آیه ۲۸۶ سوره بقره

آیه ۲۸۶ سوره بقره

مشخصات آیه
واقع در سوره	بقره
شماره آیه	۲۸۶
جزء	۳
اطلاعات محتوایی
درباره	تناسب تکلیف و امکانات، دعاهای قرآنی
آیات مرتبط	۲۳۳ بقره، ۱۵۲ انعام، ۷ طلاق

آیه ۲۸۶ سوره بقره آخرین آیه این سوره است و به همراه آیه پیشین با نام آیه آمن الرسول شناخته می‌شوند. این دو آیه را خلاصه و نتیجه سوره بقره دانسته‌اند و توصیه شده که در تعقیبات برخی نماز‌ها خوانده شود.

آیه ۲۸۶ بعد از تصریح به یک سنت الهی مبنی بر این که تکلیف هر کسی به اندازه توانایی اوست و هر کسی نتیجه اعمال خود را می‌بیند، چند دعا از زبان مؤمنان نقل می‌کند که مضمون آن‌ها درخواست آمرزش و گذشت از گناهان‌، خطاها، و فراموشی‌ها، برداشتن‌ تکلیف‌ها و عذاب‌های طاقت‌فرسا و طلب پیروزی بر کفار است.

جایگاه آیه

آیه ۲۸۶ سوره بقره آخرین آیه سوره بقره است و مضمون آن نقل دعاهای مؤمنانی است که در آیه ۲۸۵ می‌گویند خداوندا ما پیام پیامبران را شنیدم و اطاعت کردیم. طباطبائی با توجه این که سوره بقره اولین سوره نازل شده پس از هجرت به مدینه است و با تکیه بر جمله آخر آیه که طلب پیروزی بر کفار می‌کند نتیجه می‌گیرد که این آیه در آغازین سال‌های شکل‌گیری اسلام نازل شده است.

این دو آیه را به‌جهت آنکه با عبارت «آمَنَ الرَّسُولُ» آغاز می‌شوند، آیات آمَنَ الرَّسول نامیده‌اند. و به باور طباطبائی به نوعی نتیجه‌گیری از کل سوره بقره و بیان خلاصه پیام سوره هستند.

در آیه ۲۸۶ پس از ذکر یک جمله معترضه درباره رابطه توانایی و تکلیف، ادامه سخن مؤمنان را در قالب چند دعا نقل کرده است.

﴿لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا لَهَا مَا كَسَبَتْ وَعَلَيْهَا مَا اكْتَسَبَتْ رَبَّنَا لَا تُؤَاخِذْنَا إِنْ نَسِينَا أَوْ أَخْطَأْنَا رَبَّنَا وَلَا تَحْمِلْ عَلَيْنَا إِصْرًا كَمَا حَمَلْتَهُ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِنَا رَبَّنَا وَلَا تُحَمِّلْنَا مَا لَا طَاقَةَ لَنَا بِهِ وَاعْفُ عَنَّا وَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَا أَنْتَ مَوْلَانَا فَانْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِرِينَ ۝٢٨٦﴾ [بقره:286]

﴿خداوند هیچ کس را جز به قدر توانایی‌اش تکلیف نمی‌کند. آنچه [از خوبی] به دست آورده به سود او، و آنچه [از بدی] به دست آورده به زیان اوست. پروردگارا، اگر فراموش کردیم یا به خطا رفتیم بر ما مگیر، پروردگارا، هیچ بار گرانی بر [دوش] ما مگذار؛ همچنانکه بر [دوش] کسانی که پیش از ما بودند نهادی. پروردگارا، و آنچه تاب آن نداریم بر ما تحمیل مکن؛ و از ما درگذر؛ و ما را ببخشای و بر ما رحمت آور؛ سرور ما تویی؛ پس ما را بر گروه کافران پیروز کن ۝٢٨٦﴾

به نقل تفسیر نمونه احادیث چندی مسلمانان را به خواندن این دو آیه‌ دعوت کرده و ثواب‌هایی را برای آن شمرده‌اند.مثل روایاتی که در بحار الانوارو تفسیر قمی نقل شده است. و به نقل سید ابن طاوس بر قرائت آن در برخی از نمازهای مستحب سفارش شده است.

نسبت تکلیف و توان

بخش اول آیه ۲۸۶ سوره بقره رابطه‌ بین امکانات و توانایی‌های هر فرد را با تکلیفی که بر عهده او می‌آید بیان می‌کند و می‌گوید: خداوند هيچ كس را جز به اندازه توانش تكليف نمى‌كند، هركه هرچه خوبى كند به سود اوست و هرچه بدى كند به زيان اوست.

علامه طباطبایی این رابطه را یکی از سنتهای الهی و یک قاعده عقلایی معرفی می‌کند و مکارم شیرازی آن را یک حقیقت عقلی می‌داند این رابطه در چند آیه دیگر مثل ۲۳۳ بقره، ۱۵۲ انعام و ۷ سوره طلاق نیز آمده است. و از آن فهمیده می‌شود که در دین تکلیف ما لا یطاق وجود ندارد.

تفسیر نمونه می‌گوید این آيه مردم را به مسئوليت خود و عواقب كارشان توجه می‌دهد و جبر، اقبال، طالع و موهومات ديگرى از اين قبيل كه افرادى براى تبرئه خويش دست و پا كرده‌اند را باطل می‌کند.

دعاهای مؤمنان

«وَاعْفُ عَنَّا وَ اغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَا» (آیه ۲۸۶ سوره بقره)، خط ثلث جلی، به قلم احمدعلی نمازی خوشنویس ایرانی، ۱۴۴۲ق.

بخش دوم آیه ۲۸۶ بقره دربردارنده هفت دعا از زبان مؤمنان است که به نوعی آموزش این است که از خدا چه بخواهند. مؤمنان در این دعاها می‌خواهند که خداوند ایشان را به خاطر فراموشی تکلیف‌‌ها یا اشتباهات مؤاخده نکند، بر دوش‌شان تکالیف سنگینی که بر گذشتگان بود نگذارد، چیزی خارج از تحمل ایشان به آن‌ها تحمیل نکند، گناه‌شان را نادیده بگیرد و ببخشاید و بر ایشان رحم کند و بر کافران پیروزشان کند.

برداشتن تکلیف‌های سنگین

جمله «وَلَا تُحَمِّلْنَا مَا لَا طَاقَةَ لَنَا بِهِ» زمینه‌ساز یک پرسش شده است. گفته‌‌اند تکلیف ما لایطاق قبیح و خلاف عقل است و خداوند هم چنین کاری نمی‌کند، بنابر این معنا ندارد که مؤمنان چنین خواسته‌ای از خدا داشته باشند. در پاسخ گفته شده ممکن است منظور از طاقت‌نداشتن معنای عقلی آن نباشد بلکه منظور چیزی است که دارای مشقت و سختی است و نیز ممکن است که منظور عذاب‌هایی باشد که فوق طاقت انسان‌ها است.

مفسران چندی کلمه «إصر» در آیه را بر تکالیف سنگین اقوام پیشین تطبیق کرده‌اند ولی به نظر صادقی تهرانی این کلمه می‌تواند شامل عذاب‌های گذشته نیز باشد و اختصاصی به تکالیف سنگین ندارد.

تفاوت عفو، غفران و رحمت

طباطبائی و صادقی تهرانی هم‌چنین در تحلیلی از کلمات عفو، غفران و رحمت که در آیه به دنبال هم آمده‌اند، عفو را مرتبه‌ای پایین از بخشش می‌دانند که صورت گناه باقی می‌ماند ولی عذاب آن برطرف می‌شود، ولی غفران مرتبه‌ای بالاتر است که صورت گناه نیز از نفس گناه‌کار پاک می‌شود و بالاخره رحمت آن است که علاوه بر آن چیزی نیز از خود عطا کند مثل این که گناه تبدیل به حسنه شود. و مؤمنان در این دعا از خدا هر سه مرتبه را طلب می‌کنند.

تکرار ربنا

تکرار چندگانه کلمه «رب» در این آیه به گفته طباطبائی برای جلب توجه به صفت رحمت خداوند و نیز توجه به عبودیت و بندگی است، زیرا کلمه ربوبیت نقطه مقابل خود یعنی عبودیت را نیز به ذهن مخاطب القا می‌کند.