الجنة تحت اقدام الامهات
اَلْجَنَّةُ تَحْتَ أَقْدَامِ الْأُمَّهَات (بهشت زیر پای مادران است)، سخنی منسوب به پیامبر اکرم(ص) که بیانگر ارزش و جایگاه بالای مادر در اسلام است. بر اساس این سخن، فروتنی در برابر مادر و خشنود کردن او، سبب راهیابی به بهشت شمرده شده است. حسین مظاهری از مراجع تقلید، معنای دیگر این عبارت را چنین بیان کرده که اگر مادر فرزندش را به خوبی تربیت کند، او را به مسیر بهشتِ سعادت، هدایت کرده است.
محمد بن احمد دولابی (درگذشت: ۳۱۰ق) از محدِّثان اهلسنت، نخستین کسی دانسته شده که عبارت «اَلْجَنَّةُ تَحْتَ أَقْدَامِ الْأُمَّهَات» را از رسول خدا نقل کرده است. طَبْرِسی (۵۴۸ق) از مفسران شیعه نیز این سخن را از اهلسنت گزارش میکند. بهگفته برخی محققان، هرچند این روایت با چنین الفاظی، حدیثی ضعیف شمرده میشود، ولی محتوای آن در برخی روایات دیگر به چشم میخورد.
ترجمه این سخن، در اشعار فارسی نیز بازتاب داشته و شاعرانی همچون مولوی و جامی دربارهٔ آن شعر سرودهاند.
مفهوم و جایگاه
آیتالله خامنهای:
«تَحتَ اَقدام» یک تعبیر کنایی است؛ «بهشت زیر پای مادر است»؛ یعنی دَمِ دست مادر است. شما بهشت میخواهید، بروید سراغ مادر... به او محبّت کنید، به او مهربانی کنید، به او خدمت کنید، از او اطاعت کنید، به او احترام کنید، او بهشت را به شما خواهد داد...
«بیانات آیتالله خامنهای بهمناسبت ولادت حضرت زهرا(س)، ۲۷ آذر ۱۴۰۳ق».
اَلْجَنَّةُ تَحْتَ أَقْدَامِ الْأُمَّهَات (بهشت زیر پای مادران است)، سخنی مشهور[۱] و منسوب به پیامبر اکرم(ص) است[۲] که آن را نشان از جایگاه بلند مادر در اسلام میدانند.[۳] علامه مجلسی در تبیین این سخن، مادر را یکی از وسایل رسیدن به بهشت معرفی میکند.[۴] همچنین در تبیین این سخن گفته شده، فروتنی در برابر مادر و خشنود کردن او، راهی برای رسیدن به بهشت است.[۵]
مکارم شیرازی از مراجع تقلید شیعه نیز استفاده از چنین تعبیری درباره مادران را بهدلیل زحمات فراوانی میداند که مادر از دوران بارداری تا زمان رشد فرزند، متحمل شده و با آغوش باز میپذیرد.[۶] حسین مظاهری از مراجع تقلید شیعه، معنای دیگر این عبارت را آن دانسته که اگر مادر، فرزندش را به خوبی تربیت کند، او را به مسیر بهشتِ سعادت هدایت کرده و در مقابل، بیتوجهی و تربیت نادرست میتواند او را به انحراف و دوزخ بکشاند.[۷]
اعتبار حدیث
محمد بن احمد دولابی (درگذشت: ۳۱۰ق) از محدِّثان اهلسنت، نخستین کسی دانسته شده که عبارت «اَلْجَنَّةُ تَحْتَ أَقْدَامِ الْأُمَّهَات» را در کتاب الکُنَی و الاَسماء[۸] به روایتِ اَنَس بن مالک از پیامبر نقل کرده است.[۹] جُرجانی (۳۶۵ق) از عالمان رجالی اهلسنت هم، این سخن را در کتاب الکامل فی ضُعَفاء الرجال آورده است. البته «موسی بْن مُحَمد بْن عَطَاء» یکی از راویان آن را، مُنکَر[یادداشت ۱] و سارق حدیث میخواند.[۱۰] در بین منابع شیعه نیز، طَبْرِسی (۵۴۸ق) در مَجمع البیان[۱۱] این سخن را از اهلسنت نقل نموده و به نوشتهٔ میرزاحسین نوری، قطب راوندی (۵۷۳ق) آن را در رسالهٔ لُبُّ اللُباب بدون سند از پیامبر(ص) گزارش کرده است.[۱۲]
بهگفته برخی محققان، هرچند این روایت با چنین الفاظی، حدیثی ضعیف شمرده میشود؛ ولی محتوای آن در تعدادی دیگر از روایات بهچشم میخورد[۱۳] و اصطلاحاً نقل به معنا از احادیث مشابه صورت گرفته است.[۱۴] از جمله: عَبدالرزّاق (۲۱۱ق)،[۱۵] احمد بن حَنبل (۲۴۱ق)[۱۶] و نسائی (۳۰۳ق)[۱۷] از محدّثان اهلسنت و نیز وَرّام بن ابی فِراس (۶۰۵ق)،[۱۸] فیض کاشانی (۱۰۹۱ق)[۱۹] و مهدی نراقی (۱۲۰۹ق)[۲۰] از عالمان شیعه، در کتابهای خود با الفاظی متفاوت چنین گزارش کردهاند که مردی خدمت پیامبر(ص) رسید تا دربارۀ شرکت در جهاد مشورت کند؛ سؤال شد آیا مادر داری؟ گفت: آری، پیامبر فرمود: «فَالْزَمْهَا، فَإِنَّ الْجَنَّةَ تَحْتَ رِجْلَیْهَا» (در خدمت او باش زیرا بهشت زیر پای او است). البته این روایت مربوط به وقتی دانسته شده که نیروی کافی برای نبرد وجود داشته باشد.[۲۱]
عبارات مشابه دیگری نیز برای این سخن، در منابع اهلسنت، همچون «فَإِنَّ الْجَنَّةَ عِنْدَ رِجْلَیْهَا»[۲۲] یا «فَإِنَّ الْجَنَّةَ تَحْتَ أَقْدَامِهِمَا»[۲۳] وجود دارد.
اشعار درباره الجنة تحت اقدام الامهات
ترجمه عبارت اَلْجَنَّةُ تَحْتَ أَقْدَامِ الْأُمَّهَات (بهشت زیر پای مادران است)، در اشعار فارسی نیز بازتاب داشته است. از جمله، مولوی شاعر قرن هفتم قمری سروده است:
همچنین جامی شاعر قرن نهم قمری چنین سروده است:
پانویس
- ↑ رستگار، و رحمتپناه، «بررسی سخن الجنة تحت اقدام الامهات»، ص۱۳۰.
- ↑ طَبْرِسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۸، ص۴۳۱؛ نوری، مستدرک الوسائل، ۱۴۰۸ق، ج۱۵، ص۱۸۰.
- ↑ ریشهری، و دیگران، حکمت نامه پیامبر اعظم(ص)، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۷۹.
- ↑ مجلسی، ملاذ الأخیار، ۱۴۰۶ق، ج۹، ص۱۹.
- ↑ زینالدین، فیض القدیر، ۱۳۵۶ق، ج۳، ص۳۶۱.
- ↑ «چرا بهشت زیر پای مادران است؟ »، وبگاه دفتر آیتالله مکارم شیرازی.
- ↑ مظاهری، اخلاق و جوان، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۶۵.
- ↑ دولابی رازی، الکُنَی والأسماء، ۱۴۲۱ق، ج۳، ص۱۰۹۱.
- ↑ رستگار، و رحمتپناه، «بررسی سخن الجنة تحت اقدام الامهات»، ص۱۳۱.
- ↑ جرجانی، الکامل فی ضُعَفاء الرجال، ۱۴۱۸ق، ج۸، ص۶۴.
- ↑ طَبْرِسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۸، ص۴۳۱.
- ↑ نوری، مستدرک الوسائل، ۱۴۰۸ق، ج۱۵، ص۱۸۰.
- ↑ «حدیث الجنة تحت أقدام الأمهات»، وبگاه دارالافتاء المصریه.
- ↑ رستگار، و رحمتپناه، «بررسی سخن الجنة تحت اقدام الامهات»، ص۱۴۰.
- ↑ عبد الرزاق، المصنف، ۱۴۳۷ق، ج۵، ص۱۷۶ و ۴۴۳.
- ↑ أحمد بن حنبل، المسند، ۱۴۲۱ق، ج۲۴، ص۲۹۹.
- ↑ نسائی، سنن النسائی، ۱۳۴۸ق، ج۶، ص۱۱.
- ↑ وَرّام بن ابی فِراس، مجموعة ورام، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۲۸۴.
- ↑ فیض کاشانی، المحجة البیضاء، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۴۳۷.
- ↑ نراقی، مهدی، جامع السعادات، اعلمی، ج۲، ص۲۷۵.
- ↑ «بیانات مقام معظم رهبری در دیدار اقشار مختلف بانوان»، پایگاه اطلاعرسانی دفتر حفظ و نشر آثار آیتالله خامنهای.
- ↑ ابنالبیع، المستدرک علی الصحیحین، ۱۴۱۱ق، ج۴، ص۱۶۷.
- ↑ هیثمی، مجمع الزوائد، ۱۴۱۴ق، ج۸، ص۱۳۸.
- ↑ نگاه کنید به مولوی، مثنوی معنوی، ۱۳۷۳ش، بخش دوم، دفتر پنجم، ص۶۷۷، بند چهلم.
- ↑ «جامی، رساله اربعین»، وبگاه گنجور.
یادداشت
- ↑ اندیشمندان علم رجال اصطلاح «مُنکَرُ الحَدیث» را برای جَرح راوی و ضعف روایات او به کار بردهاند. (عمارلو و دیگران، «تعیین گستره منکَر الحدیث در دانش جرح و تعدیل»، ص۲۲۱.)
منابع
- ابنالبیع، محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، تحقیق: مصطفی عبد القادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۱۱ق.
- ابنحنبل، احمد بن محمد، المسند الإمام أحمد بن حنبل، تحقیق: شعیب الأرنؤوط و دیگران، دمشق، مؤسسة الرسالة، چاپ اول، ۱۴۲۱ق.
- «بهشت زیر پای مادران است به چه معناست؟»، وبلاگ فانوس، تاریخ بازدید: ۶ بهمن ۱۴۰۳ش.
- «بیانات مقام معظم رهبری در دیدار اقشار مختلف بانوان»، پایگاه اطلاعرسانی دفتر حفظ و نشر آثار آیتاللهالعظمی خامنهای، تاریخ درج مطلب: ۲۷ آذر ۱۴۰۳ش، تاریخ بازدید: ۶ آذر ۱۴۰۳ش.
- «جامی، رساله اربعین»، وبگاه گنجور، تاریخ بازدید: ۸ بهمن ۱۴۰۳ش.
- جرجانی، أبو أحمد بن عدی، الکامل فی ضعفاء الرجال، تحقیق: عادلأحمد عبد الموجود، و علیمحمد معوض، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۱۸ق.
- «چرا بهشت زیر پای مادران است؟ »، وبگاه دفتر آیت الله مکارم شیراری؛ تاریخ بازدید: ۷ بهمن ۱۴۰۳ش.
- «حدیث الجنة تحت أقدام الأمهات»، وبگاه دارالافتاء المصریه، تاریخ درج مطلب: ۵ سپتامبر ۲۰۱۸م، تاریخ بازدید: ۶ بهمن ۱۴۰۳ش.
- دولابی الرازی، محمد بن أحمد، الکُنَی و الأسماء، تحقیق: نظرمحمد فاریابی، بیروت، دار ابنحزم، چاپ اول، ۱۴۲۱ق.
- رستگار، پرویز و محمدتقی رحمتپناه، «بررسی سخن الجنة تحت اقدام الامهات»، در نشریه حدیثپژوهی، شماره ۱۴، پاییز و زمستان ۱۳۹۴ش.
- ریشهری، محمد و دیگران، حکمتنامه پیامبر اعظم(ص)، قم، مؤسسه علمی فرهنگی دار الحدیث، ۱۳۸۷ش.
- زین الدین، محمد، فیض القدیر، شرح الجامع الصغیر، مصر، المکتبة التجاریة الکبری، چاپ اول، ۱۳۵۶ق.
- طَبْرِسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، با مقدمهٔ محمدجواد بلاغی، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.
- صنعانی، عبد الرزاق بن همام، المصنف، تحقیق: مرکز البحوث و تقنیة المعلومات، قاهره، دار التأصیل، چاپ دوم، ۱۴۳۷ق.
- عمارلو، طیبه و دیگران، «تعیین گستره منکَر الحدیث در دانش جرح و تعدیل»، در دو فصلنامه کتاب قیّم، شمارهٔ ۱۷، ۱۳۹۶ش.
- فیض کاشانی، محمد، المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء، تصحیح: علیاکبر غفاری، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۱۷ق.
- مجلسی، محمدباقر، ملاذ الأخیار فی فهم تهذیب الأخبار، تصحیح: مهدی رجائی، قم، کتابخانه آیةالله مرعشی نجفی، چاپ اول، ۱۴۰۶ق.
- مظاهری، حسین، اخلاق و جوان، قم، شفق، چاپ چهارم، ۱۳۸۷ش.
- نراقی، مهدی، جامع السعادات، تصحیح: محمد کلانتر، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چاپ چهارم، بیتا.
- مولوی، جلالالدین محمد بن محمد، مثنوی معنوی، به کوشش: هاشمپور سبحانی، توفیق، تهران، سازمان چاپ و انتشارات، ۱۳۷۳ش.
- نسائی، احمد بن علی، سنن النسائی، با شرح جلال الدین سیوطی، قاهره، المکتبة التجاریة الکبری، چاپ اول، ۱۳۴۸ق.
- نوری، حسین بن محمدتقی، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، مؤسسه آل البیت، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.
- وَرّام بن ابی فِراس، مسعود بن عیسی، مجموعة ورام، قم، مکتبة الفقیه، چاپ اول، ۱۴۱۰ق.
- هیثمی أبوالحسن نور الدین، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، تحقیق: حسام الدین القدسی، قاهرة، مکتبة القدسی، ۱۴۱۴ق.