ابوالقاسم فردوسی

ابوالقاسم فردوسی

آرامگاه فردوسی در طوس
اطلاعات
نام کامل	ابوالقاسم حسن منصور
لقب	فردوسی، حکیم سخن، حکیم طوس
زمینه فعالیت	شعر
محل دفن	طوس
هم‌زمان با	شاه محمود غزنوی
مذهب	شیعه
سبک نوشتاری	حماسی
نمایشنامه‌ها	دیباچه‌ی نوین شاهنامه
دیوان اشعار	شاهنامه
علت شهرت	اشعار حماسی و ملی
تأثیرگذاشته بر	ابن حسامِ خوسْفی

ابوالقاسم فردوسی، شاعر بزرگ ملی ایران و سراینده شاهنامهْ بزرگترین اثر حماسی ایران. او در یکی از روستا‌های خراسان به نام باژ در ۳۲۹ق به دنیا آمد و در ۴۱۱ق در هشتاد سالگی از دنیا رفت.

شاهنامه بزرگترین اثر حماسی ایران و یکی از مهم‌ترین آثار ادبیات ایران و جهان، سروده فردوسی است. این کتاب مجموعه داستان‌های حماسی و وقایع تاریخی ایران زمان ساسانیان است که به نظم درآمده و اغلب، متعلق به ایران خاوری و آسیای میانه است.

سید حسن امین، شیوه فردوسی در سرودن شاهنامه را برگرفته از شیوه قرآن می‌داند. برای فردوسی بزرگداشت‌هایی گرفته شده که از جمله آن‌ها هزاره فردوسی در سال ۱۳۱۳ش بوده است.

اکثر پژوهشگران ادبی و شاهنامه‌پژوهان اتفاق بر شیعه‌بودن فردوسی دارند. او در دیباچه کتاب و آغاز و انجام داستان‌ها، به توصیف و ستایش خداوند، پیامبر(ص) و طرفداری از تشیع و مدح علی(ع) پرداخته است.

زندگینامه

نام کامل فردوسی، ابوالقاسم حسن بن علی فردوسی طوسی است. تاریخ تولدش را حدود ۳۲۹ق و ۳۳۰ق دانسته‌اند. درباره شاعر تا حدود سال ۳۶۷ق که او زبان به سرایش شاهنامه می‌گشاید، آگاهی چندانی وجود ندارد. فردوسی پس از مرگ دقیقی یا چنان که خود در شاهنامه می‌گوید پس از سال ۳۶۵ق نظم شاهنامه را آغاز می‌کند. فردوسی شاهنامه را هفتاد و یک سالگی در سال ۴۰۰ق به پایان می‌رساند.

تصویر سنگ قبر فردوسی

چند قرن است که فردوسی با لقب حکیم شناخته می‌شود. و قدیم‌ترین منبعی که این لقب در آن به کار رفته مجمل التواریخ در قرن ۶ هجری است. سید علی خامنه‌ای حکمت او را حکمت الهیِ اسلامی می‌داند.

نظامی عروضی، فردوسی را از دهقانان طوس می‌داند. دهقانان از ایرانیان اصیل بودند؛ طبقه‌ای توانگر یا نیمه توانگر که پیوستگی خود را با ایران گذشته حفظ کرده بودند. او در روستای باژ از روستاهای طوس به دنیا آمد. او سفرهایی به بغداد و مازندران نیز داشته‌ است. به نقل نظامی عروضی، فردوسی زندگی مرفهی داشته، ولی به مرور زمان و صرف سرمایه خویش در راه نظم شاهنامه، اواخر عمر را با تنگدستی به سر برد. و سرانجام در هشتاد سالگی در سال ۴۱۱ق در محل تولدش درگذشت.

بیست و پنجم اردیبهشت‌ماه در تقویم ملی ایرانیان «روز بزرگداشت حکیم ابوالقاسم فردوسی» نام‌گذاری شده‌است.

مذهب فردوسی

درباره باورهای دینی فردوسی بحث‌های فراوانی وجود دارد. اما تاریخ‌نویسان اتفاق بر شیعه‌بودن فردوسی دارند. جلال خالقی مطلق، شاهنامه پژوه مشهور ایرانی، معتقد است اعتقاد فردوسی به تشیع از خود شاهنامه پیداست؛ اما روشن نیست که فردوسی شیعه اسماعیلی یا زیدی یا دوازده امامی بوده است.

سید حسن امین معتقد است که در عصر فردوسی، تشیع در بخش‌هایی از خراسان به ویژه طوس، بیهق، باژ و طابران رواج داشته و با وجود این زمینه‌ها، تعلق فردوسی به جامعۀ شیعه آن روز را بعید ندانسته‌ و حتی نویسنده، به نسبت‌هایی مانند رافضی به فردوسی اشاره کرده است. امین، برای شیعه‌بودن فردوسی به شواهدی مانند منطقه و فضای شیعی محل زندگی او، استقبال مردم آن منطقه از قیام‌های شیعی و مسائلی از این قبیل اشاره کرده است. مهدوی دامغانی معتقد است، از تعداد شعرهای یک شاعر نمی‌توان به مذهب او رسید، مگر اینکه تصریحی در اشعار آن شاعر وجود داشته باشد. نویسنده در ادامه به شیعی‌بودن فردوسی اشاره می‌کند و می‌گوید در مذهب او شکی نیست.‌

بنابر نقل منابع تاریخی، دفن فردوسی در قبرستان مسلمانان، با ممانعت شخصی به نام ابوالقاسم گرگانی روبرو شد که معتقد بوده فردوسی در شعرهایش کفار و زرتشتیان را ستایش کرده است.

عبدالجلیل قزوینی اولین کسی بود که به شیعه دوازده امامی بودن فردوسی در کتاب النقض اشاره کرده است. بعدها قاضی نورالله شوشتری نیز او را شیعه معرفی کرده است. اما برخی مانند ابراهیم پورداود و شاگردش محمد معین، او را زرتشتی می‌دانستند و ملک الشعرای بهار نیز او را احیاگر زرتشت دانسته است.

فردوسی و مدح پیامبر(ص) و اهل‌بیت(ع)

فردوسی در شاهنامه چندبار ارادت خود را به امام علی(ع) و خاندان پاکش ابراز داشته و بر آن تأکید ورزیده است. او در دیباچه کتاب و آغاز و انجام داستان‌ها، به شیوه یک مسلمان شیعه، به توصیف و ستایش خداوند، پیامبر(ص) و طرفداری از تشیع و مدح علی(ع) پرداخته است.

او در شاهنامه اشعاری را درباره اهل بیت خصوصا علی(ع) آورده است، از جمله:

نستعلیق

نستعلیق

الگو:ب الگو:پایان شعر از جمله شاعران پارسی‌گوی که از سخنان امام علی(ع) الهام گرفته‌‌اند، به فردوسی اشاره شده است. محققان به هماهنگی بسیاری میان اندیشه‌های فردوسی با مندرجات مهم شیعه از جمله در مسئله عقل با فصل اول کتاب اصول کافی کلینی معتقد هستند. فردوسی مهر و اعتقاد خود به خاندان علی(ع) را آشکارا به زبان می‌آورد.

شاهنامه

شاهنامه اثر فردوسی، یکی از مهم‌ترین یادگارهای ادب و هنر جهان، میراث پارسی‌زبانان است. این کتاب مجموعه داستان‌های حماسی و وقایع تاریخی ایران زمان ساسانیان است که به نظم درآمده و اغلب، متعلق به ایران خاوری و آسیای میانه است. گفته‌اند شاهنامه چکیده و عصاره تمدن و فرهنگ قوم ایرانی است. منتقدان ادبی اعتقاد دارند شاهنامه با گنجاندن تاریخ و افسانه ایران در بیش از پنجاه هزار بیت، در زنده‌کردن و رشد زبان فارسی نقشی بی‌نظیر داشته است. فردوسی با سرودن شاهنامه به تحکیم اساس متزلزل قومیت ایرانی پرداخته و عزت ملی که به خمودی گراییده بود را بیدار ساخت. حبیب یغمایی پژوهشگر ادبی، شاهنامه را شناسنامه ملت ایران، و منوچهر مرتضوی ادیب و نویسنده، شاهنامه را موثق‌ترین و معتبرترین سند هویت تاریخی و ملی ایران می‌داند. شاهنامه را منبعی بسیار غنی می‌دانند از استمرار هویت ملی از دنیای اسطوره‌ها و حماسه‌ها تا فرمانروایی شاهان ساسانی.

برخی ادعا می‌کنند، اسلوب و روش به شعر در آوردن شاهنامه از قرآن گرفته شده است هر چند که بلاغت قرآن بالاتر از آن است. فردوسی در شاهنامه بارها سخن از فرهنگ آورده و به‌دنبال پیوند فرهنگ ایران پیش و پس از اسلام با یکدیگر بوده است. اسلامی ندوشن، نویسنده و پژوهشگر ادبی برای شاهنامه چهار خصوصیت بارز نام می‌برد: یک. سند قومیت و نسبنامه مردم ایران است. دو. عصاره و چکیده تمدن و فرهنگ قوم ایرانی است. سه. شاهنامه یک کتاب انسانی است؛ نه فقط حماسه ایرانیان. چهار. شاهنامه یک اثر ادبی بی‌نظیر است.

شاهنامه، در قالب مثنوی و در حدود شصت هزار بیت (در اغلب نسخه‌ها پنجاه هزار بیت) در وزن «بحر متقارب» از رایج‌ترین و معروف‌ترین اوزان شعر فارسی سروده شده است. شاهنامه مشتمل است بر روایات اساطیری و پهلوانی و تاریخی از عهد کیومرث تا پایان روزگار یزگرد سوم ساسانی. از ویژگی‌های عمده شاهنامه، این است که نخستین گنجینه و منبع سرشار واژگان زبان فارسی است.

پس از فردوسی از جمله کسانی که تحت تاثیر فردوسی قرار گرفتند ابن حسامِ خوسْفی صاحب خاوران نامه بوده، او مثنوی خاوران‌نامه را تحت تاثیر شاهنامه سروده است.

رویکرد سلطان محمود به شاهنامه

فردوسی در اواخر عمر وقتی مشوقانش را برای ادامه شاهنامه از دست داد، به گزارش تاریخ، برای حفظ شاهنامه تصمیم می‌گیرد آن را به نام شاه محمود غزنوی کند. اما گفته شده به دلایلی مختلفی شاهنامه مورد قبول محمود قرار نگرفت از جمله:

• اختلاف مذهبی میان فردوسی که شیعه بود و اشعاری درباره اهل بیت(ع) سروده با محمود که سنی مذهب بوده است.
• اختلاف عقیده محمود و فردوسی بر سر مسائل نژادی، اخلاقی و ملی. فردوسی در شاهنامه از تازیان و ترکان که از اجداد محمود بودند بد گفته است.

برخی بر این عقیده‌اند، شاهنامه مشتمل بر ۶۰ هزار بیت است که در زمان سلطان محمود غزنوی سروده و به او تقدیم شده است. و محمود را مشوق او برای سرودن شاهنامه دانسته‌اند. در حالی که دیگرانی، خصوصیات نژادی، و گزارش تاریخ از سلطان محمود را مغایر با این رویکرد می‌دانند.

فردوسی از نگاه دیگران

محققان ادبی، فردوسی را فراتر از شاعری وطن‌دوست می‌دانند که به ساحت دشوارترین و پیچیده‌ترین مسائل بشری انگشت می‌گذارد و در عین ایرانی‌بودن، جهانی است. شاعری که مهم‌ترین و پر ارج‌ترین مسائل مربوط به حقوق بشر و شخصیت آدمی و اعتلای روحی او را مطرح می‌کند. دبیرسیاقی مصحح و پژوهشگر معتقد است گنجی که فردوسی بر جای گذاشته است تنها روایات داستانی و اساطیری ایران قدیم نیست، فرهنگ ایران است از آغاز تا پایان قرن چهارم هجری.

استشهادات صاحب نظران مختلف به اشعار فردوسی در زمینه‌های مختلف می‌تواند تأییدی (هر چند اجمالی) از پاره‌ای از مضامین مطرح‌شده در اشعار فردوسی باشد. خواجه نصیرالدین طوسی در اساس الاقتباس در مقاله نهم که مقاله پایانی کتاب و مربوط به شعر است این بیت ازشعر فردوسی را (چو فردا بر آيد بلند آفتاب/ من و گرز و ميدان و افراسياب‌) نمونه‌ای از مثال لفظ مخيل بحسب فصاحت و متانت دانسته است.

آیت الله عبدالله جوادی آملی در باره فردوسی بر این باور است که نظامی و امثال او در کنار سفره بزرگ این حکیم اسلامی( فردوسی ) نشسته‌اند و اوست که مسأله توحید و ولایت و امامت و تشیع را حماسه‌ای کرده و ایرانِ موحد و اسلامی را در سایه توحید و ولایت زنده نگه داشته است.

هزاره فردوسی

برخی محققان، تولد فردوسی را در سال ۳۱۳ش دانسته و کنگره‌ای با عنوان هزاره فردوسی را در سال ۱۳۱۳ش برگزار کردند. در این کنگره که در دارالفنون تهران برگزار شد، گروهی از ایران‌شناسان و محققان کشور‌های مختلف حضور یافتند. آرامگاه بازسازی‌شده فردوسی، پس از برگزاری این کنگره، با حضور رضاشاه و شرکت‌کنندگان در آن، در خراسان افتتاح شد.

طراحی و بازسازی جدید آرامگاه فردوسی در توس، توسط حسین لر زاده طراحی شده و اشعار مقبره با خطاطی عماد الکتاب انجام شده است.

پوستر فیلم سینمایی فردوسی ساخته عبدالحسین سپنتا.

آثار هنری

آثار هنری مختلفی در حوزه نقاشی، مینیاتور و آثار دیگری از جمله فیلم سینمایی فردوسی که در سال ۱۳۱۳ به تهیه‌کنندگی عبدالحسین سپنتا، نمایش‌نامه‌ای به نام دیباچۀ نوین شاهنامه، نوشته بهرام بیضایی از سروده‌های فردوسی ریشه گرفته‌اند.

مطالعه بیشتر

• ریاحی، محمدامین، فردوسی(زندگی، اندیشه و شعر او)، تهران، طرح نو، چاپ چهارم، ۱۳۸۸ش.
• ریاحی، محمدامین، سرچشمه‌های فردوسی‌شناسی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ سوم، ۱۳۸۸ش.

جستارهای وابسته

• حافظ
• ناصر خسرو قبادیانی

منابع

• ابن حسام، خاوران‌‌نامه، نگاره‌ها و تذهیب‌ها فرهاد نقاش، تهران، بی‌نا، ۱۳۸۱ش.
• اتابکی، پرویز، واژه‌نامه شاهنامه، تهران، فرزان روز، ۱۳۹۷ش.
• استاریکوف، آلکسی آرکادیویچ، فردوسی و شاهنامه، ترجمه رضا آذرخشی، تهران، انتشارات علمی فرهنگی، ۱۳۹۴ش.
• اسلامی ندوشن، محمدعلی، زندگی و مرگ پهلوانان در شاهنامه، تهران، شرکت سهامی انتشار، ۱۳۹۷ش.
• امین، سید حسن، «مذهب فردوسی و ادیان در شاهنامه»، در مجله حافظ، شماره ۲۷، فروردین ۱۳۸۵ش.
• بهار، محمد تقی، تاریخ سیستان، تهران، نشر کلاله خاور، ۱۳۶۶ش.
• بیضایی،‌ بهرام، دیباچه نوین شاهنامه، تهران‌، نشر روشنگران‌ و مطالعات‌ زنان‌، ۱۳۸۰ش.
• فردوسی، ابوالقاسم، شاهنامه، به کوشش سیدمحمد دبیرسیاقی، پیشگفتار، تهران، نشر قطره، ۱۳۹۳ش.
• دشتی، علی، «شاهنامه»، یغما، شماره ۵، سال بیست و ششم، مرداد ۱۳۵۲ش.
• زرشناس، زهره، «ذکر علی (ع) در شاهنامه»، فرهنگ، شماره ۳۳ تا ۳۶، بهار تا تابستان ۱۳۷۹ش.
• رحیمی، مصطفی، سیاووس بر آتش، تهران، انتشارات سهامی انتشار، ۱۳۹۱ش.
• سبحانی، توفیق، «فردوسی، شاهنامه و پیام آن»، کیهان فرهنگی، شماره ۲۲۹، آبان ۱۳۸۴ش.
• سبحانی، توفیق، فهیمه سیفی، «حکیم طوس و شاهنامه»، شماره ۲۵، نامه انجمن، ۱۳۸۶ش.
• شاپور شهبازی، علیرضا، زندگینامه تحلیلی فردوسی، ترجمه هایده مشایخ، نشر هرمس، ۱۴۰۰ش.
• شریفی، محمد، «شاهنامه»، فرهنگ ادبیات فارسی، تهران، فرهنگ نشر نو و انتشارات معین، ۱۳۸۷ش.
• «چرا بیست و پنجم اردیبهشت روز بزرگداشت فردوسی است؟»، شهرآرا، تاریخ انتشار: ۲۵ ارديبهشت ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۲۵ ارديبهشت ۱۴۰۱ش.
• شهیدی، سیدجعفر، «بهره ادبیات از سخنان علی علیه‌السلام»، در پژوهشهای نهج البلاغه، بنیاد نهج البلاغه، شماره ۱، پاییز ۱۳۸۰ش.
• جمعی از نویسندگان، فرهنگ در آیینه زبان و ادبیات فارسی، تهران، نشر مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما، ۱۳۹۳ش.
• خالقی مطلق، جلال، «فردوسی»، فردوسی و شاهنامه‌سرایی، نوشته جلال خالقی مطلق و دیگران، انتشارات فرهنگستان زبان و ادب فارسی، و سخن، ۱۳۹۹ش.
• خطیبی، ابوالفضل، «هزاره نظم شاهنامه»، نامه فرهنگستان، شماره۳، سال یازدهم، پاییز ۱۳۸۹ش.
• خطیبی، ابوالفضل، «هویت ایرانی در شاهنامه»، شماره ۳۲، نامه فرهنگستان، ۱۳۸۵ش.
• فاضلی، قادر، عرفان سیاسی یا سیاست عرفانی، تهران، نشر فضیلت علم، ۱۳۸۷ش.
• مستوفی قزوینی، حمد الله بن ابی بکر بن احمد، تاریخ گزیده، تحقیق عبد الحسین نوایی، تهران، امیر کبیر، چاپ سوم، ۱۳۶۴ش.
• معتضد، خسرو، زندگی سخن سرای طوس حکیم ابوالقاسم فردوسی، تهران، نشر شرکت توسعه‌ای کتابخانه‌های ایران، چاپ نهم، ۱۳۸۵ش.
• مرتضوی، منوچهر، «فردوسی و شاهنامه»، حافظ، شماره ۶۷، اسفند ۱۳۸۸ش.
• مهدوی دامغانی، احمد، «مذهب فردوسی»، در مجله ایران شناسی،‌ نشر بنیاد مطالعات ایران، شماره ۱۷، بهار ۱۳۷۲ش.
• نفیسی، سعید، «وزن شعر فارسی»، دانشنامه، شماره ۲، آبان ۱۳۲۶ش.
• یغمایی، حبیب، «سخنی درباره شاهنامه»، یغما، شماره ۱، سال بیست و چهارم، فروردین ۱۳۵۰ش.

پیوند به بیرون

• فردوسی
• مذهب فردوسی