علم‌کشی (آیین)

علم کشی

آئین‌ها
تصویری از مراسم علم گردانی مرسوم در ایران
زمان‌برگزاری	ایام محرم
منشأ تاریخی	در سده ۵ تا ۶ قمری
اشیاء و نمادها	علم
وجه نمادین	علم احترام در تشییع جنازه بزرگان یا علم حضرت عباس
آئین‌های مهم
سینه‌زنی • افطاری • تشییع جنازه • تعزیه خوانی سایر آئین‌ها

عَلَم‌کِشی یا عَلَم‌گَردانی از سنت‌های سوگواری محرم و در تشییع جنازه افراد مهم در کشورهای ایران، افغانستان و پاکستان انجام می‌شود. در طی این مراسم، بر پایه رسوم بومی، علم‌های مختلفی را طراحی، ساخته و آماده می‌کنند و در طول مراسم عزاداری، علم را با آداب و رسومی خاص، به حرکت درمی‌آورند. در میان منابع در خصوص خاستگاه این مراسم، اختلاف است و برخی آن را مربوط به دوران صفویان به واسطه ورود از فرهنگ مسیحیان و گروهی دیگر آن را مربوط به دوران ایران باستان پیش از اسلام می‌دانند که به مرور در فرهنگ اسلامی ورود و مخصوص به ایام عزاداری محرم شد.

مراجع تقلید در خصوص این مراسم، منعی را مطرح نکرده‌اند و برخی از مراجع به جهت احیاء شعائر دانستن آن، این مراسم را مطلوب عنوان کرده‌اند. با این وجود در ایران، به خاطر مقابله با فرهنگ اشتباه در عزاداری و جلوگیری از معضلات شهری آن، ممنوع اعلام شده‌است.

اهمیت و خاستگاه

علم‌گردانی از آئین‌های مرسوم در عزاداری محرم است که توسط شیعیان مورد استفاده قرار می‌گیرد. بیشتر مراجع تقلید این رسم را بلامانع دانسته‌اند. علم‌کشی بعضاً به عنوان نمادی از علمداری حضرت عباس تلقی می‌شود. علم‌داران در جلو یا عقب دسته عزاداری، وظیفه نظم دسته را برعهده دارند.

به گفته نویسنده مدخل «علم و علم‌گردانی» دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، عَلَم‌کشی یا عَلَم‌گردانی، یکی از مراسم کهن ایرانی است که در تشییع جنازه‌های نظامیان و کشتگان جنگ انجام می‌شد و در دوره معاصر فقط برای عزاداری محرم از آن استفاده می‌شود.

برخی بر این باورند که خاستگاه این سنت و حتی خاستگاه علم‌های مرسوم امروزی، از فرهنگ مسیحیان ریشه گرفته‌است. بر اساس این نظریه، با رونق دستگاه تشیع در حکومت صفویان، وزارتی برای انجام مناسک عزاداری شکل گرفت و به همین دلیل برای شناخت تشریفات عزاداری در فرهنگ غرب، وزیر به ممالک اروپایی اعزام شد تا رسوم عزاداری را بررسی و در صورت لزوم در ایران پایه‌ریزی کند. از همین رو برخی با فرهنگ علم‌کشی و علم‌گردانی مخالفت داشتند. در مقابل برخی بر این باورند که ریشه علم عزاداری، از فرهنگ ایران پیش از اسلام گرفته شده‌است. در آن روزگاران برای مشخص شدن محل یک مراسم آئینی، با استفاده از پارچه‌ها، علمی بلند را شکل می‌دادند و بر درب خانه مورد نظر نسب می‌کردند. بعدها آق قویونلوها و قره قویونلوها این رسم را با تغییر در شمایل علم، در عزاداریهای مذهبی به کار بردند. بر اساس باور این گروه، طرح چلیپا که در علم‌ها استفاده می‌شود، یک نماد کهن ایرانی است.

شیوه اجرا

علم‌گردانی در مناطق مختلف شیعه‌نشین گزارش شده است و در هر منطقه، شیوه به خصوصی برای اجرای آن رعایت می‌شود. علاوه بر شیوه مراسم‌های مرتبط با علم،‌ شمایل علم نیز در فرهنگ‌ها متفاوت است.

در ایران

علم‌های مرسوم در ایران شیئی فلزی است که زبانه‌های متعددی دارد و زبانه وسطی آن از باقی زبانه‌ها بزرگتر است. تعداد زبانه‌های علم عموماً یازده عدد یا بیشتر است از جنس فولاد و سنگین خواهد بود. از تمثال‌های طاووس، کبوتر گنبد و بوته در این نماد استفاده می‌شود. در ایران، مراسم علم‌کشی به صورت بلند کردن این جسم سنگین بر دوش توسط شخصی است که به او علم‌کش می‌گویند. وی این علم را در داخل بند تسمه ای که به کمر خویش بسته‌است نگه می‌دارد و حرکت می‌کند. علم‌کشی به نوعی زورآزمایی و هنر است. علم‌کش، وقتی به اماکن مقدس می‌رسد، به نشانه احترام علم را به گونه ای تکان می‌دهد که سر علم به نشانه تعظیم تکان بخورد. در شهر قم مرسوم است که علم را در پشت دسته عزاداری حرکت دهند. اما در برخی نواحی علم در پیش دسته عزاداری حرکت می‌کند.

به گزارش منابع، در برخی از نواحی ایران، علم‌گردانی با آداب خاصی همراه است. در مراسم علم‌گردانی در روستاری چارک بوشهر، علم‌کش باید علم را به داخل حیات همه خانه‌های روستا ببرد تا در آنجا عزاداری صورت بگیرد. در طول حرکت علم نیز نوحه خوانی صورت می‌گیرد. در ناحیه گرمسار نیز علم را به منظور جمع‌آوری کمک و نذورات مردمی می‌گردانند. در برخی نواحی نیز علم‌ها را ایستاده و بدون حرکت نگه می‌دارند.

در افغانستان

مراسم علم‌گردانی مرسوم در افغانستان

منابع نقل کرده‌اند که در هفتم محرم، مراسم تحت عنوان علم‌کشی در افغانستان اجرا می‌شود. در پی این مراسم، علمی را در ششم محرم، با بستن پارچه‌ها تزئین می‌کنند و روز بعد، عزاداران علم را حمل می‌کنند و داخل حسینیه می‌برند و به احترام علم که نمادی از حضرت عباس است، می‌ایستند و عزاداری می‌کنند.

در پاکستان

تقی‌زاده داوری، از شیعه‌شناسان ایرانی، گزارش کرده‌است که در پاکستان، رسمی شبیه به عَلَم‌کِشی با نام عَلَم‌بِدَرکردن وجود دارد که بر اساس آن، مردم بر پایه نذر خود، یک علم از امامباره خارج می‌کنند و چند روز بعد، دسته‌جات عزاداری امام‌باره به سمت خانه مورد نظر حرکت کرده و علم را از خانه تحویل می‌گیرند تا به امام‌باره بازگردانند. در طی این مراسم، صاحب خانه از دسته عزاداری پذیرایی می‌کند. رسم علم‌کشی در این کشور با نام جلوس هم شناخته می‌شود.

یک نمونه علم مرسوم در ایران

تاریخچه

به نوشته دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، قدیمی‌ترین علم‌های ایرانی، مربوط به دوره آق‌قویونلو و قراقویونلو است که در موزه توپ‌قاپی استانبول نگهداری می‌شود. یکی از قدیمی‌ترین سندها بر استفاده از علم در مراسم علم‌کشی، مینیاتورهای مربوط به قرن ۱۵ میلادی است. اولین گزارش در خصوص علم‌گردانی، مربوط به دوره صفویه و در اصفهان است. پیترو دلاواله (درگذشت ۱۶۵۲م) جهانگرد ایتالیایی، که در محرم ۱۰۲۷ / ژانویهٔ ۱۶۱۸ در اصفهان سوگواری مردم را مشاهده کرده، گزارش داده‌است که روز دهم محرم، از تمام محلات اصفهان، دسته‌های بزرگی به راه می‌افتادند که بیرق و علم با خود حمل می‌کردند. آورده‌اند که علم‌ها در قم به صورت رخت‌پوش بودند که توسط علم‌کش روی دست، دهان یا پیشانی قرار می‌گرفتند. در قم رسم بوده‌است هر محله حداقل یک علم داشته باشد.

در سال ۱۳۸۵ش برخی از موارد علم‌کشی در ایران، توسط اداره تبلیغات اسلامی استان تهران ممنوع اعلام شد. مسئولان دولتی این ممنوعیت را که موافقان و مخالفانی داشت ناشی از ایجاد مشکلات ترافیکی در سطح شهر و مقابله با فرهنگ‌های اشتباه در عزاداری عنوان کردند.

مستندی با عنوان «نشان»، به کارگردانی فرزاد جعفری، بر روی تاریخچه علم و علم‌کشی کار تحقیقاتی کرده‌است.

دیدگاه فقها

سید علی خامنه‌ای از مراجع تقلید شیعه، استفاده از علم و علم‌کشی را فی‌نفسه (به خودی خود) بلامانع می‌داند و تأکید می‌کند که نباید به عنوان جزئی از دین محسوب شود. سید علی حسینی سیستانی، سید موسی شبیری زنجانی و حسین وحید خراسانی نیز استفاده از علم را بلامانع می‌دانند. لطف‌الله صافی گلپایگانی استفاده از علم را به خاطر تعظیم شعائر، مطلوب می‌داند. در مقابل کسانی چون عبدالله جوادی آملی از مخالفان علم‌کشی و علم‌گردانی است و معتقد است که این رسم باید از عزاداری‌ها حذف شود، چرا که عاری از ارزش معنوی است.