دوازده‌بند محتشم

مقاله متوسط
عدم رعایت شیوه‌نامه ارجاع
از ویکی شیعه
دوازده‌بند محتشم
اطلاعات شعر
نام شعردوازده‌بند محتشم
شاعرمحتشم کاشانی
قالبترکیب‌بند
موضوعسوگ امام حسین(ع)
مناسبتواقعه کربلا
زبانفارسی
زمان سرایشحوالی ۹۸۳-۹۸۰ هجری قمری
انگیزه سرایشبنا به‌درخواست امام علی(ع) در عالم رؤیا
کاربردکتیبه‌نگاری در ایام محرم
ترجمهعربی، انگلیسی
آثار وابستهکتاب سه‌زبانه «ترکیب‌بند محتشم کاشانی»
اشعار مشهور
قصیده لامیه ابوطالبتائیه دعبلدوازده‌بند محتشمهمای رحمتقطعه‌ای از بهشتای اهل حرمبا آل علی هرکه درافتاد ورافتادمکن ای صبح طلوعها علی بشر کیف بشر


دوازده‌بند محتشم از مشهورترین شعرهای فارسی در سوگ امام حسین علیه السلام و واقعه کربلا است که توسط محتشم کاشانی سروده شده است. این سوگ‌سروده در قالب ترکیب‌بند است و زمان سُرایش آن حوالی ۹۸۳-۹۸۰ق است. محتشم کاشانی در سرایش آن از پنج بند راوندی تأثیر گرفته است.

شاعران زیادی با ترکیب‌بندهای خود به استقبال‌ (سرودن شعری بر وزن و قالب دیگر) این دوازده‌بند رفته‌اند. معمولا این ابیات بر کتیبه‌های پارچه‌ای نوشته و در ایام سوگواری محرم در حسینیه‌ها و خیابان‌ها نصب می‌شود. دوازده‌بند به زبان فارسی سروده شده است با این حال در هندوستان، پاکستان، افغانستان، تاجیکستان و در بین عرب‌زبانانِ آشنا به ادبیات فارسی، علاقمندان بسیار دارد.

درباره شاعر و شعر

محتشم از شاعران سده دهم و شمس‌الشعرای دربار شاه طهماسب صفوی بوده است.[۱] از او آثار منظوم و منثوری بر جای مانده است. تقی‌الدین کاشی آثارش را در کلیات محتشم گردآوری کرده است.[۲]

محتشم در سرودن ترکیب‌بندش از پنج‌بند محمد بن علی بن سلیمان راوندی (صاحب راحة‌ الصدور) تاثیر گرفته است. صاحب راحة‌الصدور، پنج‌بندش را در رثای علاء‌الدوله عربشاه در سال ۵۹۹ق سروده است[۳] مطلع بند اول راوندی چنین است؛

آه این چه محنت است که‌اندر جهان فتادآه این چه واقع است که از ناگهان فتاد

دو سده پس از محتشم، سلیمان صباحی بیدگلی اقدام به خلق مرثیه در رثای امام حسین(ع) کرد[۴] او ترکیب‌بندی چهارده‌بندی دارد که با این بیت آغاز می‌شود:

افتاد شامگه به کنار افق نگونخور چون سربریده ازین طشت واژگون[۵]

وقار شیرازی هم از کسانی است که در دوره قاجار، مرثیه را در قالب ترکیب‌بند سروده است.[۶] پس از محتشم شاعرانی با زبان فارسی و عربی به استقبال قصیده معروف او رفته و سعی کرده اند همان مضامین را درقالب شعر بیان کنند. محمدحسین غروی اصفهانی معروف به کمپانی از کسانی است که دوازده بند خودش را با این عنوان در دیوان شعرش سروده است: «دوازده بند فی جواب المحتشم علیه الرحمة»سه بیت نخستش چنین است

باز این چه آتش است که بر جان عالم است؟ باز این چه شعله غم واندوه وماتم است؟
باز این حدیث حادثه جانگداز چیست؟ باز این چه قصه ای است که با غصه توأم است؟
این آه جانگزاست که در مُلک دل بپاست یا لشگر عزاست که در کشور غم است؟

[۷]«محتشم‌نامه» با گردآوری مهدی امین فروغی جستاری درباره ترکیب‌بندهای عاشورایی در استقبال «محتشم کاشانی» است. به گفته امین فروغی، در کتاب «محتشم‌نامه» ۳۴ اثر از بهترین ترکیب‌بندهایی که در استقبال ترکیب‌بند «محتشم‌کاشانی»سروده شده، گرد آمده است. [۸] تاریخ سرایش دوازده‌بند محتشم، حوالی ۹۸۳-۹۸۰ق است.[۹]

آرایه‌های ادبی و ویژگی‌های زبانی

تناسب، تلمیح، جناس و دیگر آرایه‌های لفظی و معنوی از جمله موارد به‌کار رفته در این اثر هستند.[۱۱] سادگی زبان، کاربرد لغات و ترکیبات حماسی و تأثربرانگیز، جملات دارای مساوات، کاربرد لغات عربی هموار و غیردشوار از ویژگی‌های زبانی این ترکیب است.[۱۲]برخی بر این باورند که دوازده بند محتشم از لحاظ هنر شعری، جزو شعرهای درجه‌ی یک و فوق العاده و از لحاظ شعری، درحد اعلای شعر ودر حد بالای هنری سروده شده است است. [۱۳]

خواب محتشم و عنایت اهل‌بیت(ع)

به گفته اسکندربیک منشی، زمانی که محتشم قصیده‌ای در مدح پری‌خان (دختر شاه طهماسب) سرود و خبر آن به شاه طهماسب رسید، وی را به سرودن اشعاری در مدایح و مراثی اهل بیت تشویق کرد.[۱۴] پس از این تشویق، محتشم، ابتدا در استقبال از هفت‌بند ملا حسن کاشی ترکیب‌بندی در مدح حضرت علی(ع) سرود  و سپس شبی در عالم رؤیا به خدمت امام علی(ع) رسید و امام از او خواست تا در مصیبت حسین(ع) مرثیه‌ای بسراید با این مطلع «باز این چه شورش است که در خلق عالم است»   محتشم وقتی در پایان بند پنجم قصیده‌اش به مصرع «هست از ملال گر چه بری ذات ذوالجلال» رسید از ادامه آن درماند تا شبی امام زمان(عج) را در خواب دید که فرمودند: «او در دل است و هیچ دلی نیست بی‌ملال» و شعر را تکمیل کرد.[۱۵]

بیت نخست بند اول دوازده‌بند محتشم بر دیوار تکیه معاون‌الملک

نشر کتاب ترکیب بند محتشم کاشانی

نمونه‌ای از کتیبه‌های افقی که در مجالس عزاداری استفاده می‌شود

کتاب سه زبانه «ترکیب‌بند محتشم کاشانی» با خوشنویسی مجتبی ملک‌زاده، تشعیر مجید مهرگان، تذهیب محمد نباتی ترجمه عربی محمدعلی آذرشب و ترجمه انگلیسی مجید نکودست درباره دوازده‌بند محتشم نوشته شده است. رونمایی رسمی این کتاب در عصر شنبه ۱ تیر ۹۲ بوده است. انتشارات ایران عهده‌دار نشر آن بوده و هدف از نشر این کتاب، بیان ظرافت شعر آیینی ایران در کنار تابلوهای نقاشی قهوه‌خانه‌ای به مخاطبان داخلی و خارجی شمرده شده است.[۱۶]

پانویس

  1. نک: محمدزاده، دانشنامه شعر عاشورایی، ص۸۰۳.
  2. نصیری، اثرآفرینان، ج۴، ص۱۴۰.
  3. صدری، نکاتی چند درباره ترجیع‌بند معروف محتشم کاشانی، ص۹۶.
  4. صدری، نکاتی چند درباره ترجیع‌بند معروف محتشم کاشانی، ص۹۳.
  5. صدری، نکاتی چند درباره ترجیع‌بند معروف محتشم کاشانی، ص۹۴.
  6. صدری، نکاتی چند درباره ترجیع‌بند معروف محتشم کاشانی، ص۹۴.
  7. غروی اصفهانی، محمدحسین، دیوان کمپانی، ص۶۲.
  8. https://www.isna.ir/news/94062314410/
  9. صدری، نکاتی چند درباره ترجیع‌بند معروف محتشم کاشانی، ص۹۴.
  10. مجاهدی، کاروان شعر عاشورا، ص۱۵۷-۱۶۱ به نقل از دیوان محتشم، ص ۲۸۰- ۲۸۵. 
  11. قریشی‌زاده، جلوه‌های زیبایی‌شناسی در ترکیب‌بند محتشم کاشانی، ص۱۰.
  12. صلواتی، صبح تیره، ص۵۰.
  13. https://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=2603
  14. محمدزاده، دانشنامه شعر عاشورایی، ص۸۰۳.
  15. واله داغستانی،تذکره ریاض الشعراء، ج۴، ص۲۰۵۸-۲۰۵۹.
  16. ترکیب‌بند «باز این چه شورش است...» چطور متولد شد؟، سایت خبرآنلاین.

منابع

  • قریشی‌زاده، عبدالرضا، جلوه‌های زیبایی‌شناسی در ترکیب‌بند محتشم کاشانی، «ادبستان فرهنگ و هنر» تیر ۱۳۷۱ش، شماره ۳۱.
  • صدری، مهدی، نکاتی چند درباره ترجیع‌بند معروف محتشم کاشانی، «وقف میراث جاویدان»، تابستان ۱۳۷۷ش، شماره ۲۲.
  • صلواتی، محمود، صبح تیره: تحلیل سبکی ترکیب‌بند محتشم کاشانی در رثای سرور و سالار شهیدان حضرت اباعبدالله(ع)، «کیهان فرهنگی» دی ۱۳۸۷ش، شماره ۲۶۷.
  • مجاهدی، محمدعلی، کاروان شعر عاشورا، زمزم هدایت، قم، ۱۳۸۶ش.
  • محمدزاده، مرضیه، دانشنامه شعر عاشورایی انقلاب حسینی در شعر شاعران عرب و عجم، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات، تهران، ۱۳۸۶ش.
  • نصیری، محمدرضا، اثرآفرینان، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، تهران، ۱۳۸۴ش.
  • واله داغستانی، علی‌قلی بن محمدعلی، تذکره ریاض الشعراء، مقدمه، تصحیح و تحقیق: محسن ناجی نصرآبادی، اساطیر، تهران، ۱۳۸۴ش.
  • ترکیب‌بند «باز این چه شورش است...» چطور متولد شد؟، سایت خبرآنلاین، تاریخ انتشار: ۲ تیر ۱۳۹۲ش.

پیوند به بیرون