ملکه سبا
| اطلاعات کلی | |
|---|---|
| نام کامل | بلقیس دختر شَرح |
| مذهب | یکتاپرست |
| خویشاوندان سرشناس | سام بن نوح |
| زادروز | قرن دهم پیش از میلاد |
| زادگاه | مأرب |
| محل دفن | تَدمُر |
| اطلاعات دیگر | |
| منصب | پادشاه سرزمین سبا |
ملکۀ سَبا تنها پادشاهِ زن که در قرآن و عهدین از او یاد شده است. نام ملکه سبا را بِلْقِیس دانسته‌اند. او که پادشاهی منطقه سبا (یمن کنونی) را برعهده داشت، در ابتدا خورشیدپرست بود؛ ولی پس از دیدار با حضرت سلیمان ایمان آورد و یکتاپرست شد. امروزه برخی محققان با توجه به رویکرد مثبت قرآن به مدیریت ملکه سبا، بر نقش و حضور فعال زنان در جامعه استدلال کرده‌اند.
داستان آگاهی حضرت سلیمان از قوم سبا و ملکه آنها، انتقال تخت سلطنت ملکه سبا در کمتر از یک چشم برهم زدن نزد حضرت سلیمان و حضور ملکه سبا در قصر او از داستان‌های قرآنی است. گزارش دیدار ملکه سبا و حضرت سلیمان در قرآن و عهد عتیق در مواردی مشترک است؛ اما به گفته پژوهشگران مسلمان، اختلافات مهمی هم بین این دو گزارش وجود دارد که مهم‌ترینشان برخورداری گزارش قرآن از رویکرد هدایتی است.
محققان می‌گویند داستان ملکه سبا، در منابع اسلامی، با تکیه بر اسرائیلیات، شرح و بسط فراوان یافته است.
در ادبیات عربی و فارسی، به داستان ملکه سبا بسیار اشاره شده است. در شعرها از ملکه سبا به عنوان نماد حکمت، عقل و ثروت یاد می‌شود. در موضوع ملکه سبا کتاب‌های مختلفی نوشته شده است که از جمله آنها الملکة بلقیس؛ التاریخ و الاسطورة و الرمز، نوشته بلقیس ابراهیم الحضرانی است.
اهمیت
ملکه سبا پادشاه منطقه سبا بود و داستان دیدار او با سلیمان نبی، در قرآن، در سوره نمل[۱] و نیز در کتاب مقدس، آمده است.[۲] ملکه سبا تنها زن حاکم با توانایی‌های ویژه است که قرآن از او یاد کرده است.[۳] او را از خردمندترین زنان دانسته‌اند.[۴] با توجه به داستان ملکه سبا در قرآن، مقالاتی در بررسی نگاه قرآن به مدیریت زنان و در راستای اثبات نقش و حضور فعال زنان در جامعه نوشته شده است.[۵] گفته شده در جریان تدوین قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، برخی اعضا برای بیان جایگاه مدیریتی زنان، به داستان ملکه سبا در قرآن استدلال کرده‌اند.[۶] بر اساس تحقیقات، داستان ملکه سبا در منابع اسلامی شرح و بسط فراوان یافته و برخی نکات آن از اسرائیلیات برگرفته شده است.[۷]
نام، نسب و حکومت ملکه سبا
نام ملکه سبا در قرآن و در عهد عتیق نیست؛[۸] اما به گفته بسیاری از مفسران و مورخان، بِلْقِیس بوده است.[۹] در احادیث متعدد شیعه نیز همین نام آمده است.[۱۰] با این حال در برخی منابع، برای ملکه سبا نامهای دیگری مانند یَلمَقه ثبت شده است.[۱۱] می‌گویند ملکه سبا در مَأرَب به دنیا آمد.[۱۲] نامهای مختلفی چون شَرْح[۱۳] و هدّاد بن شراحیل برای پدرش ذکر کرده‌اند.[۱۴] در برخی منابع آمده او از نسل سام بن نوح بوده است.[۱۵] همچنین گفته شده مادر او از جنیان بوده است؛[۱۶] ولی چنین مطلبی انکار شده است.[۱۷]
بلقیس را از قبیله حِمیَر معرفی کرده[۱۸] و گفته‌اند در سرزمین سبا (یمن کنونی)،[۱۹] حکومتی قدرتمندانه و باشکوه داشته [۲۰] و پایتخت حکومتش مَأرَب بوده است.[۲۱] به گزارش اِبن‌عَساکِر محدث قرن ششم قمری، او پیش از دیدار با حضرت سلیمان نُه سال و پس از آن چهار سال از طرف او بر یمن حکومت کرد.[۲۲] البته سال‌های دیگری را هم برای مدت حکومت او ذکر کرده‌اند.[۲۳] بر اساس گزارشی که ابوالفتوح رازی مؤلف کتاب روض‌الجِنان نقل کرده، ملکه سبا سد عَرِم را ساخت که بعدها در سیل عَرِم ویران شد.[۲۴] ساخت این سد، به افراد دیگر هم نسبت داده شده است.[۲۵]
برخی نویسندگان، با توجه به هم‌عصر بودن ملکه سبا با حضرت سلیمان، دوران حکومت بلقیس را مربوط نیمه قرن دهم پیش از میلاد دانسته‌اند.[۲۶] بر همین اساس، تردید در وجود داشتن ملکه سبا را به دلیل نبودن نام هیچ پادشاه زنی در کتیبه‌های کشف شده در یمن، ناصحیح دانسته‌اند؛ زیرا این کتیبه‌ها مربوط به قرن هشتم پیش از میلاد است.[۲۷] به گفته برخی پژوهشگران، در فاصله ۱۲۰ کیلومتری شرق صنعا، باقی‌مانده‌هایی از ستون‌های قصر بلقیس وجود دارد.[۲۸] جواد علی، تاریخ‌پژوه قرن چهاردهم نوشته است حبشی‌ها خود را از نسل بلقیس، ملکه سبا می‌دانند.[۲۹]
ایمان آوردن به سلیمان نبی و ازدواج با او
بر اساس آیات قرآن، ملکه سبا در ابتدا خورشید را می‌پرستید؛[۳۰] ولی پس از دیدار با سلیمان، به خدا ایمان آورد.[۳۱] طبق برخی منابع تفسیری، او با حضرت سلیمان ازدواج کرد.[۳۲] بر اساس آنچه دایرةالمعارف فارسی از برخی منابع یهود نقل کرده، بُختُنَصَّر ثمره ازدواج سلیمان و بلقیس بوده است؛[۳۳] ولی طبق سخن بعضی، او با فرد دیگری غیر از سلیمان ازدواج کرد[۳۴] و بر اساس برخی گزارش‌ها او هرگز ازدواج نکرد.[۳۵]
گزارش قرآن و عهدین از دیدار سلیمان و ملکه سبا
قرآن داستان دیدار حضرت سلیمان و بلقیس را نقل کرده است.[۳۶] حضرت سلیمان توسط هدهد از سرزمینی آگاهی یافت که زنی صاحبْ‌مکنت بر آن حکومت می‌کرد که همراه قومش خورشید را می‌پرستید.[۳۷] سلیمان نامهای به ملکه سبا نوشت و او را به پیروی از خود دعوت کرد.[۳۸] ملکه در پاسخ به نامه، برای جلوگیری از فساد و کشته شدن مردم، هدیه‌ای برای سلیمان فرستاد؛ اما سلیمان هدیه را نپذیرفت.[۳۹] ملکه برای گفتگو با سلیمان سوی او رفت و حضرت سلیمان به وسیله فردی که «به بخشی از کتاب آگاه بود»، تخت سلطنت ملکه را کمتر از چشم‌به‌زدنی، پیش از رسیدن ملکه حاضر کرد.[۴۰] ملکه به دربار سلیمان آمد و به خدا ایمان آورد.[۴۱] گفته شده تخت او، بسیار باشکوه و بزرگ بود و جواهرات بسیاری داشت.[۴۲]
مطابق گزارش عهد عتیق، ملکه سبا که آوازه بسیار از حضرت سلیمان شنیده بود، نزد او آمد و سؤال‌هایی را مطرح کرد و پاسخ‌های مناسبی از سلیمان شنید.[۴۳] علاوه بر این، دیدن کاخ زیبا، خوراک شاهانه، تشریفات درباریان و مقامات، خدمت منظم خدمتکاران و ساقیان، و قربانی‌هایی که در خانه خداوند تقدیم شد، او را مات و مبهوت کرد.[۴۴] در نهایت، ملکه سبا سلیمان و خدایش را ستایش کرد[۴۵] و دو طرف، هدایای بسیار گرانبهایی به یکدیگر دادند و ملکه سبا به سرزمین خود بازگشت.[۴۶] در بخش‌هایی از عهد جدید هم به ملکه سبا اشاره شده است.[۴۷]
طبق پژوهشی، گزارش قرآن و گزارش عهد عتیق در بعضی موارد مشترک است؛ اما اختلافات مهمی نیز دارند.[۴۸] از جمله این اختلاف‌ها مفصل بودن گزارش قرآن نسبت به گزارش عهد قدیم و رویکرد هدایتی داشتن قرآن اشاره کرد.[۴۹] همچنین در قرآن، به محل دیدار سلیمان و ملکه سبا اشاره نشده است؛[۵۰] اما در عهد عتیق، اورشلیم ذکر شده است.[۵۱] با این حال، مطابق آنچه در برخی منابع اسلامی آمده، این دیدار در جایی غیر از اورشلیم و در جریان سفر حضرت سلیمان به مکه انجام شده است.[۵۲]
درگذشت و محل دفن
بر پایه برخی منابع تاریخی، بلقیس پس از هفت سال و چند ماه بعد از دیدار با سلیمان درگذشت و او را در شهر تَدمُر شام به خاک سپردند.[۵۳] هیچ‌کس از محل قبر او خبر نداشت تا آنکه در زمان حکومت ولید بن عبدالمَلِک، قبرش آشکار گردید و به دستور او، بنایی بر آن ساخته شد.[۵۴]
بازتاب ملکه سبا در ادبیات
داستان ملکه سبا، در ادبیات عربی و فارسی بازتاب‌های بسیاری داشته است.[۵۵] در شعر، بلقیس نماد ثروت، حکمت و عقل است.[۵۶] برخی از شاعران، مثنوی‌های مستقلی در این زمینه نوشته‌اند. ازجمله حیاتی گیلانی، در قرن دهم، مثنوی مستقلی را با عنوان «سلیمان و بلقیس» پدید آورد.[۵۷] احمدخان صوفی نیز در قرن دوازدهم، مثنوی «بلقیس و سلیمان» را به تقلید از «خسرو و شیرین»، اثر نظامی سرود.[۵۸]
تک‌نگاری‌ها
در موضوع ملکه سبا، کتاب‌های مختلفی نوشته شده است که برخی از آنها عبارت‌اند از:
- الملکة بلقیس؛ التاریخ و الاسطورة و الرمز، به قلم بلقیس ابراهیم الحضرانی. در این کتاب، نقش ملکه سبا از نظر ادیان، تاریخ و ادبیات یمن بررسی شده است.[۵۹] این اثر را انتشارات ای.ام.گرافیک در سال ۱۹۹۴م در قاهره منتشر کرد.[۶۰]
- بلقیس؛ امرأة الاَلغاز و شیطانة الجنس، نوشته زیاد منی. این کتاب در هشت فصل و ۳۴۷ صفحه تنظیم شده است. در آن، شخصیت ملکه سبا در تاریخ، اسلام، مسیحیت و یهودیت بررسی شده است.[۶۱] انتشارات ریاض‌الرئیس بیروت این کتاب را در سال ۱۹۹۸م منتشر کرد.[۶۲]
پانویس
- ↑ سوره نمل، آیات ۲۰-۴۴.
- ↑ کتاب مقدس، کتاب اول پادشاهان، باب ۱۰.
- ↑ کریمیان و هوشنگی، «بلقیس»، ص۷۴.
- ↑ ابن‌حبیب البغدادی، المحبر، دار الآفاق الجدیدة، ص۳۶۷.
- ↑ برای نمونه رجوع کنید به: عقیلی، «بررسی حاکمیت زن از نگاه عهد قدیم و قرآن کریم با تکیه بر داستان ملکه سبا»، ۱۳۹۴ش؛ روحانی‌منش، «الگوهای مدیریت زنان در قرآن»، ۱۳۹۳ش؛ رعایی، «بلقیس اشارتی بر زن از دیدگاه قرآن»، ۱۳۷۷ش؛ کریمی و دیگران، «کارآمدی زنان در عرصه‌های سیاسی - اجتماعی»، ۱۴۰۰ش.
- ↑ ذاکری، «ولایت زنان»، ص۵۶.
- ↑ الحضرانی، الملکة بلقیس، ۱۹۹۴م، ص۱۴۴.
- ↑ نافع، عصر ما قبل الاسلام، ۲۰۱۸م، ص۷۲.
- ↑ جواد علی، المفصل فی تاریخ العرب، ۱۴۲۲ق، ج۳، ص۲۶۴.
- ↑ ر.ک: صفار، بصائر الدرجات، ۱۴۰۴ق، ص۲۰۸، ۲۰۹ و ۲۱۰؛ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۲۳۰؛ شیخ صدوق، الخصال، ۱۳۶۲ش، ج۱، ص۳۲۷؛ شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا(ع)، ۱۳۷۸ق، ج۱، ص۱۰۳؛ شیخ مفید، الاختصاص، ۱۴۱۳ق، ص۲۱۳.
- ↑ عوتبی صحاری، الأنساب، ۱۴۲۷ق، ج۱، ص۲۰۹.
- ↑ شبستری، اعلام القرآن، ۱۳۷۹ش، ص۱۹۱.
- ↑ قمی، تفسیر قمی، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۱۲۸.
- ↑ اصفهانی، تاریخ سنی ملوک الارض، دار مکتبة الحیاة، ص۹۹.
- ↑ خطیب عمری، الروضة الفیحاء، ۱۴۲۰ق، ص۹۶.
- ↑ عوتبی صحاری، الأنساب، ۱۴۲۷ق، ج۱، ص۲۰۹.
- ↑ نووی، تهذیب الأسماء و اللغات، ۱۴۳۰ق، ص۴۸۱.
- ↑ ابن‌صاعد اندلسی، التعریف بطبقات الأمم، ۱۳۷۶ش، ص۲۰۴.
- ↑ مسعودی، مروج الذهب، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۱۶۱.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۷، ص۳۴۱.
- ↑ شبستری، اعلام القرآن، ۱۳۷۹ش، ص۱۹۱.
- ↑ ابن‌عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۶۹، ص۶۷.
- ↑ اصفهانی، تاریخ سنی ملوک الارض، دار مکتبة الحیاة، ص۹۹.
- ↑ ابوالفتوح رازی، روض الجنان، ۱۴۰۸ق، ج۱۶، ص۶۱.
- ↑ مسعودی، مروج الذهب، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۱۶۱.
- ↑ نافع، عصر ما قبل الاسلام، ۲۰۱۸م، ص۷۲.
- ↑ خزائلی، اعلام قرآن، ۱۳۷۱ش، ص۳۷۶.
- ↑ بی‌آزار شیرازی، باستان‌شناسی و جغرافیای تاریخی قصص قرآن، ۱۳۸۲ش، ص۳۲۲.
- ↑ جواد علی، المفصل فی تاریخ العرب، ۱۴۲۲ق، ج۱، ص۲۳۷.
- ↑ سوره نمل، آیه ۲۴.
- ↑ سوره نمل، آیه ۴۴.
- ↑ قمی، تفسیر القمی، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۱۲۸.
- ↑ مصاحب و دیگران، «بلقیس»، ص۵۲۷.
- ↑ ابن‌کلبی، نسب معد و الیمن الکبیر، ۱۴۲۵ق، ج۲، ص۵۴۶.
- ↑ عوتبی صحاری، الأنساب، ۱۴۲۷ق، ج۱، ص۲۱۰.
- ↑ سوره نمل، آیات ۲۰-۴۴.
- ↑ سوره نمل، آیات ۲۳-۲۴.
- ↑ سوره نمل، آیات ۲۸-۳۱.
- ↑ سوره نمل، آیات ۳۵-۳۶.
- ↑ سوره نمل، آیات ۳۸-۴۰.
- ↑ سوره نمل، آیات ۴۲-۴۴.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۷، ص۳۴۱.
- ↑ کتاب مقدس، اول پادشاهان، باب ۱۰، آیات۱-۳.
- ↑ کتاب مقدس، اول پادشاهان، باب۱۰، آیات ۴-۵.
- ↑ کتاب مقدس، اول پادشاهان، باب ۱۰، آیه ۹.
- ↑ کتاب مقدس، اول پادشاهان، باب ۱۰، آیات۱۰-۱۳.
- ↑ انجیل متا، باب۱۲، آیه۴۲؛ انجیل لوقا، باب۱۱، آیه ۳۱.
- ↑ حسینی بجدنی، و دیگران، «بررسی و تحلیل تفسیری داستان سلیمان(ع) و ملکه سبا در نگاه قرآن کریم و تطبیق آن با عهد قدیم»، ص۲۲۲.
- ↑ حسینی بجدنی، و دیگران، «بررسی و تحلیل تفسیری داستان سلیمان(ع) و ملکه سبا در نگاه قرآن کریم و تطبیق آن با عهد قدیم»، ص۲۲۲-۲۲۴.
- ↑ سوره نمل، آیات ۲۰-۴۴.
- ↑ کتاب مقدس، کتاب اول پادشاهان، باب ۱۰، آیه ۲.
- ↑ ابن‌هشام، التیجان فی ملوک حمیر، ۱۳۴۷ق، ص۱۶۳-۱۷۰؛ بیضاوی، انوار التنزیل، ص۱۴۱۸ق، ج۴، ص۱۵۸.
- ↑ دیار بکری، تاریخ الخمیس، دار صادر، ج۱، ص۲۴۹.
- ↑ دیار بکری، تاریخ الخمیس، دار صادر، ج۱، ص۲۴۹.
- ↑ کریمیان و هوشنگی، «بلقیس»، ص۷۵.
- ↑ حمزه، نساء حکمن الیمن، ۱۴۲۰ق، ص۹۵.
- ↑ اسماعیل‌زاده، «تحقیق در مثنوی سلیمان و بلقیس حیاتی گیلانی».
- ↑ پشت‌دار و دیگران، «معرفی مثنوی بلقیس و سلیمان احمدخان صوفی»، ص۲۹.
- ↑ الحضرانی، الملکة بلقیس التاریخ و الاسطورة و الرمز، ۱۹۹۴م.
- ↑ الحضرانی، الملکة بلقیس التاریخ و الاسطورة و الرمز، ۱۹۹۴م.
- ↑ زیاد منی، بلقیس امرأة الألغاز و شیطانة الجنس، ۱۹۹۸م.
- ↑ زیاد منی، بلقیس امرأة الألغاز و شیطانة الجنس، ۱۹۹۸م.
منابع
- قرآن.
- ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، ۱۴۰۸ق.
- ابن‌حبیب البغدادی، محمد، المحبر، تحقیق ایلزه لیختن شتیتر، بیروت، دار الآفاق الجدیدة، بی‌تا.
- ابن‌صاعد اندلسی، صاعد بن احمد، التعریف بطبقات الأمم، تصحیح غلامرضا جمشیدنژاد، تهران، مرکز پژوهشی میراث مکتوب، ۱۳۷۶ش.
- ابن‌عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینة دمشق، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق.
- ابن‌کلبی، هشام بن محمد، نسب معد و الیمن الکبیر، تحقیق ناجی حسن، لبنان، عالم الکتب، ۱۴۲۵ق.
- ابن‌هشام، عبدالملک، التیجان فی ملوک حمیر، صنعاء، مرکز الدراسات و الابحاث الیمنیة، ۱۳۴۷ق.
- اسماعیل‌زاده، یوسف و دیگران، «تحقیق در مثنوی سلیمان و بلقیس حیاتی گیلانی»، در مجله پژوهش زبان و ادبیات فارسی، شماره ۱۲، بهار ۱۳۸۸ش.
- اصفهانی، حمزة بن حسن، وتاریخ سنی ملوک الارض و الانبیاء، بیروت، دار مکتبة الحیاة، بی‌تا.
- الحضرانی، بلقیس ابراهیم، الملکة بلقیس التاریخ و الاسطورة و الرمز، قاهره، ای. ام. گرافیک، ۱۹۹۴م.
- بیضاوی، عبدالله بن عمر، انوار التنزیل و اسرار التأویل، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ص۱۴۱۸ق.
- بی‌آزار شیرازی، عبدالکریم، باستان‌شناسی و جغرافیای تاریخی قصص قرآن، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۸۲ش.
- پشت‌دار، علی‌محمد و دیگران، «معرفی مثنوی بلقیس و سلیمان احمدخان صوفی»، در فصلنامه مطالعات شبه‌قاره، سال ۴، شماره ۱۲، پاییز ۱۳۹۱ش.
- جواد علی، المفصل فی تاریخ العرب، بیروت، دار الساقی، ۱۴۲۲ق.
- حسینی بجدنی، سید حسین و دیگران، «بررسی و تحلیل تفسیری داستان سلیمان(ع) و ملکه سبا در نگاه قرآن کریم و تطبیق آن با عهد قدیم»، در مجله پژوهش‌های تفسیر تطبیقی، شماره ۱۳، بهار و تابستان ۱۴۰۰ش.
- حمزه، عفت وصال، نساء حکمن الیمن، بیروت، دار ابن‌حزم، ۱۴۲۰ق.
- خزائلی، محمد، اعلام قرآن، تهران، امیرکبیر، ۱۳۷۱ش.
- خطیب عمری، یاسین، الروضة الفیحاء فی تواریخ النساء، تحقیق حسام ریاض عبدالحکیم، لبنان، مؤسسة الکتب الثقافیة، ۱۴۲۰ق.
- دیار بکری، حسین بن محمد، تاریخ الخمیس فی احوال انفس النفیس، بیروت، دار صادر، بی‌تا.
- ذاکری، علی‌اکبر، «ولایت زنان»، در مجله حوزه، شماره ۱۶۳ و ۱۶۴، بهار و تابستان ۱۳۹۱ش.
- رعایی، فهیمه، و مریم گلاب‌بخش، «بلقیس: اشارتی بر زن از دیدگاه قرآن»، در مجله حکمت سینوی، شماره ۴، اردیبهشت ۱۳۷۷ش.
- روحانی‌منش، معصومه، «الگوهای مدیریت زنان در قرآن»، فصلنامه تحقیقات مدیریت آموزشی، سال پنجم، شماره سوم، بهار ۱۳۹۳ش.
- زیاد منی، بلقیس امرأة الألغاز و شیطانة الجنس، بیروت، ریاض الرئیس، ۱۹۹۸م.
- شبستری، عبدالحسین، اعلام القرآن، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۳۷۹ش.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، الخصال، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۲ش.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا(ع)، تهران، نشر جهان، ۱۳۷۸ق.
- شیخ مفید، محمد بن محمد، الاختصاص، قم، المؤتمر العالمی لألفیة الشیخ المفید، ۱۴۱۳ق.
- صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد(ص)، ۱۴۰۴ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن تهران، ناصر خسرو، ۱۳۷۲ش.
- عقیلی، فاطمه، «بررسی حاکمیت زن از نگاه عهد قدیم و قرآن کریم با تکیه بر داستان ملکه سبا»، در مجله هفت آسمان، شماره ۶۵ و ۶۶، ۱۳۹۴ش.
- عوتبی صحاری، سلمة بن مسلم، الأنساب، تصحیح محمد احسان نص، عمان، وزارة التراث القومی و الثقافة، ۱۴۲۷ق.
- قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، تحقیق و تصحیح سید طیب موسوی جزائری، قم، دار الکتاب، چاپ سوم، ۱۴۰۴ق.
- کتاب مقدس، بیروت، دار المشرق، ۱۹۹۴م.
- کریمی، فاطمه و دیگران، «کارآمدی زنان در عرصه‌های سیاسی - اجتماعی»، در مجله سیاست اسلامی، شماره ۲۰، ۱۴۰۰ش.
- کریمیان، محمدباقر، و لیلا هوشنگی، «بلقیس»، در جلد ۴ دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۷۷ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیة، ۱۴۰۷ق.
- مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، قم، مؤسسة دار الهجرة، ۱۴۰۹ق.
- مصاحب غلامحسین و دیگران، «بلقیس»، در جلد ۱ دایرة المعارف فارسی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۸۱ش.
- نافع، محمد مبروک، عصر ما قبل الاسلام، قاهره، مؤسسه هنداوی، ۲۰۱۷م.
- نووی، یحیی بن شرف، تهذیب الأسماء و اللغات، تصحیح عامر غضبان و عادل مرشد، دمشق، دار الرسالة العالمیة، ۱۴۳۰ق.
پیوند به بیرون
- بررسی تطبیقی داستان دیدار سلیمان و ملکه سبا در قرآن، تورات، و منابع اسلامی
- گستره دلالت قرآن کریم بر تأیید یا رد حکمرانی ملکه سبا