الامالی (سید مرتضی)
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | الشریف المرتضی |
| تاریخ نگارش | قرن پنجم هجری قمری |
| موضوع | حدیثی |
| زبان | عربی |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | دار الفکر العربی |
| تاریخ نشر | ۱۹۹۸ م |
الأمالی از آثار سید مرتضی عالم شیعی قرن پنجم هجری. وی در این کتاب علاوه بر تفسیر برخی از آیات متشابه و مشکل و تبیین احادیث دشوار، تعدادی از مسائل کلامی چالش برانگیز میان شیعه و دیگر مذاهب را طرح کرده و دیدگاه مذهب عدلیه را در این مسائل تبیین کرده است. این کتاب از نظر فقه الحدیث، تفسیر و کلام اثری مورد توجه است.
نویسنده
علی بن حسین بن موسی بن محمد بن موسی بن ابراهیم بن امام موسی کاظم(ع)، (۳۵۵ق-۴۳۶ق) معروف به سید مرتضی و شریف مرتضی و علم الهدی، و برادر بزرگ‌تر سید رضی گردآورنده نهج البلاغه است. وی حامی شیعه و نقیب سادات و علویان در بغداد و امیرالحاج و مظالم پس از برادرش رضی بود که پیشتر منصب پدرشان بوده است.
وی فقیه و متکلم امامیه و مرجع آنها پس از وفات استادش شیخ مفید بود. او متخصص در علم کلام و مناظره در هر مذهبی بود. گستره دانش وی، فقه و اصول، ادب، لغت، تفسیر، تاریخ و تراجم را شامل می‌شد.
نام کتاب
اهل حدیث، آن را با اسم أمالی المرتضی می‌شناسند. [۱]اما در فهرست‌های قدیمی، این کتاب به نام «الغرر و الدرر» نامیده می‌شود.این کتاب را با عناوین دیگری، از جمله الامالی فی التفسیر، غررالفوائد و درر القلائد، التفسیر، مجالس التاویلات، مجالس کشف الآیات نیز می‌خوانند.
شیوه تألیف
شیوه نگارش این کتاب هم بر اساس شیوه امالی نویسی است. نقل شده است که سید مرتضی، این«الغرر و الدرر» را در راه حجاز - هر جا که در منزلی فرود می‌آمد- بر شاگردانش املا می‌کرد و آنها نیز به همان ترتیبی که از او شنیده بودند، آنها را جمع‌آوری می‌کردند. بر اساس نقلی دیگر، وی این مجالس را در خانه‌اش بر شاگردان و مریدانش در زمان‌های مختلف و پی در پی املا کرده است. زمان شروع این مجالس معلوم نیست؛ اما آخرین املای سید در روز پنج‌شنبه، ۲۸ جمادی‌الاول سال ۴۱۳ق بوده است.[۲]
ساختار و محتوای کتاب
کتاب، از نظر ساختاری مشتمل بر ۸۰ مجلس و بخش تکمله و از نظر محتوایی دربرگیرنده موضوعات مختلف است. موضوعاتی که در این کتاب بدان پرداخته شده است عبارتند از:
- تفسیر آیاتی از قرآن کریم بر اساس مذهب عدلیه. وی را در تفسیر و تأویل، کثرت محفوظاتش از شعر، لغت و حدیث یاری نموده است. آیاتی که سید مرتضی انتخاب کرده و بر تفسیر آنها همّت گماشته است، اکثراً از مواردی است که در کتب دیگر به دست ما نرسیده است. [۳]
- شرح و توضیح تعدادی از احادیثی که معمولاً علما در تأویل آنها با هم اختلاف دارند. وی بر اساس مذهب عدلیه این روایات را شرح داده است.[۴]
- تبیین دیدگاه مذهب عدلیه در مورد برخی از مسائل چالشی علم کلام مانند مسئله رؤیت خدا، خلق افعال بندگان، اراده خدا بر زشتی‌ها...و نقد دیدگاه دیگران. [۵]
- شرح و نقد ادبی برخی اشعار و نصوص ادیبان و شعرای دوران جاهلی و صدر اسلام[۶]
- به جز مطالبی که در بخشی اصل کتاب آمده است، زیاداتی نیز در انتهای کتاب موجود است که با عنوان مساله تنظیم شده و با نام تکملة الغرر به کتاب افزوده شده است. با این تکمله، کتاب أمالی المرتضی به پایان می‌رسد.[۷]
تنوع موضوعات طرح‌شده در این کتاب سبب شده است که ادبا، متکلمان، مفسران و ... هرکدام به تناسب علایق خود از این کتاب استفاده کنند.[۸] و بسیاری از علما این کتاب را به خاطر محتوایش ستایش کنند.[۹] این کتاب حتی مورد توجه علمای اهل سنت نیز بوده است.[۱۰]
نخستین مطلب کتاب درباره آیه۱۶ سوره اسراء است
وَإِذَا أَرَدْنَا أَنْ نُهْلِكَ قَرْيَةً أَمَرْنَا مُتْرَفِيهَا فَفَسَقُوا فِيهَا فَحَقَّ عَلَيْهَا الْقَوْلُ فَدَمَّرْنَاهَا تَدْمِيرًا [یادداشت ۱]سید مرتضی در توجیه معنای آیه و چگونگی اراده خداوند بر نابودی سازی یک شهر و رابطهاش با عدالت خداوند چهار پاسخ داده است. در نخستین پاسخ می‌گوید: نابودساختن(اِهلاک) گاهی نیک و گاهی زشت است. اگر نابود شوندگان استحقاق نابودی داشته باشند و یا هلاک ساختنشان برای امتحان باشد این نابودی نیک است و اما اگر ظالمانه و بدون دلیل باشد زشت است و اشاره به اراده الهی بر نابودی در آیه به معنای تعلق اراده الهی بر نابودی ظالمانه و قبیح نیست و ظاهر آیه نیز دلالتی بر این نوع از نابودی ندارد؛ افزون بر این چون می‌دانیم خداوند از قبائح و زشتی‌ها منزه است در نتیجه اراده او فقط به نابود ساختن نیک تعلق می‌گیرد یعنی کسانی که استحقاق نابودی و هلاکت را دارند.[۱۱]
آخرین مجلس کتاب درباره آیات ۱۰ تا ۱۷ سوره بلد است [یادداشت ۲] سید مرتضی نجد را در لغت به معنای محل مرتفع از زمین دانسته و احتمالاتی را درباره نجدین نقل کرده مانند: راه خیر و شر، (این قول از امیرالمؤمنین(ع) روایت شده است) و در پاسخ به این سؤال که چگونه راه شر «نجد» معرفی شده گفته که منظور این است که راه شر مانند راه خیر قابل شناسایی و برجسته و آشکار است و احتمال دارد که چون دوری از راه شر باعث شرافت و رفعت می‌شود به همین جهت بر راه شر نیز نجد اطلاق می‌شود.[۱۲]
ویژگی‌ها
- اکثر احادیث مذکور در این کتاب دارای اشکال است و حدیث مسند به ندرت در میان آنها یافت می‌شود و در واقع اکثراً جزو روایات ضعیف (مرسل, مرفوع,…) به شمار می‌روند.
- این کتاب منبع فقه الحدیثی خوبی برای شیعه است و از آن برای به دست آوردن معانی برخی از لغات غریب حدیث یا یافتن انواع فنون بلاغی و صنایع ادبی به کار رفته در روایات, می‌توان استفاده نمود.
- سید مرتضی در شرح روایات رویکرد کلامی هم دارد و علاوه بر نقل نگاه شیعه، نظرات اهل سنت را نیز آورده است. این اطلاعات، گرایش‌ها و نظریات کلامی و فقهی امامیه و اهل سنت در آن روز را بازنمایی می‌کند.
- استفاده سید مرتضی از اشعار جاهلی در بررسی لغات غریب روایات, اهمیت استفاده از این اشعار در فهم روایات را نشان می‌دهد.علاوه بر این که می‌توان از این کتاب به عنوان یک منبع برای به دست آوردن عبارات صحیح بعضی اشعار به همراه مدلول و معنی صحیح آنها استفاده کرد.[۱۳]
نسخه‌ها
چهار نسخه خطی از این کتاب وجود دارد:
- نسخه‌ای که در سال ۵۶۷ ق، نوشته شده است و اجازه روایتی آن با پنج واسطه به سید مرتضی می‌رسد. در این نسخه، حواشی فراوانی در توضیح و تفسیر بعضی عبارات از صاحب نسخه وجود دارد. در خود این نسخه، رموزی وجود دارد که نشانگر نسخه‌هایی است که این نسخه با آنها مقابله شده است. به طور مثال، یکی از این نسخ چهارگانه، نسخه شریف ابویعلی است که تاریخ پایان املائات سید، یعنی روز پنج‌شنبه، ۲۸ جمادی الاول سال ۴۱۳ق در آن به چشم می‌خورد و اصل آن در کتابخانه اسکوریال موجود است.
- نسخه‌ای که نگارش آن توسط محمد بن ابی طاهر بن أبی الحسین وراق در نیمه رجب سال ۵۸۶ق به پایان رسیده است. در این نسخه، اضافاتی وجود دارد که در نسخه اوّل و قدیمی‌تر نبود. اصل این نسخه خطی در کتابخانه استانبول نگهداری می‌شود.
- نسخه‌ای که در سال ۶۱۹ق نوشته شده است و البته فقط تا پایان مجلس ۳۴ را دارد و در انتهای آن هم نام ناسخ و تاریخ آن موجود نیست و در کتابخانه مصر نگهداری می‌شود.
- نسخه‌ای که به خط هاشم بن الحسین الحسینی است و نگارش آن در ۱۰ شعبان سال ۱۰۶۷ق، به پایان رسیده و در آخرش نوشته شده که با نسخه اصل مطابقت شده است.[۱۴]
این کتاب تاکنون چندین بار چاپ شده است.
شرح و ترجمه
شیخ محسن فرزند صاحب جواهر این کتاب را شرح کرده که چاپ نشده و به‌صورت نسخه خطی است.[۱۵]
بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی این کتاب را در ۵ جلد ترجمه و در سال ۱۳۹۶ش منتشر کرده است.[۱۶]
پانویس
- ↑ ادب المرتضی من سیرته و آثاره، عبدالرزاق محی الدین، ص۱۵۸.
- ↑ ابراهیم، «مقدمه» در امالی، ص۲۰
- ↑ مقدمه أمالی المرتضی، ص۱۸ تا ۲۰.
- ↑ مقدمه أمالی المرتضی، ص۱۸ تا ۲۰.
- ↑ مقدمه أمالی المرتضی، ص۱۸ تا ۲۰.
- ↑ مقدمه أمالی المرتضی، ص۱۸ تا ۲۰.
- ↑ مقدمه أمالی المرتضی، ص۱۸ تا ۲۰.
- ↑ مقدمه أمالی المرتضی، ص۱۸ تا ۲۰؛ وفیات الأعیان، ج ۳، ص۳۱۳؛ ریاض العلماء، ج، ص۲۰؛اعیان الشیعه، ج۸، ص۲۱۴.
- ↑ الذریعه، ج۱۶، ص۴۲؛أعیان الشیعة، ج ۸، ص۲۱۳.
- ↑ روضات الجنات، ج ۴، ص۳۰۳.
- ↑ سیدمرتضی، الأمالی، دار الفکر العربی، ج۱، ص۱-۵.
- ↑ سیدمرتضی، الأمالی، دار الفکر العربی، ج۲، ص۲۸۷-۲۸۸.
- ↑ عباسی، مقاله سید مرتضی، کتاب امالی و احادیث آن.
- ↑ مقدمه أمالی المرتضی، ص۲۱ تا ۲۶.
- ↑ گرجی، ابوالقاسم، تاریخ فقه و فقها، ص۱۷۰-۱۷۱.
- ↑ ترجمه کتاب اَمالی شریف مرتضی منتشر شد، خبرگزاری ابنا.
یادداشت
- ↑ و چون بخواهیم شهری را هلاک کنیم، خوشگذرانانش را وا می‌داریم تا در آن به انحراف [و فساد] بپردازند، و در نتیجه عذاب بر آن [شهر] لازم گردد، پس آن را [یکسره] زیر و زبر کنیم.
- ↑ وَهَدَيْنَاهُ النَّجْدَيْنِ* فَلَا اقْتَحَمَ الْعَقَبَةَ* وَمَا أَدْرَاكَ مَا الْعَقَبَةُ* فَكُّ رَقَبَةٍ* أَوْ إِطْعَامٌ فِي يَوْمٍ ذِي مَسْغَبَة* يَتِيمًا ذَا مَقْرَبَةٍ* أَوْ مِسْكِينًا ذَا مَتْرَبَةٍ* ثُمَّ كَانَ مِنَ الَّذِينَ آمَنُوا وَتَوَاصَوْا بِالصَّبْرِ وَتَوَاصَوْا بِالْمَرْحَمَةِ
منابع
- تفضلی، مریم، کهنترین نسخه‌های خطی امالی سید مرتضی، فصلنامه کتاب، زمستان ۱۳۸۳ش، ۶۰، ص۱۸۹- ۱۹۴.
- طارمی‌راد، حسن، فرهنگ آثار ایرانی- اسلامی، ج ۱، ص۳۱۳- ۳۱۴.
- عباسی، مهرداد، شخصیت سید مرتضی، کتاب امالی و احادیث آن، علوم حدیث، زمستان ۱۳۸۰ش، ص۹۶- ۱۲۳
- علیزاده، میرزا، آشنایی با امالی سید مرتضی، علوم و معارف قرآن، بهار ۱۳۷۵ش، ش ۱، ص۱۲۱- ۱۴۵.
- گرجی، ابوالقاسم، تاریخ فقه و فقها، تهران: سمت، ۱۳۸۵ش.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: سید مرتضی، کتاب امالی و احادیث آن
- منبع اصلی مقاله: نرم‌افزار جامع الأحادیث، معرفی کتاب الأمالی للمرتضی