النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی (کتاب)
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | شیخ طوسی |
| موضوع | فقه |
| سبک | فتوایی |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۵ |
| ترجمه به دیگر زبان‌ها | فارسی |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | مؤسسه امام هادی(ع) |
| تاریخ نشر | ۱۴۰۰ش |
| ترجمه فارسی | |
| مترجم | قطب‌الدین راوندی یا حسکای رازی و یا حمدانی قزوینی |
| مشخصات نشر | ۱۳۸۲ق |
| نسخه الکترونیکی | http://lib.eshia.ir/10054 |
النِهایَة فی مُجَرَّدِ الفِقه و الفَتاوی کتاب فقهی شیخ طوسی (۳۸۵-۴۶۰ق) به زبان عربی است. این کتاب همه ابواب فقهی را به صورت خلاصه در بر دارد و حاشیه‌ها و شرح‌های مختلفی بر آن نوشته شده است. قلم روان، خارج نشدن از مسائل اصلی و رعایت ترتیب منطقی در تبیین فروعات از ویژگی‌های این اثر دانسته شده است.
این کتاب نسخه‌های خطی متعددی دارد که قدیمی‌ترین آن مربوط به ۵۰۷ق است. النهایة به زبان فارسی ترجمه شده است. آقابزرگ تهرانی احتمال داده که ترجمه کتاب نیز تألیف شیخ طوسی باشد.
درباره مؤلف
محمد بن حسن طوسی (۳۸۵ق-۴۶۰ق) مشهور به شیخ طوسی از شاگردان شیخ مفید و سید مرتضی است[۱] که پس از سید مرتضی زعامت شیعه به او واگذار گردید.[۲] شیخ طوسی حوزه علمیه نجف را پایه‌گذاری کرد و آنجا را مرکز علوم دینی ساخت.[۳]
او در علوم مختلف اسلامی، کتاب‌های متعددی نگاشته است؛ از جمله: تهذیب و استبصار در حدیث، التبیان در تفسیر، مصباح المتهجد در ادعیه، العُدّه در اصول فقه، و المبسوط در فقه.[۴]
معرفی کتاب
النهایة کتاب فقه فتوایی است که در آن استدلال‌های فقهی بیان نشده است. در این کتاب فتوای امامیه منطبق با عبارت‌های به‌کاررفته در روایات،[۵] بدون ذکر سند بیان گردیده و از ذکر استدلال‌ها و سخن مخالفان خودداری شده است.[۶] ابن‌ادریس حلی معتقد است شیخ طوسی در این اثر گاهی فتواهایی را که خود به آنها اعتقاد نداشته، ذکر کرده است.[۷] این اثر در مجموع ۲۲ کتاب، ۲۱۴ (یا ۲۱۵)[۸] باب و ۳۶ هزار مسئله دارد.[۹]
شیخ طوسی بر آن بود که اثری مختصر در فقه بنگارد که هم عبارات آن برگرفته از متن روایات باشد و هم تمام ابواب فقهی را در بر گیرد تا شایسته حفظ کردن باشد.[۱۰]
تاریخ دقیق نگارش النهایة مشخص نیست، اما با این حال به‌عنوان اولین کتاب فقهی شیخ طوسی معرفی شده است؛[۱۱] چرا که نویسنده در بیشتر کتاب‌های فقهی خود، مانند استبصار،[۱۲] الاقتصاد،[۱۳] الجمل و العقود،[۱۴] الخلاف،[۱۵] المبسوط[۱۶] و مصباح المتهجد[۱۷] به آن اشاره کرده است. شیخ طوسی نهایه را با کتاب طهارت و با عنوان ماهیت طهارت و چگونگی ترتیب آن شروع کرده و پس از تقسیم طهارت به وضو و تیمم در چهار محور به آن پرداخته است۱- وجوب طهارت ۲- راه های تحصیل طهارت ۳- چگونگی طهارت ۴- آن چه طهارت را نقض می‌کند. [۱۸]آخرین مسأله در نهایه درباره ضامن بودن کسی است که ابزار ملاهی(مانند عود و طنبور) را (در حالی که آن را در حریم خصوصی‌اش نگهداری کرده و آشکار نساخته است) از بین برده است.[۱۹]
جایگاه
کتاب النهایة تا زمان تألیف کتاب شرایع الاسلام، همواره متن درسی و محوری حوزه بوده است؛ از این رو شرح‌های مختلفی بر آن نگاشته شد.[۲۰] آقابزرگ تهرانی و سید محسن امین، کتاب النهایة را از برجسته‌ترین آثار نویسنده به‌شمار آورده‌اند.[۲۱] مطابق برخی از تحقیقات، شیخ طوسی به‌خوبی توانسته است موضوعات مختلف را در دسته‌بندی‌های کتاب ارائه کند.[۲۲]
ویژگی‌ها
از ویژگی‌های النهایة به موارد ذیل اشاره شده است:
- خارج نشدن از احکام کلی و مسائل اصلی ابواب و نپرداختن به مصادیق احکام شرعی؛ این ویژگی مورد توجه فقیهانی چون محقق حلی در کتاب شرایع الاسلام و علامه حلی در قواعد الاحکام قرار گرفته است.[۲۳]
- تبیین فروعات فقهی مورد ابتلای امامیه (و در بعضی از موارد فروعات اهل سنت) با عبارت‌های ساده.[۲۴]
- تنها کتاب فقهی کامل در آن دوران.[۲۵]
- پرهیز از خلاصه‌گویی ابهام‌آفرین و یا تفصیل‌های بی‌مورد.[۲۶]
- ترتیب منطقی هر یک از موضوع‌ها و فصل‌ها و قرار دادن فروعات مسائل در جای خود.[۲۷]
- ذکر سند بعضی از روایات[۲۸] و یا استدلال[۲۹] و یا مناقشه در آنها علی‌رغم فتوایی بودن کتاب.[۳۰]
شرح‌ها و حاشیه‌ها
برخی از حاشیه‌ها و شرح‌های النهایة به قرار ذیل است:
- «المُرشد الی المتعبد»[۳۱] یا «المُرشد الی سبیل التعبد»[۳۲] اثر حسن بن محمد طوسی، فرزند شیخ طوسی.[۳۳]
- «المغنی فی شرح النهایة»[۳۴] یا «المغنی فی شرح النهایة الطوسیة»[۳۵] تألیف قطب‌الدین راوندی.[۳۶]
- «شرح مشکلات النهایة»[۳۷] یا «مشکلات النهایة»[۳۸] به قلم قطب‌الدین راوندی.[۳۹]
- «نهیة النهایة»[۴۰] یا «نهایة النهایة» اثر قطب‌الدین راوندی.[۴۱]
- «غریب النهایة» تألیف قطب‌الدین راوندی.[۴۲]
- «شرح ما یجوز و ما لا یجوز من النهایة» از تألیفات قطب‌الدین راوندی.[۴۳]
- «نُکَت النهایة» به قلم محقق حلی.[۴۴]
- «شرح النهایة» اثر نظام الدین صَهْرَشتی.[۴۵]
نسخه‌شناسی
برای کتاب النهایة نسخه‌های بسیار متعددی گزارش شده است.[۴۶] قدیمی‌ترین نسخه عربی آن،[۴۷] نسخه مهدوی به تاریخ ۵۴۶ق است،[۴۸] و قدیمی‌ترین نسخه فارسی آن[۴۹] به تاریخ ۵۰۷ق در کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی در قم نگهداری می‌شود.[۵۰]
نسخه عربی کتاب برای اولین بار در سال ۱۲۷۶ق چاپ سنگی شد.[۵۱] همچنین چاپ حروفی آن نیز نخسین‌بار در سال ۱۳۷۳ق به کوشش انتشارات دار الکتاب العربی در بیروت انجام گرفت.[۵۲]
ترجمه یا نسخه فارسی
به گفته آقابزرگ تهرانی، کتاب النهایة دو نسخه عربی و فارسی دارد که ممکن است نسخه فارسی نیز تألیف شیخ طوسی باشد.[۵۳] اما برخی دیگر این سخن را بعید دانسته و احتمال داده‌اند که ترجمه کتاب به کوشش قطب‌الدین راوندی یا حسکای رازی و یا حمدانی قزوینی انجام گرفته باشد.[۵۴] نسخه فارسی به مناسبت کنگره هزاره شیخ طوسی به تصحیح محمدتقی دانش‌پژوه در سال ۱۳۸۲ق همراه با نسخه عربی آن در دو مجلد چاپ شد.[۵۵]
پانویس
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۹، ص۱۵۹.
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۹، ص۱۵۹.
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۹، ص۱۶۰؛ آقابزرگ تهرانی، طبقات اعلام الشیعه، ۱۴۳۰ق، ج۲، ص۱۶۲.
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۹، ص۱۶۱.
- ↑ دانش‌پژوه، «شیخ طوسی و کتاب نهایه»، ص۷۹ و ۸۰؛ خوانساری، روضات الجنات، ۱۳۹۰ش، ج۶، ص۲۲۱.
- ↑ دانش‌پژوه، «شیخ طوسی و کتاب نهایه»، ص۷۹ و ۸۰.
- ↑ ابن‌ادریس، السرائر، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۶۴۲ و ج۲، ص۲۵، ۴۴، ۱۷۲.
- ↑ محقق حلی، نکت النهایة، ۱۴۱۲، ج۱، ص۱۸۱.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۲۴، ص۴۰۳.
- ↑ شیخ طوسی، استبصار، مشیخه، ۱۳۹۰ق، ص۳۰۵.
- ↑ بحرالعلوم، الفوائد الرجالیة، ۱۳۶۳ش، ج۳، ۲۳۰؛ دانش‌پژوه، «شیخ طوسی و کتاب نهایه»، ص۷۶ و ۷۷؛ خوانساری، روضات الجنات، ۱۳۹۰ش، ج۶، ص۲۲۲.
- ↑ شیخ طوسی، استبصار، ۱۳۹۰ق، ج۱، ص۵.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به شیخ طوسی، الاقتصاد، ۱۳۷۵ق، ص۲۵۳، ۳۰۲ و ۳۱۶.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به شیخ طوسی، الجمل و العقود، ۱۳۸۷ق، ص۵۵، ۱۱۷ و ۱۳۷.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به شیخ طوسی، الخلاف، ج۱، ص۳۶۸، ۴۶۱، ۴۷۹ و ج۲، ص۳۹۷٬۳۹۹ و ج۳، ص۴۳۴.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به شیخ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۱، ص۲، ۴۲ و ۲۳۴.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به شیخ طوسی، مصباح المتهجد، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۱۳ و ۲۲.
- ↑ طوسی، نهایه، ۱۴۰۰ق، ص۱.
- ↑ طوسی، نهایه، ۱۴۰۰ق، ص۷۸۲.
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۹، ص۱۶۰؛ آقابزرگ تهرانی، طبقات اعلام الشیعه، ۱۴۳۰ق، ج۲، ص۱۶۲.
- ↑ شیخ طوسی، النهایة، ۱۴۰۰ق، ص۲۹؛ امین، اعیان الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۹، ص۱۶۶.
- ↑ طباطبایی، «پژوهشی در فقه شیخ طوسی قدس سره»، ص۲۲۶.
- ↑ طباطبایی، «پژوهشی در فقه شیخ طوسی قدس سره»، ص۲۲۶.
- ↑ طباطبایی، «پژوهشی در فقه شیخ طوسی قدس سره»، ص۲۲۶.
- ↑ محمدی، «معرفی دو نسخه خطی النهایه و الاستبصار و یادکردی از شیخ طوسی مؤلف اثر»، ص۴۸.
- ↑ طباطبایی، «پژوهشی در فقه شیخ طوسی قدس سره»، ص۲۲۶.
- ↑ طباطبایی، «پژوهشی در فقه شیخ طوسی قدس سره»، ص۲۲۶.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به شیخ طوسی، النهایة، ۱۴۰۰ق، ص۱۰۸، ۳۵۰ و ۳۵۱.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به شیخ طوسی، النهایة، ۱۴۰۰ق، ص۶۷۷، ۶۷۸، ۲۹۸ و ۵۲۱.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به شیخ طوسی، النهایة، ۱۴۰۰ق، ص۶۶۷.
- ↑ دانش‌پژوه، «شیخ طوسی و کتاب نهایه»، ص۹۷.
- ↑ محقق حلی، نکت النهایة، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۱۷۹.
- ↑ دانش‌پژوه، «شیخ طوسی و کتاب نهایه»، ص۹۷؛ محقق حلی، نکت النهایة، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۱۷۹.
- ↑ دانش‌پژوه، «شیخ طوسی و کتاب نهایه»، ص۹۷.
- ↑ محقق حلی، نکت النهایة، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۱۷۹.
- ↑ محقق حلی، نکت النهایة، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۱۷۹؛ دانش‌پژوه، «شیخ طوسی و کتاب نهایه»، ص۹۸.
- ↑ محقق حلی، نکت النهایة، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۱۸۰؛ دانش‌پژوه، «شیخ طوسی و کتاب نهایه»، ص۹۸.
- ↑ ابن شهر آشوب، معالم العلماء، دار الاضواء، ص۵۵.
- ↑ محقق حلی، نکت النهایة، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۱۸۰؛ دانش‌پژوه، «شیخ طوسی و کتاب نهایه»، ص۹۸.
- ↑ حکیم، «بازمانده‌هایی از چند کتاب مفقود شیعی»، ص۱۰۸.
- ↑ محقق حلی، نکت النهایة، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۱۸۰؛ دانش‌پژوه، «شیخ طوسی و کتاب نهایه»، ص۹۸.
- ↑ حکیم، «بازمانده‌هایی از چند کتاب مفقود شیعی»، ص۱۰۸؛ دانش‌پژوه، «شیخ طوسی و کتاب نهایه»، ص۹۸.
- ↑ محقق حلی، نکت النهایة، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۱۸۰؛ دانش‌پژوه، «شیخ طوسی و کتاب نهایه»، ص۹۸.
- ↑ محقق حلی، نکت النهایة، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۱۸۰؛ دانش‌پژوه، «شیخ طوسی و کتاب نهایه»، ص۱۰۰.
- ↑ محقق حلی، نکت النهایة، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۱۸۰.
- ↑ محقق حلی، نکت النهایة، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۱۸۱.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۲۴، ص۴۰۴.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۲۴، ص۴۰۴؛ محقق حلی، نکت النهایة، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۱۸۲.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۲۴، ص۴۰۴.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۲۴، ص۴۰۴؛ محقق حلی، نکت النهایة، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۱۸۱.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۲۴، ص۴۰۳.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۲۴، ص۴۰۳ و ۴۰۴.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۲۴، ص۴۰۳ و ۴۰۴.
- ↑ دانش‌پژوه، «شیخ طوسی و کتاب نهایه»، ص۱۰۵ و ۱۰۶.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۲۴، ص۴۰۴.
منابع
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۰۳ق.
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۳۰ق.
- ابن‌ادریس، محمد بن منصور، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۰ق.
- ابن‌شهرآشوب، محمد بن علی، معالم العلماء فی فهرست کتب الشیعة و اسماءالمصنفین قدیما و حدیثا، بیروت، دار الاضواء، بی‌تا.
- امین، سید محسن، اعیان الشیعه، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، ۱۴۰۳ق.
- بحرالعلوم، محمدمهدی، الفوائد الرجالیة، تهران، مکتبة الصادق(ع)، ۱۳۶۳ش.
- حکیم، محمدحسین، «بازمانده‌هایی از چند کتاب مفقود شیعی»، در مجله آینه پژوهش، شماره۳، مرداد و شهریور ۱۳۹۹ش.
- خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، قم، اسماعیلیان، ۱۳۹۰ش.
- دانش‌پژوه، محمدتقی، «شیخ طوسی و کتاب نهایه»، در فرهنگ ایران زمین، تهران، جلد۴، ۱۳۳۵ش.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، الاستبصار فیما اختلف من الاخبار، تهران، دار الکتب الاسلامیة، ۱۳۹۰ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، الاقتصاد الهادی الی طریق الرشاد، تهران، کتابخانه جامع چهل ستون، ۱۳۷۵ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، الجمل و العقود فی العبادات، مشهد، موسسه نشر دانشگاه فردوسی، ۱۳۸۷ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، الخلاف، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۷ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، الفهرست، نجف، المکتبة الرضویة، بی‌تا.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیة، تهران، المکتبة المرتضویة لاحیاء الآثار الجعفریة، ۱۳۸۷ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۰۰ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، مصباح المتهجد، بیروت، موسسه فقه الشیعة، ۱۴۱۱ق.
- طباطبایی، سید مهدی، «پژوهشی در فقه شیخ طوسی قدس سره»، در مجله فقه اهل بیت، شماره۲۳، پاییز ۱۳۷۹ش.
- محقق حلی، جعفر بن حسن، نکت النهایة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۲ق.
- محمدی، ناصر، «معرفی دو نسخه خطی النهایه و الاستبصار و یادکردی از شیخ طوسی مؤلف اثر»، در مجله پیام بهارستان، شماره ۶۵، آبان ۱۳۸۵ش.