آیه ۱۱ سوره مجادله
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| واقع در سوره | مجادله |
| شماره آیه | ۱۱ |
| جزء | ۲۸ |
| اطلاعات محتوایی | |
| مکان نزول | مدینه |
| موضوع | اخلاقی |
| درباره | آداب اجتماعی و فضیلت پیشگامان علم و ایمان |
آیه ۱۱ سوره مجادله به مسلمانان دستور می‌دهد هنگام حضور در مجالس برای یکدیگر جا باز کنند و افرادی که در ایمان و علم از آنها بالاترند را بر خود مقدم بدارند. طبق این آیه، کسانی که به این دستور عمل کنند، در دنیا و آخرت مورد رحمت خدا قرار می‌گیرند.
این آیه پس از آن نازل گردید که گروهی از بدریون وارد مجلس پیامبر شده ولی جایی برای نشستن پیدا نکردند. پیامبر از برخی اصحاب که در جنگ بدر حضور نداشتند، خواست تا جای خود را به این افراد بدهند. این درخواست پیامبر بر این افراد سنگین آمد و منافقان آن را ناعادلانه تلقی کردند.
محتوای آیه
آیه ۱۱ سوره مجادله به مسلمانان دستور می‌دهد برای افراد تازه‌وارد در مجالس جا بازکرده و آنها را در کنار خود جای دهند.[۱] در مقابل خدا نیز در امور دنیا و آخرت آنها، گشایش ایجاد کرده؛ روزی دنیوی آنها را توسعه داده و محاسبه اعمال آنها را در آخرت آسان می‌سازد و رحمت خود را نصیب آنان می‌گرداند.[۲] به نوشته تفسیر نمونه به دلیل این که برخی افراد با اکراه و بی‌میلی و برخی از روی ریا و عده‌ای دیگر با طیب خاطر به این دستور عمل می‌کنند، خدا در پایان آیه می‌گوید که او نسبت به کارهایی که انجام می‌دهید کاملا آگاه است.[۳]
برخی از مفسران دستور به پا خاستن در این آیه را به برخاستن جهت اقامه نماز، انجام امر به معروف و یا قیام برای جنگ با دشمن تفسیر کردهاند.[۴]
﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قِيلَ لَكُمْ تَفَسَّحُوا فِي الْمَجَالِسِ فَافْسَحُوا يَفْسَحِ اللَّهُ لَكُمْ وَإِذَا قِيلَ انْشُزُوا فَانْشُزُوا يَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَالَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ ١١﴾ [مجادله:11]
﴿ای کسانی که ایمان آورده‌اید چون به شما گفته شود در مجالس جای باز کنید پس جای باز کنید تا خدا برای شما گشایش حاصل کند و چون گفته شود برخیزید پس برخیزید خدا [رتبه] کسانی از شما را که گرویده و کسانی را که دانشمندند [بر حسب] درجات بلند گرداند و خدا به آنچه می‌کنید آگاه است ١١﴾
سوره مجادله: آیه ۱۱
شأن نزول
برخی از مفسران قرآن علت نزول آیه ۱۱ سوره مجادله را خودداری اصحاب پیامبر(ص) از جا دادن به دیگران برای حضور در مجلس پیامبر دانسته‌اند.[۵] به گفته این مفسران، گروهی از اصحاب که در جنگ بدر بودند، به دلیل کمبود جا، به صورت ایستاده در مجلس پیامبر حضور پیدا کردند. پیامبر از دیگر صحابه با ذکر نام خواست برخیزند و جای خود را به افراد تازه‌وارد بدهند.[۶] این افراد از رفتار پیامبر ناراحت شدند.[۷] منافقان این اقدام پیامبر را خلاف عدالت تلقی کردند. در پی این حوادث آیه ۱۱ سوره مجادله نازل گردید و آداب اجتماعی حضور در مجالس را تشریح کرد.[۸] عده‌ای دیگر گفته‌اند که مسلمانان علاقه‌مند بودند نزدیک به پیامبر بنشینند تا سخن وی را بهتر بشنوند. این امر موجب بروز ازدحام زیاد می‌شد.[۹] مفسران قرآن، دستورات این آیه را منحصر به مجلس پیامبر ندانسته‌اند.[۱۰]
علم و ایمان ملاک برتری
علامه طباطبایی با استناد به بخشی از آیه ۱۱ مجادله، «يَرْفَعِ اللَه الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجاتٍ» می‌گوید خدا مقام افراد مؤمن را یک درجه و مقام عالمان مؤمن را چندین درجه بالا می‌بَرَد.[۱۱] بر همین اساس شیخ طوسی معتقد است ثواب اعمال شخص عالم به مراتب بیشتر از ثواب همان عمل از جانب شخص غیر عالم است.[۱۲] برخی از مفسران این آیه را شاهدی بر لزوم احترام گذاشتن به پیشگامان علم، ایمان و تقوا دانسته[۱۳] و این ویژگی‌ها را ملاک برتری انسان‌ها بر یکدیگر قلمداد کردهاند.[۱۴]
امام هادی(ع) با استناد به آیه ۱۱ سوره مجادله، یکی از عالمان شیعه را بر بنی‌هاشم مقدم داشت و او را در بهترین جای مجلس نشاند.[۱۵] بر اساس همین آیه صادقی تهرانی، مفسر شیعه معتقد است شرایط جامعه باید به گونه‌ای باشد که افرادی که در علم و ایمان فضیلت بیشتری دارند، بر دیگران ترجیح داده شوند و رقابت بین افراد جامعه باید در کسب همین فضائل باشد.[۱۶]
پانویس
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۹ش، ج۲۳، ص۴۳۹.
- ↑ صادقی تهرانی، الفرقان، ۱۴۰۶ق، ج۲۸، ص۲۰۶.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۳، ص۴۴۲.
- ↑ طوسی، التبیان، دار احیاء التراث العربی، ج۹، ص۵۵۱؛ حقی بروسوی، روح‌البیان، دارالفکر، ج۹، ص۴۰۳.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۳، ص۴۳۹.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۳ش، ج۹، ص۳۷۸.
- ↑ قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ۱۳۶۴ش، ج۱۷، ص۲۹۷
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۳، ص۴۳۹.
- ↑ طبرسی، جوامع الجامع، ۱۳۷۸ش، ج۴، ص۲۶۰؛ زمخشری، الکشاف، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۴۹۲.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۹، ص۱۸۸؛ فضل‌الله، من وحی القرآن، ۱۴۱۹ق، ج۲۲، ص۷۳.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۹، ص۱۸۸.
- ↑ طوسی، التبیان، دار احیاء التراث العربی، ج۹، ص۵۵۱.
- ↑ فضل‌الله، من وحی القرآن، ۱۴۱۹ق، ج۲۲، ص۷۳؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۳، ص۴۴۲.
- ↑ صادقی تهرانی، الفرقان، ۱۴۰۶ق، ج۲۸، ص۲۰۶.
- ↑ طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۴۵۴-۴۵۵.
- ↑ صادقی تهرانی، الفرقان، ۱۴۰۶ق، ج۲۸، ص۲۰۶.
منابع
- حقی بروسوی، اسماعیل، روح‌البیان، بیروت، دارالفکر، چاپ اول، بی‌تا.
- زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الاقاویل فی وجوه التأویل، بیروت، دار الکتب العربی، چاپ سوم، ۱۴۰۷ق.
- صادقی تهرانی، محمد، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن و السنه، قم، فرهنگ اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۶ق.
- طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، چاپ دوم، ۱۳۹۰ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، الاحتجاج علی اهل اللجاج، تحقیق محمدباقر خرسان، مشهد، نشر مرتضی، چاپ اول، ۱۴۰۳ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، جوامع الجامع، قم، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، ۱۳۷۸ش.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تحقیق هاشم رسولی، تهران، ناصرخسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.
- طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، تصحیح احمد حبیب عاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ اول، بی‌تا.
- فضل‌الله، محمدحسین، من وحی القرآن، بیروت، دار الملاک، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.
- قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، تهران، ناصرخسرو، چاپ اول، ۱۳۶۴ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ دهم، ۱۳۷۱ش.