ایمان

ایمان اعتقاد قلبی به خدا و یگانگی او، نبوت، آموزه‌های پیامبر اکرم(ص) و دوازده امام معصوم(ع) است. فقیهان شیعه ایمان را از شرایط لازم برای مرجع تقلید، امام جماعت، قاضی و زکات‌گیرنده دانسته‌اند. بنابر نظر بیشتر عالمان شیعه، ایمان نمی‌تواند تقلیدی باشد.

اعتقادات شیعه

‌خداشناسی
توحید	اثبات خدا • توحید ذاتی • توحید صفاتی • توحید افعالی • توحید عبادی • صفات ذات • صفات فعل
فروع	توسل • شفاعت • تبرک • استغاثه
عدل الهی
حُسن و قُبح • بداء • امر بین الامرین
نبوت
عصمت پیامبران • خاتمیت • پیامبر اسلام • معجزه• اصالت قرآن
امامت
باورها	عصمت امامان • ولایت تكوینی • علم غیب • خلیفة‌الله • غیبت • مهدویت • انتظار فرج • ظهور• رجعت • امامت تنصیصی
امامان	امام علی • امام حسن • امام حسین • امام سجاد • امام باقر • امام صادق • امام کاظم • امام رضا • امام جواد • امام هادی • امام عسکری • امام مهدی
معاد
برزخ • معاد جسمانی • حشر • صراط • تطایر کتب • میزان
مسائل برجسته
اهل‌بیت • چهارده معصوم • کرامت • تقیه • مرجعیت • ولایت فقیه • ایمان مرتکب کبیره

متکلمان شیعه، لازمه ایمان را افزون‌بر باور به توحید، نبوت پیامبر(ص)، عدل الهی و معاد، باور به امامت امامان معصوم بعد از پیامبر دانسته‌اند. بنابر آموزه‌های قرآن کریم، ایمان متفاوت از اسلام و در مرتبه‌ای بالاتر از آن است؛ همچنین ایمان، قابلیت کم و زیاد شدن دارد و هیچ‌کسی را نمی‌توان با اکراه و اجبار به ایمان رساند.

بسیاری از عالمان شیعه، بر این باورند که اسلام اعم از ایمان است و بر این اساس، هر مؤمنی، مسلمان دانسته می‌شود؛ ولی هر مسلمانی لزوماً مؤمن نیست. برخی عالمان شیعه مانند خواجه نصیرالدین طوسی و شهید ثانی، بر این باورند که ایمان و اسلام واقعی یکی است؛ اما اسلام ظاهری در مرتبه پایین‌تری از ایمان قرار دارد.

در دین اسلام، ایمان مبتنی بر علم و معرفت پایه‌گذاری شده است. از طرفی ایمان مبتنی بر عقل است و هر دوی آنها موهبت الهی بوده که یکدیگر را تأیید می‌کنند. هم‌چنین از دیدگاه اسلام میان ایمان و عمل، ارتباط تنگاتنگی وجود دارد و عمل، نمود ظاهری ایمان است که اگر نباشد، معلوم می‌شود ایمان در قلب، ریشه ندوانیده است.

مفهوم‌شناسی

در روایات و آثار فقهی شیعه، ایمان به دو معنای عامّ و خاصّ به‌کار رفته است: معنای عام، یعنی اعتقاد قلبی به تمامی آموزه‌های پیامبر اسلام و معنای خاص، افزون‌بر معنای اول، همراه با اعتقاد به امامت و ولایت ائمه دوازده گانه است. بنابر معنای خاص از ایمان، تمامی شیعیان دوازده‌امامی، مؤمن محسوب می‌شوند.

ایمان به معنای خاصّ، در باب‌های بسیاری از فقه مانند اجتهاد و تقلید، طهارت، نماز، زکات، خمس، روزه، اعتکاف، حج، وقف، نذر، قضاء و شهادات، به کار رفته و شرط صحت و قبولی تمامی عبادت‌ها دانسته شده است. ایمان در مرجع تقلید، امام جماعت، مستحقّ زکات و خمس، قاضی، شاهد و تقسیم‌کننده اموال که از جانب حاکم شرع نصب شده، شرط شده است. گفته شده بسیاری از فقیهان در مؤذّن جماعت و نایب در حج نیز به شرط بودن ایمان تصریح کرده‌اند.

شیخ مفید، از علمای امامیه، ایمان را تصدیق قلبی، اقرار زبانی و عمل به طاعات دانسته است؛ شافعی، از عالمان اهل‌سنت هم بر همین نظر است. برخی از امامیه، مانند سید مرتضی، شیخ طوسی، ابن‌میثم بحرانی، فاضل مقداد و عبدالرزاق لاهیجی معتقدند که ایمان، عمل قلبی و کار دل است و بر این اساس، ایمان همان اعتقاد قلبی به خدا، پیامبر و وحی است و مؤمن کسی است که با قلب خود معتقد باشد و اقرار زبان ضرورتی ندارد.

مصادیق

در قرآن کریم، مصادیقی برای ایمان بیان شده است؛ از جمله ایمان به خدا، ایمان به همه پیامبران، ایمان به آنچه از سوی خداوند بر پیامبران نازل شده است؛ مانند کتاب‌های آسمانی، ایمان به روز قیامت، ایمان به فرشتگان و ایمان به غیب.

متکلمان شیعه، لازمه ایمان را باور به توحید، عدل الهی، معاد، پیامبران و اعتقاد به امامت امامان معصوم بعد از پیامبر(ص) دانسته‌اند. در مقابل، معتزله معتقدند ایمان یعنی باور به توحید، عدل، اقرار به نبوت پیامبر اسلام(ص)، وعد و وعید و قیام به امر به معروف و نهی از منکر. اشاعره معتقدند لازمه ایمان تصدیق کردن به هر آنچه پیامبر اسلام(ص) آورده است؛ همچون یگانگی خداوند و وجوب نماز.

آثار و ویژگی‌ها

آیات بسیاری از قرآن، درباره ایمان و آثار و ویژگی‌های آن است؛ بر این اساس، ایمان با اسلام متفاوت است و در مرتبه‌ای بالاتر از آن قرار دارد، ایمان، حقیقتی است که دوست داشتن شدید خداوند را به همراه دارد، خداوند، مؤمنان را از «ظلمات» بیرون آورده و آنها را به عالم «نور» وارد می‌کند.

بر اساس قرآن کریم، ایمان، قابلیت زیاد و کم شدن دارد، و قلب‌های مؤمنان با آن به اطمینان و ثبات می‌رسد. همچنین در قرآن آمده است که هیچ انسانی را با اکراه و اجبار نمی‌توان به ایمان رساند و مؤمن ساخت.

در آیاتی از قرآن کریم، ‌خطاها، نقص‌ها و گناهان مؤمنان به آنها گوشزد شده و از آنان خواسته شده خود را اصلاح کنند.

ایمان تقلیدی

مشهور عالمان امامیه، بر این باورند که تقلید در ایمان، کافی نیست. معتزله و بیشتر اشاعره نیز در این باره با شیعیان هم‌نظرند. در مقابل، فقهای اهل سنت، حشویه و تعلیمیه، ایمان از روی تقلید را درست دانسته‌اند.

رابطه اسلام و ایمان

بسیاری از عالمان شیعه، معتقدند اسلام و ایمان دو مفهوم متفاوت‌اند و بر این اساس، اسلام اعم از ایمان است؛ یعنی هر مؤمنی مسلمان است، اما هر مسلمانی، لزوماً مؤمن نیست. بیشتر اشاعره نیز چنین نظری دارند.

با این حال، معتزله، بسیاری از خوارج، زیدیه، ابوحنیفه و پیروانش، و شیخ طوسی، تفاوت اسلام و ایمان را نپذیرفته‌اند. امین الاسلام طبرسی در تفسیر مجمع البیان ذیل آیه ۳۵ سوره احزاب ادعا کرده که ایمان و اسلام نزد بیشتر مفسران یکی است و تکرارش فقط برای تکرار لفظ است.

خواجه نصیرالدین طوسی، متکلم شیعه قرن هفتم هجری، شهید ثانی، فقیه بزرگ شیعه در قرن دهم هجری، و تفتازانی، متکلم قرن هشتم هجری، بر این عقیده‌اند که ایمان و اسلام واقعی یکی است، اما اسلام ظاهری متفاوت از ایمان و اعم از آن است؛‌ بر این اساس، کسانی که اسلام ظاهری دارند، لزوماً مؤمن نیستند، اما همه مؤمنان، مسلمان نیز هستند.

بنابر نظر علامه طباطبایی (۱۲۸۱-۱۳۶۰ ش)، فیلسوف و مفسر، اسلام و ایمان، درجاتی دارند و رسیدن به هر مرتبه از اسلام، شرط رسیدن به مرتبه بعدی از ایمان است؛ چنان‌که نخستین مرتبه اسلام، پذیرش ظاهر اوامر و نواهی الهی است و پس از آن، اولین مرتبه ایمان، یعنی اعتقاد قلبی و باور به مضمون شهادتین است که به انجام احکام فرعی اسلام منجر می‌شود.

رابطه ایمان و معرفت(علم)

بین ایمان و معرفت تلازمی وجود ندارد زیرا ممکن است که در برخی از موارد علم و آگاهی محقق شود اما ایمان تحقق نیابد. به طور مثال در داستان سجده نکردن ابلیس بر آدم(ص)، گرچه او علم به عظمت الهی داشت، اما ایمان کافی در پیروی از دستور خداوند را نداشت. در دین اسلام، ایمان مبتنی بر علم و معرفت پایه‌گذاری شده است، برخلاف مسیحیت که انسان باید ابتدا ایمان بیاورد سپس بفهمد. این معرفت ستیزی، بازتاب تحریف دین مسیحیت می‌باشد.

رابطه ایمان و عقل

از دیدگاه اسلام، ایمان مبتنی بر عقل است و هر دوی آنها موهبت الهی بوده که یکدیگر را تأیید می‌کنند. در روایتی از امام کاظم(ع) عقل حجتی درونی و دین حجت ظاهری معرفی شده است. هیچ فرقه اسلامی، عقلانیت را به طور کلی انکار نکرده و اختلاف آنها تنها در قلمرو و حیطه کارکرد عقل است. در مذهب امامیه هم در رجوع به دین و هم در کشف احکام دینی(به طور مستقیم یا غیرمستقیم) نیاز به عقل وجود دارد و عقل یکی از منابع احکام دین معرفی شده است. در دین اسلام بین عقل و ایمان تعارض وجود ندارد.

رابطه ایمان و عمل

از دیدگاه اسلام میان ایمان و عمل، ارتباط تنگاتنگی وجود دارد و عمل، نمود ظاهری ایمان است که اگر نباشد، معلوم می‌شود ایمان در قلب، ریشه ندوانیده است. از این رو در آیات بسیاری، ایمان و عمل صالح با هم ذکر شده‌اند. جعفر سبحانی متکلم شیعی، بر این باور است که هر عملی با هر نیتی بر ایمان دلالت ندارد بلکه تنها عملی ارزشمند است که از سر ایمان و بندگی خدا نشأت بگیرد از این رو عملی که از سر نفع شخصی یا عادت و یا ریا انجام شود، مورد تأیید اسلام نیست.

کتاب‌شناسی

• هستی‌ شناسی ایمان کاوشی در رابطۀ ایمان و معرفت. تألیف: عبدالله محمدی. این اثر به رابطه ایمان و معرفت پرداخته است.
• ایمان چیست؟ تالیف: آنتونی جان پاتریک کنی. این اثر به رابطه ایمان و تعقل پرداخته است.
• دل باید پاک باشد! (نقد پدیده اباحه گری). اثر: علی نصیری. این اثر به رابطه ایمان و عمل پرداخته است.
• ایمان و آثار آن. تألیف: استاد حسین انصاریان. این اثر به تبیین قرآنی و روایی آثار ایمان پرداخته است.

پیوند به بیرون

• منبع مقاله:دانشنامه کلام اسلامی
• دائرة المعارف بزرگ اسلامی