| شخصیت‌ها | |
|---|---|
| پیامبر اسلام(ص) • ابوطالب • حضرت خدیجه(س) • حضرت علی (ع) • حضرت فاطمه(س) • حمزة بن عبدالمطلب • سلمان فارسی • ابوذر غفاری • مقداد بن عمرو • جعفر بن ابی‌طالب • بلال حبشی • ابوبکر • عمر بن خطاب • عثمان بن عفان • صحابه | |
| جنگ‌ها غزوه‌ها و سریه‌ها | |
| جنگ بدر • جنگ احد• غزوه بنی‌نضیر • غزوه خندق • غزوه بنی‌قریظه • صلح حدیبیه • غزوه خیبر • فتح مکه • غزوه تبوک • سایر غزوه‌ها • سریه‌ها | |
| شهرها و مکان‌ها | |
| مکه• شعب ابی‌طالب • مدینه• طائف • مسجد قبا • مسجدالنبی • سقیفه بنی‌ساعده • خیبر • قبرستان بقیع | |
| حوادث | |
| بعثت • هجرت به حبشه • لیلة المبیت • هجرت به مدینه • صلح حدیبیه • حجة الوداع • واقعه غدیر • سقیفه • سپاه اسامه | |
| مفاهیم مرتبط | |
| اسلام• انصار • مهاجرین • تشیع • حج • قریش • بنی‌هاشم • بنی امیه • جاهلیت | |
سَريَّه یا بَعْث، جنگ‌های مسلمانان در دوران زندگی پیامبر اکرم(ص) که بدون حضور شخص پیامبر(ص) و به فرماندهی يكى از صحابه انجام شده است. هدف اصلی از سریه‌ها اعلام آمادگی و قدرت مسلمانان بود و با اهداف فرعی دیگری چون تبلیغ، دفاع، تهاجم و جمع‌آوری اطلاعات از دشمن انجام می‌شد.
در روایتی از امام هادی(ع) تعداد سریه‌های پیامبر(ص) ۵۵ سریه دانسته شده است. با این حال، در کتاب‌های تاریخی، تعدادهای ۳۵، ۴۸ و ۶۶ سریه نیز نقل شده است. به گفته جعفر سبحانی، برخی سریه‌ها به سبب کمی افراد، به شمار نیامده‌اند و به همین دلیل در شمارش آنها اختلاف پیش آمده است.
سریه حَمزة بن عَبدالمُطَّلِب به ساحل دریای سرخ در ناحیه عَیص، سریه عُبَیدَة بن حارث به صحرای رابِغ و سریه سَعد بن ابی‌وَقّاص به خَرّار، به عنوان اولین سریه‌ها گزارش شده‌اند. شمار نیروهای اسلام در سریه‌ها، متناسب با قدرت و شمار نیروهای دشمن و نیز با توجه به نوع مأموریت متفاوت بود و گاهی برای برخی سریه‌ها چند نفر و برای بعضی دیگر، بیش از هزار نیرو اعزام می‌شد.
تعریف و دلیل نامگذاری
در کتاب‌های تاریخ اسلام، جنگ‌های پیامبر(ص) به دو دسته غَزْوه و سَرِیّه تقسیم می‌شود.[۱] به جنگ‌هایی که پیامبر(ص) در آن شرکت می‌کرد و فرماندهی آنها را به صورت مستقیم برعهده داشت، «غَزْوه» و به جنگ‌هایی که پیامبر(ص) در آنها شرکت نداشت، بلکه دسته‌ای را با تعیین فرمانده به منطقه‌ای اعزام می‌کرد، «سَرِیّه» یا «بَعْث» می‌گویند.[۲] با این حال، برخی محققان بر این باورند که تعریف ذکرشده برای غزوه و سریّه دقیق نیست؛ بلکه غزوه به جنگ‌های پیامبر گفته می‌شود که به صورت آشکار، با جنگجویان زیاد و با سازماندهی انجام شده است؛ ولی به جنگ‌های پیامبر که به صورت مخفیانه، با جنگجویان کم و بدون سازماندهی انجام شده باشد، سریّه می‌گویند.[۳] این دو تعریف، در مصداق غزوه‌ها و سریه‌ها اختلاف ندارند؛ زیرا طبق تعریف اخیر، پیامبر در عملیات‌هایی که با تعداد نفرات اندک انجام می‌شد و هدف از آنها، ایذائی یا شناسایی بود، شرکت نمی‌کرد.[۴] به گفته ابن‌اثیر، مؤلف کتاب النهایة فی غریب الحدیث و الاثر، با توجه به اینکه تنها افراد برگزیده به این جنگ‌ها می‌رفتند، به این جنگ‌ها سریه گفته شده است؛ چرا که کلمه «سریّ» به معنای نفیس است.[۵]
هدف از سریه‌ها
می‌گویند هدف اصلی پیامبر در سریه‌ها نشان‌دادن آمادگی و قدرت مسلمانان بود.[۶] به گفته سید جعفر مرتضی عاملی مؤلف کتاب اَلصّحیح من سیرةِ النبیّ الاعظم، سریه‌های پیامبر تنها به دو علت انجام می‌گرفت: ۱. تبلیغ دین اسلام؛ ۲. بر هم زدن تجمع فتنه‌انگیزانی که در صدد حمله به مسلمان‌ها بودند.[۷] با این حال، برخی محققان، سریه‌های پیامبر را به چهار دسته تقسیم کرده‌اند:[۸]
- سریه‌های تبلیغی، مانند سریه رَجیع[۹] که با توجه به شرایط و محیط به صورت مخفیانه یا آشکار صورت می‌گرفت؛[۱۰]
- سریه‌های تدافعی که برای دفاع از منافع مسلمان‌ها یا برای مقابله با برخی حملات دشمن انجام می‌شد؛[۱۱]
- سریه‌های تهاجمی، مانند سریه حمزة بن عبدالمطّلب[۱۲] که به صورت پیش‌دستانه، قبل از اقدام دشمن و معمولاً در سرزمین‌های دوردست صورت می‌پذیرفت؛[۱۳]
- سریه‌های اطلاعاتی، مانند سریه عبدالله بن جَحْش[۱۴] که به صورت مخفیانه و با هدف جمع‌آوری اطلاعات از اشخاص یا موقعیت دشمن انجام می‌گرفت.[۱۵]
پیامبر(ص) دستور داده بود که در همه سریه‌ها، در صورتی که مسلمان‌ها پیروز شدند، هیچ‌گاه دشمن را تعقیب نکنند.[۱۶] فرایند تصمیم‌گیری و چگونگی انجام سریه‌ها زیر نظر پیامبر و یاران نزدیک او انجام می‌شد.[۱۷] پیامبر در انتخاب فرمانده سریه‌ها، به ویژگی‌هایی مانند شجاعت و آشنایی به فنون نظامی اهمیت می‌داد.[۱۸]
آمار
بر اساس روایتی که در کتاب تَذکِرةُ الخواص از امام هادی(ع) نقل شده، مجموع سریه‌های پیامبر(ص)، ۵۵ جنگ بوده است.[۱۹] تاریخ‌نگاران تعداد سریه‌ها را مختلف نقل کرده‌اند: محمدابراهیم آیتی در کتاب تاریخ پیامبر اسلام، ۸۲ سریه را شمارش کرده است.[۲۰] مسعودی در کتاب مُروج الذَّهَب از برخی مورخان ۳۵ سریه، از محمد بن جریر طبری ۴۸ و از برخی دیگر ۶۶ سریه نقل کرده است.[۲۱] فضل بن حسن طبرسی در اِعلامُ‌الوَری ۳۶ سریه می‌نویسد.[۲۲] به باور جعفر سبحانی مؤلف کتاب فروغ ابدیت برخی سریه‌ها به سبب کمی افراد به شمارش نیامده است و به همین دلیل، در شماره آنها اختلاف پیش آمده است.[۲۳] به گزارش محمد بن عمر واقدی، تاریخ‌نگار قرن دوم، سریه‌های حمزة بن عبدالمطلب و عبیده بن حارث و سریه سعد بن ابی‌وقاص نخستین سریه‌هایی است که در سال اول هجرت به وقوع پیوسته است.[۲۴]
شمار نیروهای اسلام در سریه‌ها، متناسب با قدرت و شمار نیروهای دشمن و نیز با توجه به نوع مأموریت متفاوت بود و گاهی برای برخی سریه‌ها چند نفر و برای بعضی دیگر، سه هزار نیرو ( مثلاً در سریه اُسامة بن زید) اعزام می‌شدند.[۲۵] به گفته وَتر، نویسنده کتاب فَنُّ الحَربِ الاسلامی فی عهدِ الرَّسول(ص)، خسارت‌های واردشده به سپاه اسلام، در سریه‌های جنگی پیامبر، نسبت به دیگر جنگ‌ها بیشتر بوده است.[۲۶] علت این امر در بی‌احتیاطی برخی فرماندهان، برتری قدرت دشمن و محقق‌نشدن اصل غافلگیری دانسته شده است.[۲۷] همچنین در برخی سریه‌ها که با هدف دعوت اسلامی صورت می‌پذیرفت، به دلیل بی‌احتیاطی، خسارت‌ها بسیار بیشتر بود؛ به‌گونه‌ای که در بعضی از آنها همه افراد سپاه اسلام کشته شدند.[۲۸] بیشتر سریه‌های سال‌های نخست هجری در نزدیکی مدینه انجام شد.[۲۹] برخی از سریه‌ها به شرح ذیل است:
| نام سریه | نیروهای اسلام | هدف | نیروهای دشمن | محل وقوع | زمان وقوع | نتیجه | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ۱ | سریه حَمْزه | ۳۰ نفر از مهاجرین به فرماندهی حَمْزة بن عبدالمُطَّلب | ضربه اقتصادی به دشمن | ۳۰۰ نفر سواره به فرماندهی ابوجَهل | عیص (ساحل دریای سُرخ) | رمضان، ۱ هجری |
پایان جنگ بدون درگیری.[۳۰] |
| ۲ | سریه عبیدة بن حارث | ۶۰ نفر از مهاجران به فرماندهی عُبَیدَة بن حارث | گشت‌زنی و دفع خطرات احتمالی | ۲۰۰ نفر به فرماندهی ابوسفیان | صحرای رابغ | شوال، ۱ هجری | گریختن دشمن.[۳۱] |
| ۳ | سریه سعد بن ابی‌وقاص | ۸ یا ۲۰ نفر از مهاجرین به فرماندهی سَعْد بن اَبی‌وَقّاص | ضربه اقتصادی به دشمن | کاروان تجاری قریش | خَرّار | ذی‌القعده، ۱ هجری |
نرسیدن مسلمانان به کاروان تجاری.[۳۲] |
| ۴ | سریه عبدالله بن جحش | ۸ یا ۱۲ نفر از مهاجرین به فرماندهی عبدالله بن جَحْش | شناسایی و جمع‌آوری اطلاعات | ۴ (یا ۳۹) نفر به فرماندهی عمرو بن الحَضْرَمی | نَخْله بین مکه و طائف | رجب، ۲ هجری | غنیمت بردن مسلمانان برای نخستین‌بار.[۳۳] |
| ۵ | سریه زید بن حارثه (سریه قَرَده) | ۱۰۰ نفر به فرماندهی زید بن حارثه | ضربه اقتصادی به مشرکان و ناامن کردن راه تجاری قریش از راه عراق به شام | قافله تجاری قریش به فرماندهی صفوان بن اُمیّه | قَرَده (۱۵۰ کیلومتری مدینه) | جمادی‌الآخر، ۳ هجری |
به غنیمت بردن ۱۰۰ هزار درهم.[۳۴] |
| ۶ | سریه ابی‌سَلَمه | ۱۵۰ نفر پیاده و سواره به فرماندهی ابوسَلَمه | دفع توطئه نظامی دشمن قبل از وقوع | بنی‌اَسَد به فرماندهی طُلَیْحه | قَطَن (۲۳۰ کیلومتری مدینه) | محرم، ۴ هجری |
فرار بنی‌اسد و بازگشت مسلمانان به مدینه با غنایم بسیار.[۳۵] |
| ۷ | سریه بِئر مَعُونَه | ۴۰ معلم قرآن | تبلیغ اسلام در نَجْد | اهل نجد به فرماندهی عامر بن طفیل | بئر معونه | صفر، ۴ هجری | به شهادت رسیدن همه معلمان به غیر از یک نفر.[۳۶] |
| ۸ | سریه رَجیع | شش معلم قرآن به فرماندهی مرثد بن ابی‌مرثد غنوی | تبلیغ اسلام در قبیله عضل و قاره | گروهی از قبیله عضل و قاره | رَجیع (۲۸۰ کیلومتری مدینه) | صفر، ۴ هجری | شهید شدن چهار نفر و اسیر شدن دو نفر از معلمان قرآن.[۳۷] |
| ۹ | سریه ابوعُبَیده جَرّاح | ۴۰ نفر به فرماندهی ابن‌عبیده | تنبیه قبایل بنی‌ثَعْلَبه، بنی‌مُحارب و بنی‌اَنمار که قصد حمله به مدینه داشتند | طایفه‌های بنی‌ثعلبه، بنی‌اَنمار و بنی‌مُحارب | ذوالقصه | ربیع الثانی، ۶ هجری |
گریختن دشمن به کوه‌ها و به غنیمت بردن تعدادی گوسفند.[۳۸] |
| ۱۰ | سریه عبدالرحمن بن عوف | ۷۰۰ نفر به فرماندهی عبدالرحمن بن عوف | دعوت قبیله بنی‌کلب به اسلام | بنی‌کَلْب | دومَة‌ُ الجَنْدَل | شعبان، ۶ هجری |
اسلام آوردن قبیله بنی‌کَلْب بدون خونریزی.[۳۹] |
| ۱۱ | سریه عبدالله بن رَواحَه | ۳۰ نفر به فرماندهی عبدالله بن رواحه | جمع‌آوری اطلاعات از دشمن | ۳۰ نفر از قبیله غَطفان به فرماندهی اسیر بن زارم | وادی القُری | شوال، ۶ هجری | ارائه گزارش به پیامبر(ص).[۴۰] |
| ۱۲ | جنگ موته | سه هزار نفر به فرماندهی جعفر بن ابی طالب، سپس زید بن حارثه و سپس عبدالله بن رواحه | تنبیه حاکم موته | بیش از صد هزار نفر از سپاهیان روم | موته | جمادی الاول، سال ۸ هجری | عقب‌نشینی مسلمانان به مدینه.[۴۱] |
| ۱۳ | سریه علی بن ابی‌طالب | ۱۵۰ نفر به فرماندهی علی بن ابی‌طالب | انهدام بت‌خانه مشرکان | قبیله طَيِّئ | منطقه خاندان حاتم طائی | ربیع‌الثانی، ۹ هجری |
نابودی بُت فُلْس و به دست آوردن غنایم بسیار.[۴۲] |
| ۱۴ | سریه امام علی در یمن | ۳۰۰ نفر به فرماندهی علی(ع) | گسترش اسلام در یمن | مردم یمن | یمن | رمضان، ۱۰ هجری |
اسلام آوردن قبیله‌های هَمْدان و مَذْحِج.[۴۳] |
پانویس
- ↑ سبحانی، فرازهایی از تاریخ پیامبر اسلام، ۱۳۸۶ش، ص۲۱۶.
- ↑ سبحانی، فرازهایی از تاریخ پیامبر اسلام، ۱۳۸۶ش، ص۲۱۶.
- ↑ قائدان، «سازماندهی جنگی در غزوات عصر پیامبر»، ص۷۹-۸۰.
- ↑ قائدان، «سازماندهی جنگی در غزوات عصر پیامبر»، ص۸۰.
- ↑ ابن‌اثیر، النهایه، ۱۳۹۹ق، ج۲، ص۳۶۳.
- ↑ وتر، فن الحرب الاسلامی فی عهد الرسول(ص)، دار الفکر، ص۱۸۷.
- ↑ عاملی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم(ص) ۱۴۲۶ق،، ج۲۶، ص۱۹۲.
- ↑ رضایی و دیگران، «گونه‌شناسی سریه‌های دوره پیامبر(ص) تا سال پنجم هجری»، ص۲۴.
- ↑ رضایی و دیگران، «گونه‌شناسی سریه‌های دوره پیامبر(ص) تا سال پنجم هجری»، ص۳۴.
- ↑ رضایی و دیگران، «گونه‌شناسی سریه‌های دوره پیامبر(ص) تا سال پنجم هجری»، ص۲۴.
- ↑ رضایی و دیگران، «گونه‌شناسی سریه‌های دوره پیامبر(ص) تا سال پنجم هجری»، ص۲۴.
- ↑ رضایی و دیگران، «گونه‌شناسی سریه‌های دوره پیامبر(ص) تا سال پنجم هجری»، ص۲۹.
- ↑ رضایی و دیگران، «گونه‌شناسی سریه‌های دوره پیامبر(ص) تا سال پنجم هجری»، ص۲۴.
- ↑ رضایی و دیگران، «گونه‌شناسی سریه‌های دوره پیامبر(ص) تا سال پنجم هجری»، ص۲۵.
- ↑ رضایی و دیگران، «گونه‌شناسی سریه‌های دوره پیامبر(ص) تا سال پنجم هجری»، ص۲۴.
- ↑ وتر، فن الحرب الاسلامی فی عهد الرسول(ص)، دار الفکر، ص۸۰.
- ↑ رضایی و دیگران، «تبیین و تحلیل رویکرد پیامبر(ص) در انتخاب فرماندهان سریه‌های عصر نبوی»، ص۶۰.
- ↑ رضایی و دیگران، «تبیین و تحلیل رویکرد پیامبر(ص) در انتخاب فرماندهان سریه‌های عصر نبوی»، ص۶۱.
- ↑ ابن‌جوزی، تذکرة الخواص، ۱۴۱۸ق، ص۳۲۲.
- ↑ آیتی، تاریخ پیامبر اسلام، ۱۳۶۹ش، ص۲۴۰-۲۴۷.
- ↑ مسعودی، مروج الذهب، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۲۸۲.
- ↑ طبرسی، اعلام الوری، ۱۳۹۹ق، ص ۶۹- ۷۰.
- ↑ سبحانی، فروغ ابدیت، ۱۳۸۵ش، ص۴۶۰.
- ↑ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۲.
- ↑ وتر، فن الحرب الاسلامی فی عهد الرسول(ص)، دار الفکر، ص۲۳۷.
- ↑ وتر، فن الحرب الاسلامی فی عهد الرسول(ص)، دار الفکر، ص۲۹۶.
- ↑ وتر، فن الحرب الاسلامی فی عهد الرسول(ص)، دار الفکر، ص۲۹۶.
- ↑ وتر، فن الحرب الاسلامی فی عهد الرسول(ص)، دار الفکر، ص۲۹۶.
- ↑ رضایی و دیگران، «گونه‌شناسی سریه‌های دوره پیامبر(ص) تا سال پنجم هجری»، ص۲۳.
- ↑ نگاه کنید به: واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۹؛ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۳-۴.
- ↑ نگاه کنید به: واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۰-۱۱؛ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۴.
- ↑ نگاه کنید به: واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۰-۱۱؛ ابن‌هشام، السیرة النبویه، دار المعرفه، ج۱، ص۵۹۱-۵۹۲.
- ↑ نگاه کنید به: ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۷؛ ابن‌هشام، السیرة النبویه، دار المعرفه، ج۱، ص۶۰۱-۶۰۴.
- ↑ نگاه کنید به: واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۹۷-۱۹۸؛ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۲۷.
- ↑ نگاه کنید به: واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۳۴۰-۳۴۳؛ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۳۸-۳۹.
- ↑ نگاه کنید به: واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۳۴۶-۳۴۹؛ ابن‌هشام، السیرة النبویه، دار المعرفه، ج۱، ص۱۸۳-۱۸۵.
- ↑ نگاه کنید به: ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۴۲-۴۳؛ طبری، تاریخ الطبری، ۱۳۸۷ق، ج۲، ص۵۳۸.
- ↑ نگاه کنید به: واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۵۵۲؛ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۶۶.
- ↑ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۵۶۰-۵۶۲.
- ↑ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۵۶۶-۵۶۸.
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۹۷-۹۹.
- ↑ نگاه کنید به: واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۹۸۴؛ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۱۲۴.
- ↑ نگاه کنید به: ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۱۲۸-۱۲۹؛ طبری، تاریخ الطبری، ۱۳۸۷ق، ج۳، ص۱۳۱-۱۳۲.
منابع
- آیتی، محمدابراهیم، تاریخ پیامبر اسلام، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۶۹ش.
- ابن‌اثیر، مبارک بن محمد، النهایه فی غریب الحدیث و الاَثر، بیروت، المکتبة العلمیه، ۱۳۹۹ق.
- ابن‌جوزی، یوسف بن قزاوغلی، تذکرة الخواص من الامة فی ذکر خصائص الائمة، قم، منشورات الشریف الرضی، ۱۴۱۸ق.
- ابن‌سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، طائف، مکتبة الصدیق، ۱۴۱۴ق.
- ابن‌هشام، عبدالملک، السیرة النبویه، بیروت، دار المعرفة، بی‌تا.
- رضایی، مینا و دیگران، «تبیین و تحلیل رویکرد پیامبر(ص) در انتخاب فرماندهان سریه‌های عصر نبوی»، در مجله مطالعات تاریخی جنگ، شماره ۱۲، تابستان ۱۳۹۹ش.
- رضایی، مینا و دیگران، «گونه‌شناسی سریه‌های دوره پیامبر(ص) تا سال پنجم هجری»، در مجله تاریخ ایران اسلامی، شماره ۶، بهار و تابستان ۱۳۹۸ش.
- سبحانی، جعفر، فروغ ابدیت، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۵ش،
- سبحانی، جعفر، فرازهایی از تاریخ پیامبر اسلام، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش.
- طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری باعلام الهدی، تحقیق علی اکبر غفاری، بیروت، دارالمعرفه، ۱۳۹۹ ق.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، بیروت، دار التراث، ۱۳۸۷ق.
- عاملی، سید جعفر مرتضی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم، قم، دار الحدیث، ۱۴۲۶ق.
- قائدان، اصغر، «سازماندهی جنگی در غزوات عصر پیامبر»، در مجله مطالعات تاریخی جنگ، شماره ۳، بهار ۱۳۹۷ش.
- مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، قم، دار الهجره، ۱۴۰۹ق.
- واقدی، محمد بن عمر، المغازی، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۹ق.
- وَتَر، محمد ضاهر، فن الحرب الاسلامی فی عهد الرسول(ص)، دمشق، دار الفکر، بی‌تا.
پیوند به بیرون