عاشورا، روز دهم از ماه محرّم. اهمیت این روز برای شیعیان به‌دلیل واقعه کربلا در روز ۱۰ محرم سال ۶۱ قمری است. امام حسین(ع) در روز عاشورا به همراه یارانش در کربلا در جنگ با سپاه کوفه به فرماندهی عمر بن سعد به شهادت رسید.
| سوگواری محرم | |
|---|---|
 تابلوی عصر عاشورا یکی از آثار نگارگری محمود فرشچیان | |
| رویدادها | |
| نامه‌های کوفیان به امام حسین(ع) • نامه امام حسین(ع) به اشراف بصره • روز عاشورا • واقعه کربلا • واقعه عاشورا (از نگاه آمار) • روزشمار واقعه عاشورا • اسیران کربلا | |
| افراد | |
| امام حسین(ع) • علی اکبر • علی‌اصغر • عباس بن علی • حضرت زینب(س) • سکینه بنت حسین • فاطمه دختر امام حسین • مسلم بن عقیل • شهیدان کربلا • اسیران کربلا | |
| جای‌ها | |
| حرم امام حسین(ع) • تل زینبیه • حرم حضرت عباس(ع) • گودال قتلگاه • بین‌الحرمین • نهر علقمه | |
| مناسبت‌ها | |
| تاسوعا • عاشورا • دهه محرم • اربعین • دهه صفر | |
| مراسم | |
| مرثیه‌خوانی • نوحه • تعزیه • روضه • زنجیرزنی • سینه‌زنی • سقاخانه • سنج و دمام • دسته عزاداری • شام غریبان • تشت‌گذاری • نخل‌گردانی • قمه‌زنی • راهپیمایی اربعین • تابوت‌گردانی • مراسم تابوت | |
شیعیان همه‌ساله با آغاز ماه محرم عزاداری می‌کنند. مراسم عزاداری در بیشتر مناطق تا روزهای ۱۱ و ۱۲ محرم و در بعضی مناطق تا پایان ماه صفر ادامه می‌یابد. اوج این عزاداری‌ها در روز عاشوراست. این روز در تقویم رسمی ایران، عراق، افغانستان، پاکستان و هند، تعطیل است.
معنی لغوی
عاشور، عاشورا و عاشوراء، بنا به قول مشهور علمای لغت، دهم محرم را گویند و آن روزی است که حسین بن علی(ع) شهید شد.[۱] در «جمهرة اللغة» آمده است روز عاشورا پس از اسلام به این نام خوانده شده و در جاهلیت چنین نامی وجود نداشته است.[۲] گفته شده بعضی از واژه‌شناسان، عاشورا را کلمه‌ای عبرانی و مُعَرَّب (عربی شده) واژه عاشور دانسته‌اند.[۳] عاشورا در زبان عبری برای نامیدن روز دهم ماه تشری یا تیشری (ماه یهودی) به کار می‌رود.[۴][یادداشت ۱] امام عسکری(ع) در توقیعی که برای وکیلش قاسم بن علاء نوشته است دعایی را برای روز سوم شعبان توصیه کرده و در پایان آخرین دعای امام حسین(ع) را در روز عاشورا نقل کرده و از عاشورا به عنوان «یوم کُوثِرَ» یاد کرده است. علامه مجلسی در بحارالانوار کُوثِر را فعل مجهول دانسته یعنی روزی که به واسطه کثرت دشمن امام حسین(ع) مغلوب واقع شد.(ای صار مغلوباً بکثرة العدو) [۶]
پیش از واقعه کربلا
در روایتی از امام باقر(ع) نقل شده: روزه در عاشورا قبل از واجب شدن روزه ماه رمضان معمول بوده، ولی پس از آن ترک شده است.[۷]
اهل سنت روز عاشورا را سالگرد روزی می‌دانند که حضرت موسی(ع) دریای سرخ را شکافت و به همراه پیروانش از آن عبور کرد و این روز را گرامی داشته و روزه گرفتن در این روز را مستحب می‌دانند.[۸]
روز عاشورا پس از واقعه کربلا
- برای اطلاعات بیشتر، اینها را هم ببینید: واقعه کربلا و روز عاشورا (وقایع)
واقعه کربلا در جمعه دهم مُحَرَّم سال ۶۱ قمری رخ داد.[۹][یادداشت ۲] در این واقعه، میان سپاه امام حسین(ع) و یزید بن معاویه جنگ درگرفت که از صبح روز عاشورا تا عصر طول کشید و در آن امام حسین(ع) و تمامی یارانش به جز امام سجاد(ع) به شهادت رسیدند.[۱۱] در عصر روز عاشورا و پس از شهادت امام حسین و یارانش، لشکر عمر بن سعد به خیمه‌های اهل بیت امام حسین یورش بردند و به غارت و آتش زدن خیمه‌ها پرداخته و همه زنان و کودکان را به اسارت گرفتند و جنازه شهدا را نیز زیر سم اسبان لگدکوب کردند.[۱۲]
بنی‌امیه پس از واقعه کربلا با اقداماتی مانند ذخیره آذوقه یک سال خود، تبریک و شادباش گفتن و لباس‌های نو پوشیدن و روزه گرفتن، روز عاشورا را مبارک شمردند[۱۳] چنانکه در زیارت عاشورا آمده است: «هذا یومٌ تَبَرَّکت بِهِ بَنُوأُمَیةَ؛ این روزی است که بنی‌امیه آن را مبارک می‌دانستند».[۱۴]
امامان شیعه از روزه روز عاشورا نهی کرده‌اند و در برخی موارد گفته‌اند که در روز عاشورا تا نزدیک غروب چیزی نخورید و نیاشامید؛ اما نزدیک غروب چیزی بخورید تا روزه اصطلاحی نباشد.[۱۵]
سوگواری در روز عاشورا
روز عاشورا مهم‌ترین روز عزاداری در فرهنگ شیعیان است. در هر جایی که گروهی از شیعیان حضور داشته باشند در این روز مراسم سوگواری برگزار می‌شود. کشورهای شیعه‌نشین در این روز تعطیل رسمی هستند. بازارها و کسب و کار نیز تعطیل است. عزاداری که در ده روز اول محرم معمولا شب‌ها و در مکان‌های سرپوشیده برگزار می‌شد به کوچه و خیابان‌ها منتقل می‌شود و مردم به صورت دسته‌های عزاداری حرکت می‌کنند. دسته‌های عزادار با خود پرچم‌های عزا، عَلَم، کتل، توغ، سایر نشان‌های مربوط به عزاداری امام حسین(ع) را حمل می‌کنند. عزاداری روز عاشورا تا ظهر طول می‌کشد. دسته‌جات عزا معمولا به اماکن مذهبی عمومی مثل حرم امامان یا امامزادگان منطقه و منزل عالمان ساکن هر شهر می‌روند. در برخی مناطق نیز آخرین نقطه حرکت عزادارن قبرستان و محل دفن اموات است.
نخستین بار آل بویه این روز را تعطیل عمومی اعلام کردند و مردم به عزاداری مشغول شدند.[۱۶]
شیعیان و حتی برخی اهل سنت و ادیان غیراسلامی، روز عاشورا را برای زنده‌داشت شهیدان کربلا به سوگ می‌نشینند. سوگواری محرم، در آغاز با گریه و شعرخوانی مُنشِدان صورت می‌گرفت؛ اما رفته‌رفته مداحی، روضه‌خوانی، شمایل‌کشی، سینه‌زنی، تعزیه و جز آن بر مراسم سوگواری افزوده شد. بیشتر این آیین‌ها در دوران آل‌بویه،[۱۷] صفویه[۱۸] و قاجار[۱۹] شکل گرفتند. برخی از عالمان دینی و روشنفکران مقابله‌هایی با بعضی از این آیین‌ها (به‌ویژه قمه‌زنی) داشته‌اند.
اعمال روز عاشورا
شیخ عباس قمی در مفاتیح الجنان می‌گوید: «شایسته است شخص در این روز مشغول کاری از کارهای دنیا نگردد و غمگین باشد و این امر در نحوه پوشش و خوراکش نمایان باشد. این روز را بر امام حسین(ع) عزاداری کند و آن حضرت را زیارت کند. خواندن هزار مرتبه توحید، دعای عشرات، خودداری از خوردن و آشامیدن اما بدون قصد روزه و هزار مرتبه لعن بر قاتلان امام حسین(ع) نیز از اعمال ذکر شده برای این روز است.»[۲۰]
عاشورا پیش از اسلام
یهودیان، مسیحیان و اعراب زمان جاهلیت عاشورا را بزرگ می‌داشته و این روز را روزه می‌گرفته‌اند.[۲۱] از رسول خدا(ص) روایت شده: یک روز قبل از عاشورا و یک روز بعد از آن را هم روزه بگیرید تا از شباهت به یهود که فقط روز دهم را روزه می‌گرفتند خارج شوید.[۲۲]
شیخ صدوق در کتاب المقنع گفته است که هر کس روز عاشورا روزه بگیرد، گناهان هفتاد سالش آمرزیده می‌شود و وقایع زیر را برای آن روز نقل کرده است:
- توبه آدم
- قرار گرفتن کشتی نوح بر کوه جودی
- عبور حضرت موسی(ع) از دریا
- به دنیا آمدن حضرت عیسی(ع)
- خارج شدن حضرت یونس(ع) از شکم ماهی
- بیرون آمدن حضرت یوسف(ع) از چاه.[۲۳]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ نک: دهخدا، لغت‌نامه دهخدا، ذیل واژه «عاشورا».
- ↑ ابن دريد، جمهرة اللغة، ۱۹۸۷م، ج۲، ص۷۲۷.
- ↑ صفایی و سعیدی، «عاشورا»، ص۱۵.
- ↑ صفایی و سعیدی، «عاشورا»، ص۱۵.
- ↑ https://abadis.ir/fatofa/%D8%AA%DB%8C%D8%B4%D8%B1%DB%8C/
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱۰۱،(ج۹۸) صص۳۴۸-۳۴۹.
- ↑ صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۸۵.
- ↑ دبیری، «روز عاشورا را چگونه بگذرانیم؟»
- ↑ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبین، موسسه اعلمی للمطبوعات، ص۸۴.
- ↑ https://hawzah.net/fa/Article/View/13056/پژوهشی-درباره-تاریخ-شمسی-عاشورا
- ↑ صفایی و سعیدی، «عاشورا»، ص۱۶.
- ↑ صفایی و سعیدی، «عاشورا»، ص۱۶.
- ↑ قمی، مفاتیح الجنان، اسوه، ص۲۹۰.
- ↑ قمی، مفاتیح الجنان، اسوه، ذیل «زیارت عاشورا».
- ↑ نگاه کنید به: استادی، «پیشینه عاشورا»، ص۴۲.
- ↑ موسسه شیعه شناسی، سنت عزاداری و منقبت‌خوانی، ص۷۹
- ↑ آئینه‌وند، سنت عزاداری و منقبت‌خوانی، ۱۳۸۶ش، ص۶۵-۶۶ به نقل از: ابن‌کثیر، البدایه و النهایه، ج۱۱، ص۱۸۳؛ ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج۳، ص۴۲۵.
- ↑ آئینه‌وند، سنت عزاداری و منقبت‌خوانی، ۱۳۸۶ش، ص۱۴۷ به نقل از: نصرالله فلسفی، زندگانی شاه‌عباس اول، ج۳، ص۸۴۷.
- ↑ مظاهری، رسانه شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۸۷.
- ↑ قمی، مفاتیح الجنان، اسوه، ص۲۸۹-۲۸۸.
- ↑ نگاه کنید به: استادی، «پیشینه عاشورا»، ص۳۹-۳۸.
- ↑ استادی، «پیشینه عاشورا»، ص۳۷-۳۸، به نقل از: بیهقی، ج۴، ص ۲۸۷، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۳، ص ۱۵۰، محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح بخاری، ج۳، ص ۵۷.
- ↑ صدوق، المقنع، ۱۴۱۵ق، ص۲۰۸.
یاداشت
- ↑ نخستین ماه از سال مدنی عبری و همچنین ماه هفتم از سال در تقویم مذهبی عبری محسوب می‌شود. این ماه پاییزی و سی روزه است.[۵]
- ↑ برخی از پژوهشگران روز عاشورا رابراساس تاریخ شمسی روز دوشنبه ۲۰یاسه شنبه ۲۱ مهر ماه سال ۵۹ شمسی دانسته‌اند. شعرانی روز دوشنبه که نظر کلینی و شیخ طوسی است را به صحت نزدیک‌تر دانسته است. [۱۰]
منابع
- ابن درید، محمد بن حسن، جمهرة اللغة، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۹۸۷م.
- استادی، رضا، «پیشینه عاشورا»، در کتاب عاشوراشناسی، به همت پژوهشکده تحقیقات اسلامی، قم، زمزم هدایت، ۱۳۸۷ش.
- ابوالفرج اصفهانی، علی بن حسین، مقاتل الطالبین، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، بی‌تا.
- صفایی، مهوش و محمدحسن سعیدی، «عاشورا»، در دایرة المعارف تشیع (ج۱۱)، زیر نظر احمد صدر حاج سیدجوادی، کامران فانی و بهاءالدین خرمشاهی، تهران، موسسه انتشاراتی حکمت، چاپ دوم، ۱۳۹۰ش/۱۴۳۲ق.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه دهخدا، تهران، ۱۳۷۷ش.
- صدوق، محمد بن علی بن بابویه، المقنع، قم، مؤسسة امام مهدی(عج)، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
- صدوق، محمد بن علی بن بابویه، من لایحضره الفقیه، تحقیق علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
- قمی، عباس، مفاتیح الجنان، قم، اسوه، بی‌تا.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، الناشر: مؤسسة الوفاء، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق، بی جا.
- پژوهشی درباره تاریخ شمسی عاشورا؛https://hawzah.net/fa/Article/View/13056/پژوهشی-درباره-تاریخ-شمسی-عاشورا
- «عاشورا چه روزی و در چه فصلی اتفاق افتاده است؟»؛ https://www.khabaronline.ir/news/116080/عاشورا-چه-روزی-و-در-چه-فصلی-اتفاق-افتاده-است