تفسیر ابن عباس (کتاب)
(تغییرمسیر از تفسیر ابن عباس)
تفسیر ابن عباس، مجموعه اقوال تفسیری منسوب به عبدالله بن عباس، که توسط شاگردانش جمع‌آوری شده است. استناد به این اقوال نزد راویان شیعه متداول بوده است. حسین بن حکم حِبَری زیدی و فرات بن ابراهیم کوفی روایات تفسیری بسیاری از ابن عباس نقل کرده‌اند، همچنین عبدالعزیز جلودی، مجموعه‌ای از اقوال تفسیری او را گردآوری کرده است.
از ویژگی های این مجموعه اقوال، بیان اسباب نزول و قصصی بودن آن است. حسکانی نیز روایات تفسیری فراوانی در فضیلت اهل بیت و شأن نزول آیات در حق ایشان، به نقل از ابن عباس آورده شده است.
تدوین
با وجود فراوانی اقوال تفسیری ابن عباس در تفاسیر، در اینکه خود وی تألیفی داشته باشد، تردید وجود دارد[۱] از مطالبی که درباره برخی از شاگردانش نقل شده است[۲] می‌توان دریافت که آنان پس از وی اقوالش را تدوین کرده‌اند.[۳] دلیل دیگر بر فقدان روایات تفسیری مکتوب از ابن عباس، تفاوت روایات تفسیری وی، حتی ذیل یک آیه، در تفاسیر گوناگون است.[۴]
طرق روایات
| تفسیرهای مهم | |
|---|---|
| شیعی | تفسیر ابو الجارود • تفسیر قمی • کتاب التفسیر (عیاشی) • تفسیر التبیان • تفسیر مجمع البیان • تفسیر الصافی • تفسیر المیزان |
| سنی | تفسیر جامع البيان (طبری) • المحرر الوجیز (ابن عطیه) • تفسیر الجامع لأحكام القرآن (قرطبی) • تفسير القرآن العظيم (ابن كثير) • تفسیر جلالین (سیوطی) |
| گرایش‌های تفسیری | |
| تفسیر تطبیقی • تفسیر علمی • تفسیر عصری • تفسیر تاریخی • تفسیر فلسفی • تفسیر کلامی • تفسیر عرفانی • تفسیر ادبی • تفسیر فقهی | |
| روش‌های تفسیری | |
| تفسیر قرآن به قرآن • تفسیر روایی • تفسیر عقلی • تفسیر اجتهادی | |
| شیوه‌های نگارش تفسیر | |
| تفسیر ترتیبی • تفسیر موضوعی | |
| اصطلاحات علم تفسیر | |
| اسباب نزول • ناسخ و منسوخ • محکم و متشابه • اعجاز قرآن • جری و انطباق • مکی و مدنی | |
- طریق محمدبن مسلم زُهْری از عبیدالله بن عبدالله بن عُتْبَه از معاویة بن صالح از علی بن ابی طلحه را صحیحترین طریق شمرده‌اند[۵] مجموعۀ این روایات به صورت کتابی مدوّن در میان محدثان مصری رواج داشته است.[۶] برخی با انکار شنیدن روایت علی بن ابی طلحه از ابن عباس، معتقدند که علی بن ابی طلحه روایات خود را از طریق مجاهد بن جَبْر و سعید بن جُبَیر از ابن عباس اخذ کرده است[۷] راشد عبدالمنعم رجال، روایات تفسیری علی بن ابی طلحه از ابن عباس و طرق مختلف روایات علی بن ابی طلحه را از تفاسیر گردآوری و با نام صحیفة علی بن ابی طلحه عن ابن عباس فی تفسیر القرآن الکریم منتشر کرده است.[۸] [۹]
- نَوْفَل[۱۰] از شیوه تفسیری ابن عباس به مکتب تفسیری مکه یاد کرده و به شاگردان وی، چون مجاهدبن جبر و عطاء بن ابی رباح اشاره نموده است. برخی تفسیر مجاهد بن جبر را روایتی از تفسیر ابن عباس دانسته‌اند[۱۱]، در متن چاپ شده تفسیر مجاهد، روایات تفسیری چندانی از ابن عباس نقل نشده است.[۱۲]
- ثَعْلَبی، به هشت طریق روایت تفسیر ابن عباس اشاره کرده است[۱۳]، وی اقوال ابن عباس را از تفسیر علی بن ابی طلحه، تفسیر عَطِیة بن سعد عوفی، تفسیر ابو محمد بکر بن سهل دِمْیاطی، تفسیر عِکْرمَة بن عبدالله، تفسیر کلبی به روایت‌های محمد بن فُضَیل و یوسف بن بلال و حبان بن علی عَنْزی و صالح بن محمد تِرْمِذی نقل کرده است. ثعلبی تصریح کرده که صالح بن محمد بر تفسیر ابن عباس چهار هزار حدیث افزوده است.[۱۴]
- عبدالرزاق صَنعانی عمده روایات خود از ابن عباس را از طریق سُفیان بن عُیینه از عَمرو بن دینار از عطاءبن ابی رباح از ابن عباس نقل کرده[۱۵] در حالی‌که طبری هیچ روایتی را از این طریق نقل نکرده است.
- بخاری و مسلم، روایات تفسیری ابن عباس را به نقل از عطاء بن سائب از سعید بن جبیر از ابن عباس نقل کرده‌اند.[۱۶]
- ضعیف‌ترین طریق روایت از ابن عباس، طریق محمد بن مروان سُدّی صغیر از محمد بن سائب کلبی از ابوصالح یا ابومالک گفته شده است[۱۷] ولی ابن عَدی[۱۸] و صاحب المبانی فی نظم المعانی[۱۹]، احادیث تفسیر کلبی از ابوصالح را صحیح دانسته‌اند.
- مجموعه اقوال تفسیری ابن عباس که بکر بن سهل دِمیاطی گرد آورده، مورد توجه عالمان بوده است. احمد بن فارس بن زکریا در تفسیر خود از طریق تفسیر دمیاطی به اقوال تفسیری ابن عباس استناد کرده است.[۲۰]
- هود بن مُحَکَّم هُوّاری، روایات فراوانی به نقل از کلبی در تفسیر خود آورده است[۲۱] مصحح این تفسیر، در مقدمه این کتاب مأخذ اصلی هود بن محکم را در نقل روایات کلبی، تفسیر روایی یحیی بن سلام بصری دانسته است.[۲۲]
استناد در روایات شیعه
استناد به اقوال تفسیری ابن عباس در میان راویان شیعه متداول بوده است.
- حسین بن حکم حِبَری زیدی، روایات فراوانی در بیان شأن نزول آیات از ابن عباس نقل کرده است.[۲۳]
- فرات بن ابراهیم کوفی، از شاگردان حبری، روایات متعددی در بیان شأن نزول آیات از ابن عباس آورده است.[۲۴]
- عبدالعزیز جلودی، مجموعه‌ای از اقوال تفسیری ابن عباس را گردآورده بوده است.[۲۵]
- عبیداللّه بن عبداللّه حسکانی روایات تفسیری فراوانی در فضیلت اهل بیت و شأن نزول آیات در حق ایشان، به نقل از ابن عباس آورده است.[۲۶]
- حسکانی برخی از این روایات را به نقل از تفسیر مُقاتِل بن سلیمان روایت کرده است.[۲۷]
ویژگی روایات
- بیان اسباب نزول آیات؛[۲۸] روایاتی از ابن عباس درباره شأن نزول آیات در حق اهل بیت پیامبر(ص) نقل شده است.[۲۹]
- داستان پردازانه و قصصی بودن[۳۰]
اقوال تفسیری خاص
- پذیرش وجود کلمات غیر عربی در قرآن[۳۱]
- قابل تفسیر دانستن حروف مقطّعه[۳۲]
- دلالت حروف مقطعه بر اسم اعظم خدا[۳۳]
- عدم رویت الهی[۳۴] [۳۵]
- نقل برخی اسرائیلیات[۳۶]
- پذیرش عالم ذر[۳۷]
- عقیده به جبر؛ در تفسیر آیه ۱۷۲ سوره اعراف چند روایت دالّ بر پذیرش قول به عالم ذر از ابن عباس نقل شده که برخی از آنها تعبیراتی حاکی از عقیده به جبر دارد.[۳۸]
تفسیر منسوب
تا چندی پیش، تفسیری به ابن‌عباس نسبت داده می‌شد که به تنویر المقباس نیز معروف بود. در اولین بررسی‌ها این تفسیر به چند مفسر نسبت داده شد.[۳۹] اما در اخرین پژوهش‌ها، نویسنده آن، عبدالله بن مبارک دینوری (درگذشت:اوایل قرن چهارم هجری قمری) دانسته شده است.
ویژگی
- متن تنویرالمقباس کامل است و در تفسیر آیات تنها به بیان معنای آیه و گاه نقل روایتی بسنده شده است.[۴۰]
- در تفسیر حروف مقطّعه، هریک از حروف، نمادی از اسامی خدا یا دالّ بر واقعه‌ای دانسته شده است.[۴۱]
- در تفسیر آیات متشابه مانند آیه پنجم سوره طه، تفسیری تشبیهی از آیه ارائه شده است.[۴۲]
- مولف در مسئله رؤیت خدا، ذیل آیه ۱۴۳ سوره اعراف، گفته که این دیدار تنها در آخرت صورت می‌گیرد.[۴۳]
- شأن نزول برخی آیات در مورد اهل بیت، در باره افراد دیگری ذکر شده است.[۴۴]
ظاهراً اولین بار تنویرالمقباس در ۱۲۹۰ق. در قاهره چاپ شده است. چاپ‌های متعددی از این کتاب در دست است که هیچیک انتقادی نیست.[۴۵] تفسیر ابن عباس با تفسیر سوره حمد آغاز شده و (الحمد لله) را همان شکرکردن خداوندی دانسته که به خلقش احسان کرده و مردمان او را در برابر نعمت‌هایش و هدایت‌شان به ایمان شکر می‌گزارند. [۴۶]پایان بخش کتاب تفسیر سوره ناس است. رب الناس به سیّد جن و انس تفسیر شده است.خَنّاس نیز شیطانی دانسته شده که هنگام ذکر الهی پنهان گشته و وقتی ذکر خدا نباشد در دل های خلق( هم جن و هم انس) وسوسه می‌کند. [۴۷]
دیگر آثار قرآنی
از این کتاب در منابع با نام لغة القرآن و لغات القبایل الواردة فی القرآن الکریم نیز یاد شده و چاپ‌های آن عبارتند از:
- صلاح الدین مُنَجِّد بر اساس روایت عبداللّه بن حسین بن حَسْنون سامری
- عبدالمجید سیدطلب با نام لغات القبایل الواردة فی القرآن الکریم، به روایت ابوعُبَید قاسم بن سلاّم[۵۱]
- احمد بولوط با عنوان غریب القرآن[۵۲]
- فؤاد عبدالباقی بر اساس ترتیب الفبایی
- با تحقیق عایشه عبدالرحمان بنت الشّاطی
- با تحقیق ابراهیم سامرایی
نسخه کهنی از این رساله، متعلق به قرن چهارم قمری، در کتابخانۀ ظاهریۀ دمشق [۵۵] موجود است[۵۶] در کتابخانۀ دیوان هند[۵۷] متن تفسیری منسوب به ابن عباس در تفسیر سوره واقعه وجود دارد که با متن تنویرالمقباس تشابهی ندارد.[۵۸]
پانویس
- ↑ برگ، ص۱۳۱ـ۱۳۲
- ↑ سَلْقینی، ص۱۵۴ـ۱۵۵
- ↑ رجوع کنید به گولدفلد، ص۱۲۸
- ↑ روحانی، ص۱۴۱
- ↑ سلقینی، ص۱۴۷ـ ۱۴۸
- ↑ سیوطی، ج۴، ص۲۳۷؛ علی بن ابی طلحه، مقدمة راشد عبدالمنعم رجال، ص۲۴
- ↑ مِزّی، ج۲۰، ص۴۹۱
- ↑ رجوع کنید به علی بن ابی طلحه، مقدمه راشد عبدالمنعم رجال، ص۶۵ـ۷۶
- ↑ سلقینی، ص۹۰ـ۹۱، ۱۷۰ـ۱۷۶؛ علی بن ابی طلحه، مقدمه راشد عبدالمنعم رجال، ص۳۴
- ↑ نوفل، ج۱، ص۲۷۲ـ۲۷۳
- ↑ زیدان، ج۱، ص۲۲۱؛ نیز رجوع کنید به ابن ندیم، ص۳۶
- ↑ نوفل، ج۱، ص۲۹۷
- ↑ ثعلبی، ج۱، ص۷۵ـ۷۷؛ نیز رجوع کنید به گولدفلد، ص۱۳۰ـ۱۳۴
- ↑ ثعلبی، ج۱، ص۷۷؛ نیز رجوع کنید به گولدفلد، ص۱۳۴
- ↑ سلقینی، ص۱۴۸ـ۱۴۹
- ↑ سلقینی، ص۱۵۰؛ سیوطی، ج۴، ص۲۳۹
- ↑ سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن،۱۳۹۴ق، ۱۹۷۴م، ج۴، ص۲۳۹
- ↑ ، ابن عدی، ج۶، ص۱۲۰
- ↑ رجوع کنید به مقدمتان فی علوم القرآن، ص۱۹۷
- ↑ رجوع کنید به قرطبی، ج۲۰، ص۲۰۴
- ↑ برای نمونه رجوع کنید به ج۱، ص۹۴ـ۹۵، ۹۸، ۱۰۱، ۱۲۹ـ۱۳۱، ج۲، ص۱۷۱، ۲۱۴، ۲۱۸
- ↑ شریفی، ج۱، ص۲۱ـ۲۴، ۲۹، ۳۴
- ↑ برای نمونه رجوع کنید به ص۲۳۵، ۲۳۷، ۲۴۲ـ۲۴۳، ۲۴۹، ۲۵۳
- ↑ فرات کوفی، تفسیر فرات الکوفی، چاپ محمدکاظم، تهران، ۱۴۱۰ق/۱۹۹۰م،ص۵۳، ۵۹ـ۶۰، ۷۷، ۱۰۱، ۱۵۸، ۴۸۱
- ↑ نجاشی، ص۲۴۲
- ↑ برای نمونه رجوع کنید به حسکانی، شواهد التنزیل لقواعدالتفضیل، چاپ محمدباقر محمودی، تهران، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۰م. ج۱، ص۳۰، ۵۲، ۵۶ ـ۵۷، ۶۴ـ۶۸،۷۰، ۷۵ـ۷۶، ۸۶، ۹۳ و ج۲، ص۱۵۲، ۱۵۴، ۲۱۳، ۲۷۸
- ↑ رجوع کنید به ج۲، ص۶؛ قس خطیب بغدادی، ج۱۴، ص۷۸ـ۷۹
- ↑ رجوع کنید به واحدی نیشابوری، ص۹، ۱۱، ۱۳، ۲۰، ۵۲، ۱۸۱
- ↑ صنعانی، ج۱، ص۱۰۸؛ نَحاس ، ج۱، ص۳۰۵؛ واحدی، ص۵۸
- ↑ رجوع کنید به خطیب بغدادی، ج۱، ص۵۶
- ↑ نوفل، ج۱، ص۴۴۹
- ↑ نوفل، ج۱، ص۴۳۵
- ↑ طبری، ج۱، ص۶۷ـ۶۸، ج۲، ص۹۷
- ↑ طبری، ج۷، ص۱۹۹
- ↑ قاضی عبدالجبار، ج۴، ص۲۱۳ـ۲۱۵؛ نوفل، ج۱، ص۵۳۸
- ↑ برای نمونه رجوع کنید به طبری، ج۱، ص۱۸۷، ۳۶۲ـ۳۶۳؛ نیز رجوع کنید به ربیع، ص۱۰۴، ۲۳۹، ۲۴۳ـ۲۴۴، ۲۴۸ـ۲۴۹، ۲۶۳، ۲۸۶، ۳۸۱ـ۳۸۲
- ↑ رجوع کنید به طبری، ج۹، ص۷۵ـ۷۷
- ↑ طبری، ج۹، ص۷۶
- ↑ ریپین، ۱۹۹۴، ص۳۹؛ برگ، ص۱۳۵
- ↑ تنویر المقباس، برای نمونه رجوع کنید به: عبدالله بن عباس، تنویرالمقباس، مکتبة الشعبیة، قاهره، ۱۳۹۳ق/۱۹۷۲م. ص۴، ۲۸
- ↑ برای نمونه رجوع کنید به: عبدالله بن عباس، تنویر المقباس، ۱۳۹۳ق، ص۳، ۴۲، ۱۲۴
- ↑ عبدالله بن عباس، تنویر المقباس، ۱۳۹۳ق،ص۲۶۰
- ↑ عبدالله بن عباس، تنویرالمقباس، ۱۳۹۳ق، ص۱۳۷، ۱۴۱
- ↑ روحانی، ص۱۴۲
- ↑ رجوع کنید به ریپین، ۱۹۹۴، ص۴۱
- ↑ الفیروز آبادی، تنوير المقباس من تفسير ابن عباس، لبنان دارالکتب العلمیه، ص۲.
- ↑ الفیروز آبادی، تنوير المقباس من تفسير ابن عباس، لبنان دارالکتب العلمیه، ص۵۵۲.
- ↑ ریپین، ۱۹۸۱، ص۱۵، ۱۷؛ ریپین، ۱۹۸۳، ص۳۳۲
- ↑ مهدوی راد، سیر نگارش‌های علوم قرآنی، تهران، ۱۳۷۹ش، ص۱۳
- ↑ سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ۱۳۹۴ق، ج۲، ص۶ـ۵۷
- ↑ کویت، ۱۴۰۴ق
- ↑ قاهره، ۱۴۱۳ق.
- ↑ مهدوی‌راد،سیر نگارش‌های علوم قرآنی، تهران، ۱۳۷۹ش، ص۱۴
- ↑ سیوطی، الاتقان فی علوم القران، ۱۳۹۴ق، ج۲، ص۶۸ـ ۱۰۵
- ↑ ش۳۸۴۹
- ↑ رجوع کنید به خیمی، فهرس مخطوطات دارالکتب الظاهریة علوم القرآن الکریم، دمشق ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.ج۲، ص۲۸۲ـ۲۸۳
- ↑ مجموعة ۳۷۹۵، از برگ ۶۵ ب تا ۹۲ ب
- ↑ ریپین، ۱۹۹۴م، ص۵۸
منابع
- ابن عدی، الکامل فی ضعفاء الرجال، چاپ سهیل زکار، بیروت ۱۴۰۹ق/۱۹۸۸م.
- تنویرالمقباس، مکتبة الشعبیة، قاهره، ۱۳۹۳ق/۱۹۷۲م.
- احمدبن محمد ثعلبی، الکشف و البیان، المعروف تفسیرالثعلبی، چاپ علی عاشور، بیروت، ۱۴۲۲ق/۲۰۰۲م.
- حسین بن حکم حبری، تفسیر الحبری، چاپ محمدرضا حسینی، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۷م.
- عبیداللّه بن عبداللّه حسکانی، شواهد التنزیل لقواعدالتفضیل، چاپ محمدباقر محمودی، تهران، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۰م.
- صلاح الدین محمد خیمی، فهرس مخطوطات دارالکتب الظاهریة علوم القرآن الکریم، ج۲، دمشق ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
- آمال محمد عبدالرحمان ربیع، الاسرائیلیات فی تفسیرالطبری: دراسة فی اللغة و المصادر العبریة، قاهره، ۱۴۲۲ق/۲۰۰۱م.
- محمدحسین روحانی، تفسیر کلامی قرآن، تهران، ۱۳۷۱ش.
- جرجی زیدان، کتاب تاریخ آداب اللغة العربیة، مصر، ۱۹۱۱ـ۱۹۱۴م.
- عبداللّه بن محمد سلقینی، حبرالامة عبداللّه بن عباس و مدرسة فی التفسیر، بیروت ۱۴۰۷ق/۱۹۸۶م.
- عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۹۶۷م، چاپ افست قم، ۱۳۶۳ش .
- عبدالرزاق بن همام صنعانی، تفسیرالقرآن، چاپ مصطفی مسلم محمد، ریاض ۱۴۱۰ق/۱۹۸۹م.
- علی بن ابی طلحه، صحیفة علی بن ابی طلحة عن ابن عباس فی تفسیرالقرآن الکریم، چاپ راشد عبدالمنعم رجال، قاهره، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۱م.
- قاضی عبدالجباربن احمد، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، ج۴، چاپ محمدمصطفی حلمی و ابوالوفا.
- محمدبن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
- فرات بن ابراهیم کوفی، تفسیر فرات الکوفی، چاپ محمدکاظم، تهران، ۱۴۱۰ق/۱۹۹۰م.
- یوسف بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، ج۲۰، چاپ بشار عواد معروف، بیروت، ۱۴۱۳ق/۱۹۹۲م.
- مقدمتان فی علوم القرآن، چاپ آرتور جفری و عبداللّه اسماعیل صاوی، قاهره، ۱۳۹۲ق/۱۹۷۲م.
- محمدعلی مهدوی راد، سیر نگارش‌های علوم قرآنی، تهران، ۱۳۷۹ش.
- احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.
- احمدبن محمد نحاس، معانی القرآن الکریم، چاپ محمدعلی صابونی، مکه، ۱۴۰۸ـ ۱۴۰۹ق.
- احمداسماعیل نوفل، مجاهد: المفسر و التفسیر، ج۱، قاهره، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۰م.
- Herbert Berg, The development of exegesis in early Islam , Richmond, Engl. ۲۰۰۰.
- Isaiah Goldfeld, "The Tafsir of ـ Abdallah b. ـ Abbas", Der Islam , vol. ۵۸, no.۱ (۱۹۸۱).
- Andrew Rippin, "Ibn ـ Abbas's al-Lughat fi'l Qur'an ", BSOAS , ۴۴ (۱۹۸۱).
- idem, "Ibn ـ Abbas's Gharib al-Qur'an ", ibid, ۴۶ (۱۹۸۳).
- idem, "Tafs ¦ â r ibn ـ Abba ¦ s and criteria for dating early tafs ¦ â r texts", Jerusalem Studies in Arabic and Islam , ۱۸ (۱۹۹۴).
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: دانشنامه جهان اسلام
- تنوير المقباس من تفسير ابن عباس