جِبَالُنَا وَ اغْبَرَّتْ أَرْضُنَا وَ هَامَتْ دَوَابُّنَا وَ تَحَیرَتْ فِی مَرَابِضِهَا وَ عَجَّتْ عَجِیجَ الثَّکالَی عَلَی أَوْلَادِهَا وَ مَلَّتِ التَّرَدُّدَ فِی مَرَاتِعِهَا وَ الْحَنِینَ إِلَی مَوَارِدِهَا، اللَّهُمَّ فَارْحَمْ أَنِینَ الْآنَّةِ وَ حَنِینَ الْحَانَّةِ، اللَّهُمَّ فَارْحَمْ حَیرَتَهَا فِی مَذَاهِبِهَا وَ أَنِینَهَا فِی مَوَالِجِهَا. اللَّهُمَّ خَرَجْنَا إِلَیک حِینَ اعْتَکرَتْ عَلَینَا حَدَابِیرُ السِّنِینَ وَ أَخْلَفَتْنَا مَخَایلُ الْجُودِ فَکنْتَ الرَّجَاءَ لِلْمُبْتَئِسِ وَ الْبَلَاغَ لِلْمُلْتَمِسِ، نَدْعُوک حِینَ قَنَطَ الْأَنَامُ وَ مُنِعَ الْغَمَامُ وَ هَلَک السَّوَامُ أَلَّا تُؤَاخِذَنَا بِأَعْمَالِنَا وَ لَا تَأْخُذَنَا بِذُنُوبِنَا، وَ انْشُرْ عَلَینَا رَحْمَتَک بِالسَّحَابِ الْمُنْبَعِقِ وَ الرَّبِیعِ الْمُغْدِقِ وَ النَّبَاتِ الْمُونِقِ سَحّاً وَابِلًا تُحْیی بِهِ مَا قَدْ مَاتَ وَ تَرُدُّ بِهِ مَا قَدْ فَاتَ.

خداوندا کوه‌های ما از بی‌آبی شکاف خورده و زمین ما غبارآلود و دام‌های ما در آغل‌های خود سرگردانند و چون زنِ بچّه‌مرده فریاد می‌کشند، و از رفت و آمد بی‌حاصل به سوی چراگاه‌ها و آبشخورها خسته شده‌اند. بار خدایا بر ناله گوسفندان و فریاد و آه شتران ماده رحمت آور، خدایا به سرگردانی آنها در راه‌ها و ناله‌هایشان در خوابگاه‌ها رحمت آور. بار خدایا هنگامی به سوی تو بیرون آمدیم که خشکسالی پیاپی هجوم آورده، و ابرهای پرباران به ما پشت کرده و خشک و نامهربان بدون بارش قطره‌ای باران گذشتند. خدایا تو امید هر بیچاره، و حل کننده مشکلات هر طلب کننده‌ای. خدایا تو را می‌خوانیم، در این هنگام که همه ناامید شده‌اند، و ابر رحمت بر ما نمی‌بارد و حیوانات ما نابود گردیده‌اند، ما را به کردار ما عذاب نکنی، و به گناهان ما کیفر ندهی. خدایا رحمت خود را با ابر پرباران و بهار پر آب و گیاهان خوش‌منظر شاداب بر ما نازل فرما، بارانی درشت‌قطره بر ما فرو فرست که مردگان را زنده و آنچه از دست ما رفته به ما باز گرداند.

اللَّهُمَّ سُقْیا مِنْک مُحْییةً مُرْوِیةً تَامَّةً عَامَّةً طَیبَةً مُبَارَکةً هَنِیئَةً [مَریئَةً] مَرِیعَةً زَاکیاً نَبْتُهَا ثَامِراً فَرْعُهَا نَاضِراً وَرَقُهَا تُنْعِشُ بِهَا الضَّعِیفَ مِنْ عِبَادِک وَ تُحْیی بِهَا الْمَیتَ مِنْ بِلَادِک. اللَّهُمَّ سُقْیا مِنْک تُعْشِبُ بِهَا نِجَادُنَا وَ تَجْرِی بِهَا وِهَادُنَا وَ یخْصِبُ بِهَا جَنَابُنَا وَ تُقْبِلُ بِهَا ثِمَارُنَا وَ تَعِیشُ بِهَا مَوَاشِینَا وَ تَنْدَی بِهَا أَقَاصِینَا وَ تَسْتَعِینُ بِهَا ضَوَاحِینَا مِنْ بَرَکاتِک الْوَاسِعَةِ وَ عَطَایاک الْجَزِیلَةِ عَلَی بَرِیتِک الْمُرْمِلَةِ وَ وَحْشِک الْمُهْمَلَةِ وَ أَنْزِلْ عَلَینَا سَمَاءً مُخْضِلَةً مِدْرَاراً هَاطِلَةً یدَافِعُ الْوَدْقُ مِنْهَا الْوَدْقَ وَ یحْفِزُ الْقَطْرُ مِنْهَا الْقَطْرَ غَیرَ خُلَّبٍ بَرْقُهَا وَ لَا جَهَامٍ عَارِضُهَا وَ لَا قَزَعٍ رَبَابُهَا وَ لَا شَفَّانٍ ذِهَابُهَا حَتَّی یخْصِبَ لِإِمْرَاعِهَا الْمُجْدِبُونَ وَ یحْیا بِبَرَکتِهَا الْمُسْنِتُونَ، فَإِنَّک تُنْزِلُ الْغَیثَ مِنْ بَعْدِ ما قَنَطُوا وَ تَنْشُرُ رَحْمَتَک وَ أَنْتَ الْوَلِی الْحَمِیدُ.

خدایا ما را با بارانی سیراب کن که زنده‌کننده، سیراب‌سازنده، فراگیر و به‌همه‌جارونده، پاکیزه و بابرکت، گوارا و پرنعمت، گیاه آن بسیار، شاخه‌های آن به بار نشسته و برگ‌هایش تازه و آبدار باشد تا با چنان بارانی بنده ناتوان را توان بخشی، و شهرهای مرده‌ات را زنده سازی. خدایا بارانی ده که بسیار ببارد تا زمین‌های بلند ما پرگیاه شود، و در زمین‌های پست روان گردد و نعمت‌های فراوان در اطراف ما گسترش یابد، تا با آن میوه‌های ما بسیار، گلّه‌های ما زنده و فراوان، و سرزمین‌های دورتر از ما نیز بهرمند گردند، و روستاهای ما از آن نیرومند شوند. اینها همه از برکات گسترده و بخشش‌های فراوان تو باشد که بر سرزمین‌های فقر زده و حیوانات وحشی ما نازل می‌گردد. خداوندا بارانی ده دانه‌درشت که پیاپی برای سیراب شدن گیاهان ما ببارد، چنانکه قطرات آن یکدیگر را برانند، و دانه‌های آن به شدّت بر هم کوبیده شوند؛ نه رعد و برقی بی‌باران، و ابری بی‌ثمر، و کوچک و پراکنده، و نه دانه‌های ریز باران همراه با بادهای سرد. خدایا بارانی پرآب فرو فرست که قحطی‌زدگان به نعمت‌های فراوان رسند و آثار خشکسالی از میان برود که همانا تویی خداوندی که پس از ناامید شدن مردم باران را فرو می‌فرستی و رحمت خود را همه جا گسترش می‌دهی و تویی سرپرست نظام آفرینش که به ستودن سزاواری.

محتوای خطبه

خطبه استسقاء با بیان مشکلات ناشی از خشکسالی آغاز شده و یکی از ریشه‌های بروز آن‌ را گناهان انسان‌ها می‌داند. در ادامه از خداوند تقاضای نزول بارانی با ویژگی‌های خاص دارد.

نام نسخه	شماره خطبه
المعجم المفهرس و صبحی صالح	۱۱۵
فیض الاسلام	۱۱۴
خوئی، ملاصالح	۱۱۴
ابن ابی الحدید	۱۱۴
محمد عبده	۱۰۹
ملافتح الله	۱۳۶
فی ظلال	۱۱۳
ابن میثم	۱۱۲

توبه از گناهان، دریچه امید به رحمت حق

در بخش اول خطبه، حضرت علی(ع) خشکسالی شدید آن زمان را ترسیم کرده و وضع کوه‌ها، زمین‌ها، مراتع و حیوانات را بیان کرده، وقوع این شرایط را موجب ناامیدی و رنج شدید مردم دانسته و از خدا طلب می‌کند آن‌ها را به خاطر گناهانشان عقوبت نکند. گفته شده این تعبیر نشان می‌دهد که بسیاری از مشکلات به خاطر گناهان است و تا مردم به درگاه خدا نرفته و تقاضای عفو و بخشش نکنند، مشکل آنها حل نمی‌شود. ابن‌میثم بحرانی (۶۳۶-۶۷۹ یا ۶۹۹ق) نیز در شرح این خطبه، یکی از عوامل مؤثر در بروز سختی‌ها و محروم شدن از رحمت پروردگار را عصیان انسان از اوامر خداوند معرفی می‌کند.

سپس امام علی(ع) خواسته اصلی خود را از خداوند بیان می‌کند تا رحمتش را به وسیله ابرهای پرباران و بهار پرآب و گیاهان سرسبز و پرطراوت بگستراند، بارانی دانه‌درشت نازل کند که زمین‌های مرده با آن زنده شوند و آنچه را از دست رفته بازگردد.

بارانی سراسر خیر و عاری از هر شرّ

امام علی(ع) در بخش دوم از خطبه، از خدا طلب باران می‌کند و برای آن ویژگی‌هایی را بیان می‌کند. به گفته مکارم شیرازی هر یک از این اوصاف، اشاره به نکته دقیق و شگفت‌آوری دارد. این اوصاف، انسان را در برابر عظمت خالق خاضع می‌سازد و به شنوندگان می‌فهماند که این قطرات باران چه برکات و آثاری می‌تواند داشته باشد.

گفته شده که امام علی(ع) از این جهت ویژگی‌هایی را در باران مطلوبش از خداوند بیان می‌کند که ممکن است باران سیل‌آسا بوده و همه چیز را نابود کند. یا بارش در منطقه خاصی بوده و نفع آن عمومی نباشد. یا همراه با سردی هوا و یخبندان باشد که آثار منفی به‌جا بگذارد. یا موانعی همچون بادهای گرم، طوفان‌های شدید، آفات گیاهی، حشرات موذی و امثال آن، آثار نیک باران را از بین ببرد. در دعای امام علی(ع) تمام این جوانب در نظر گرفته شده و جمع همه شرایط و دفع همه موانع را از خدا می‌طلبد.