حیرتی تونی
| اطلاعات | |
|---|---|
| نام کامل | تقی‌الدین محمد |
| لقب | حیرتی تونی یا حیرتی مروی |
| زمینه فعالیت | شعر |
| ملیت | ایران |
| تاریخ تولد | ۹۳۰ق |
| محل زندگی | کاشان |
| تاریخ درگذشت | ۹۶۱ق |
| هم‌زمان با | محتشم کاشانی |
| مذهب | شیعه |
| پیشه | شاعر |
| کتاب‌ها | کُتیب معجزات (شاهنامه حیرتی) |
| تخلص | حیرتی |
| علت شهرت | منقبت‌گویی اهل‌بیت(ع) |
حِیرَتیِ تونی (۹۳۰ـ۹۶۱ق)، شاعر شیعه عصر صفوی که بیش از چهل هزار بیت در مدح پیامبر(ص) و امامان شیعه سروده است. حیرتی در غزل استاد بوده و همه نوع شعر سروده است؛ اما عمده شهرتش به اشعار و قصاید بلند او در ستایش اهل‌بیت(ع) است.
حیرتی را شیعه‌ای متعصب دانسته‌اند که در اشعارش ضدیت با اهل‌سنت مشهود است. گفته شده او در قصیده‌ای که در شکایت از سُنی‌بودن مردم قزوین سروده شاه طهماسب اول را به قتل‌عام آنان ترغیب کرده است.
شاهنامه حیرتی یا کُتَیب معجزات، مشهورترین اثر اوست که در آن معجزات و کرامت‌های پیامبر(ص) و امامان شیعه را به نظم درآورده است.
معرفی و جایگاه
حیرتی تونی را استاد غزل دانسته‌اند که همه نوع شعر سروده، اما بیشتر به منقبت‌گویی شهرت دارد.[۱] عمده شهرت او به اشعار و قصاید بلندش در ستایش اهل‌بیت(ع) است.[۲] او چهل هزار بیت شعر در مدح امامان و تبری از دشمنان شیعه دارد.[۳] محتشم کاشانی از وی ستایش کرده و دربارهٔ او شعر سروده است.[۴] از حیرتی به عنوان شیعه‌ای متعصب نام برده‌اند.[۵] گفته شده وی در پایبندی به شیعه چنان تعصب می‌ورزید که در قصیده‌ای در شکایت از تسنن مردم قزوین، شاه طهماسب اول را به قتل‌عام آنان ترغیب کرد.[۶]
حیرتی دوران اوج شاعری خود را در خدمت شاه طهماسب گذراند و در قصاید و مثنوی‌هایی وی را ستود؛[۷] اما به سبب هَجْوِ مردم و رکیک بودن اشعار و لاابالی‌گری مغضوب شاه شد و به گیلان گریخت اما بعداً بخاطر قصیده‌ای که در منقبت امام علی(ع) و خطاب به شاه سرود مورد عفو قرار گرفت.[۸]
بدزبانی و رکیک بودن لفظ، ویژگی عمده شاعری وی شمرده می‌شود.[۹] حیرتی تونی دیوان شعری مشتمل بر قصیده و غزل و قطعه و رباعی دارد.[۱۰] همچنین او بنام شاه طهماسب اول به سال ۹۴۵ق رساله‌ای منظوم در نماز سروده است.[۱۱]
زندگی‌نامه
تقی‌الدین یا تقی‌الدین محمد مشهور به حیرتی تونی یا حیرتی مروی[۱۲] متولد ۹۳۰ق شاعر شیعه عصر صفوی است.[۱۳] در باب زادگاه وی میان تذکره‌نویسان اختلاف است؛[۱۴] اما بیشتر او را متولد تون (شهر فردوس در خراسان جنوبی)[۱۵] دانسته‌اند؛ اما از مرو، بخارا و کاشان هم به عنوان وطن او نام برده‌اند.[۱۶] آقابزرگ تهرانی وی را مشهور به مروی و تونی‌الاصل می‌داند.[۱۷] حیرتی بسیار اهل سفر بوده و پس از زندگی در سمرقند و بخارا و مرو بیشتر عمر خود را در کاشان سپری کرده است.[۱۸] درگذشت او را در ماه صفر سال ۹۶۱ق در کاشان دانسته‌اند.[۱۹] برخی گفته‌اند او به دست راهزنان به قتل رسیده است.[۲۰]
شاهنامه حیرتی
شاهنامه حیرتی یا کُتَیب معجزات مهم‌ترین [۲۱] اثر حیرتی تونی، منظومه‌ای است درباره جنگ‌های پیامبر(ص) و فضایل امام علی(ع) و شرح حال امامان شیعه.[۲۲] شاعر آن را در سال ۹۵۳ق به نام شاه طهماسب اول در بیش از بیست هزار بیت سروده است.[۲۳] کتیب معجزات منظومه‌ای حماسی، تاریخی و دینی است که در قالب مثنوی و بر وزن خسرو و شیرین اثر نظامی گنجوی سروده شد.[۲۴] شاهنامه حیرتی از نظر نوع ادبی اهمیت بسیاری دارد و از جمله حماسه‌های کمیاب شمرده می‌شود.[۲۵] یوسف بیگ باباپور، مصحح این اثر، گفته است این کتاب یکی از آثار مهم ادبیات شیعی است که در دوره صفویه خلق شده و می‌تواند به عنوان یکی از مثنوی‌های ادبی مهم دینی مورد توجه قرار بگیرد.[۲۶]
حیرتی اثر خود را برابر شاهنامه فردوسی به نظم کشیده است.[۲۷] زبان شعر حیرتی به شیوه عامیانه نزدیک و از هنر شعری دور است.[۲۸] این اثر برای شناخت بیشتر مذهب و ادبیات دوره صفویه بسیار سودمند است و احساسات مذهبی شاعر، بازگوکننده گفتمان حاکم در همان روزگار است.[۲۹] کتیب معجزات از روی کتاب بهجة المباهج تألیف حسن بن حسین شیعی سبزواری، در سال ۹۵۳ق به نام شاه طهماسب به نظم درآمده است. بهجة المباهج خود تلخیصی است از کتاب مباهج المهج اثر قطب‌الدین کیدری.[یادداشت ۱][۳۰]
الهی از دل من بند بردار
مرا در بندِ چون و چند مگذار
الهی سازْ آسان مشکلم را
نِما راهی به مُلک جان دلم را[۳۱]
شاهنامه حیرتی دربردارنده آیات قرآن، احادیث نبوی، قصص پیامبران و نکته های اخلاقی است.[۳۲] متن کتیب معجزات با مناجات و ستایش پیامبر(ص) و امام زمان(عج) و مدح شاه طهماسب شروع می‌شود. این کتاب چهل و چهار فصل را دربرمی‌گیرد. از جمله این فصل‌ها عبارتند از: علامات و نشانه‌های پیامبر، ازدواج پیامبر با حضرت خدیجه، معجزات پیامبر(ص)، غزوه احد، غزوه خندق، غزوه خیبر، غدیر خم، ذکر نص پیامبر(ص) درباره امامت امام علی(ع)، ولادت امام علی(ع)، معجزات امام علی(ع)، قضاوت‌های امام علی(ع)، فدک، چند فصل دربارهٔ ولادت امامان، ولادت امام مهدی(عج)، معجزات و فضایل امام زمان(عج)، علائم ظهور حضرت.[۳۳]
سرودن شاهنامه حیرتی با تعصبات شیعی
حیرتی تونی با تمایلات تند شیعی و با لحنی ضد اهل‌سنت شاهنامه خود را به نظم درآورده است.[۳۴] حیرتی افزون بر جهت‌گیری در بیان داستان‌ها در بخش‌های مختلف شاهنامه از پیشوایان اهل‌سنت از عمر و عثمان با لعن یاد کرده و به دشمنان شیعه ناسزا می‌گوید.[۳۵] اشعار غُلوآمیز،[۳۶] نقل روایت‌های بی‌اعتبار و همچنین لحن تند و تعصب‌آمیز کتاب و خشم و نفرت بیش از حد حیرتی نسبت به اهل‌سنت از ارزش این کتاب کاسته است.[۳۷]
پانویس
- ↑ صفوی، تحفه سامی، ص۱۰۵.
- ↑ یاحقی، «حیرتی تونی، شاعر اهل‌بیت»، ص۱۱۲.
- ↑ جعفریان، صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست، ج۱، ص۲۹.
- ↑ یاحقی، «حیرتی تونی، شاعر اهل‌بیت»، ص۱۰۷.
- ↑ دهقان، «معرفی و بازشناسی نسخه‌های خطی و سبک شاهنامه حیرتی تونی با نام کتیب معجزات»، ص۴۱؛ یاحقی، «حیرتی تونی، شاعر اهل‌بیت»، ص۱۰۷.
- ↑ شریفی، فرهنگ ادبیات فارسی، ۱۳۸۷ش، ص۵۵۵.
- ↑ یاحقی، «حیرتی تونی، شاعر اهل‌بیت»، ص۱۰۸.
- ↑ شریفی، فرهنگ ادبیات فارسی، ۱۳۸۷ش، ص۵۵۵؛ صفا، «حماسه‌های تاریخی و دینی در عهد صفوی»، ص۱۵.
- ↑ یاحقی، «حیرتی تونی، شاعر اهل‌بیت»، ص۱۰۸.
- ↑ شریفی، فرهنگ ادبیات فارسی، ۱۳۸۷ش، ص۵۵۵.
- ↑ دانش‌پژوه، «یک پرده از زندگانی شاه تهماسب صفوی»، ص۹۸۸.
- ↑ شریفی، فرهنگ ادبیات فارسی، ۱۳۸۷ش، ص۵۵۴.
- ↑ صفا، حماسه‌سرایی در ایران، ۱۳۳۳ش، ص۳۸۳؛ صفا، «حماسه‌های تاریخی و دینی در عهد صفوی»، ص۱۵.
- ↑ یاحقی، «حیرتی تونی، شاعر اهل‌بیت»، ص۱۰۴.
- ↑ شریفی، فرهنگ ادبیات فارسی، ۱۳۸۷ش، ص۵۵۴؛ یاحقی، «حیرتی تونی، شاعر اهل بیت»، ص۱۰۵.
- ↑ صفوی، تحفه سامی، ۱۳۱۴ش، ص۱۰۵؛ یاحقی، «حیرتی تونی، شاعر اهل بیت»، ص۱۰۴.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۸ق، ج۹، ص۲۷۶.
- ↑ یاحقی، «حیرتی تونی، شاعر اهل بیت»، ص۱۰۵.
- ↑ صفا، حماسه‌سرایی در ایران، ۱۳۳۳ش، ص۳۸۳.
- ↑ مجاهدی، سیری در قلمرو شعر نبوی، ۱۳۸۷ش، ص۱۱۰۱؛ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۸ق، ج۹، ص۲۷۶.
- ↑ شریفی، فرهنگ ادبیات فارسی، ۱۳۸۷ش، ص۵۵۵؛ یاحقی، «حیرتی تونی، شاعر اهل‌بیت»، ص۱۱۲.
- ↑ صفا، «حماسه‌های تاریخی و دینی در عهد صفوی»، ص۱۴.
- ↑ صفا، حماسه‌سرایی در ایران، ۱۳۳۳ش، ص۳۸۳.
- ↑ مجاهدی، سیری در قلمرو شعر نبوی، ۱۳۸۷ش، ص۱۱۰۱؛ شریفی، فرهنگ ادبیات فارسی، ۱۳۸۷ش، ص۱۱۵۵.
- ↑ دهقان، «معرفی و بازشناسی نسخه‌های خطی و سبک شاهنامه حیرتی تونی با نام کتیب معجزات»، ص۳۸.
- ↑ «حق مفصل‌ترین مثنوی شیعی ادا نشد/ بی‌توجهی به کتیب معجزات»، خبرگزاری مهر.
- ↑ دهقان، «معرفی و بازشناسی نسخه‌های خطی و سبک شاهنامه حیرتی تونی با نام کتیب معجزات»، ص۳۸.
- ↑ دهقان، «معرفی و بازشناسی نسخه‌های خطی و سبک شاهنامه حیرتی تونی با نام کتیب معجزات»، ص۴۲.
- ↑ دهقان، «معرفی و بازشناسی نسخه‌های خطی و سبک شاهنامه حیرتی تونی با نام کتیب معجزات»، ص۲۷.
- ↑ یاحقی، «حیرتی تونی، شاعر اهل‌بیت»، ص۱۱۳.
- ↑ صفا، «حماسه‌های تاریخی و دینی در عهد صفوی»، ص۱۴.
- ↑ یاحقی، «حیرتی تونی، شاعر اهل‌بیت»، ص۱۱۴.
- ↑ دهقان، «معرفی و بازشناسی نسخه‌های خطی و سبک شاهنامه حیرتی تونی با نام کتیب معجزات»، ص۳۳ و ۳۴.
- ↑ شریفی، فرهنگ ادبیات فارسی، ۱۳۸۷ش، ص۱۱۵۵؛ یاحقی، «حیرتی تونی، شاعر اهل‌بیت»، ص۱۱۳.
- ↑ دهقان، «معرفی و بازشناسی نسخه‌های خطی و سبک شاهنامه حیرتی تونی با نام کتیب معجزات»، ص۴۱ و ۴۵.
- ↑ جعفریان، صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست، ج۱، ص۶۶.
- ↑ یاحقی، «حیرتی تونی، شاعر اهل‌بیت»، ص۱۱۳ و ص۱۱۴.
یادداشت
- ↑ ابوالحسن محمد بن حسین بن تاج‌الدین حسن بن زین‌الدین محمد بن حسین بن ابی‌المحامد بیهقی نیشابوری معروف به قطب الدین کیدری. زنده در۵۷۶ق.
منابع
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، قم، اسماعیلیان، ۱۴۰۸ق.
- جعفریان، رسول، صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست، قم، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، ۱۳۷۹ش.
- «حق مفصل‌ترین مثنوی شیعی ادا نشد/ بی‌توجهی به کتیب معجزات»، خبرگزاری مهر، بازدید: ۱۹ آبان ۱۴۰۳ش.
- دانش‌پژوه، محمدتقی، «یک پرده از زندگانی شاه تهماسب صفوی»، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد، شماره ۲۸، زمستان ۱۳۵۰ش.
- دهقان، علی، «معرفی و بازشناسی نسخه‌های خطی و سبک شاهنامه حیرتی تونی با نام کتیب معجزات»، پژوهشنامه نسخه‌شناسی متون نظم و نثر فارسی، شماره ۴، تابستان ۱۳۹۶ش.
- شریفی، محمد، فرهنگ ادبیات فارسی، تهران، نشر نو، فرهنگ معین، ۱۳۸۷ش.
- صفا، ذبیح‌الله، «حماسه‌های تاریخی و دینی در عهد صفوی»، ایران‌نامه، شماره ۱، پاییز ۱۳۶۱ش.
- صفا، ذبیح‌الله، حماسه‌سرایی در ایران، تهران، امیرکبیر، ۱۳۳۳ش.
- صفوی، سام میرزا، تحفه سامی، تصحیح: حسن وحید دستگردی، تهران، ارمغان، ۱۳۱۴ش.
- مجاهدی، محمدعلی، سیری در قلمرو شعر نبوی، قم، مجمع جهانی اهل‌بیت(ع)، ۱۳۸۷ش.
- یاحقی، محمدجعفر، «حیرتی تونی، شاعر اهل‌بیت»، مشکوة، شماره ۲۱، زمستان ۱۳۶۷ش.