آیه ایثار نهمین آیه سوره حشر است. به عقیده مفسران، این آیه درباره ایثار انصار نسبت به مهاجران نازل شده است. طبق شأن نزولی که بیشتر مفسران پذیرفته‌اند، انصار به پیامبر(ص) اعلان داشتند که غنائم بنی‌نضیر را میان مهاجران تقسیم کند و نه تنها از آن غنائم سهمی نمی‌خواهند؛ بلکه حاضرند اموال خود را نیز میان مهاجران تقسیم کنند. داستان‌های دیگری نیز نقل شده که مفسران آنها را پس از نزول آیه و از باب تطبیق دانسته‌اند.
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| نام آیه | آیه ایثار |
| واقع در سوره | حشر |
| شماره آیه | ۹ |
| جزء | ۲۸ |
| اطلاعات محتوایی | |
| شأن نزول | ایثار انصار در بخشیدن اموال خود و غنائم بنی‌نضیر به مهاجران |
| مکان نزول | مدینه |
| درباره | انصار |
 | |
| آیات اخلاقی | |
|---|---|
| آیات افک • آیه اخوت • آیه اطعام • آیه نبأ • آیه نجوا • آیه مشیت • آیه بر • آیه اصلاح ذات بین • آیه ایثار | |
| احادیث اخلاقی | |
| حدیث قرب نوافل • حدیث مکارم اخلاق • حدیث معراج • حدیث جنود عقل و جهل | |
| فضایل اخلاقی | |
| تواضع • قناعت • سخاوت • کظم غیظ • اخلاص • خشیت • حلم • زهد • شجاعت • عفت • انصاف • اصلاح ذات البین • عیب‌پوشی | |
| رذایل اخلاقی | |
| تکبر • حرص • حسد • دروغ • غیبت • سخن‌چینی • تهمت • بخل • عاق والدین • حدیث نفس • عجب • عیب‌جویی • سمعه • قطع رحم • اشاعه فحشاء • کفران نعمت | |
| اصطلاحات اخلاقی | |
| جهاد نفس • نفس لوامه • نفس اماره • نفس مطمئنه • محاسبه • مراقبه • مشارطه • گناه • درس اخلاق • استدراج | |
| عالمان اخلاق | |
| ملامهدی نراقی • ملا احمد نراقی • میرزا جواد ملکی تبریزی • سید علی قاضی • سید رضا بهاءالدینی • سید عبدالحسین دستغیب • عبدالکریم حق‌شناس • عزیزالله خوشوقت • محمدتقی بهجت • علی‌اکبر مشکینی • حسین مظاهری • محمدرضا مهدوی کنی | |
| منابع اخلاقی | |
| قرآن • نهج البلاغه • مصباح الشریعة • مکارم الاخلاق • المحجة البیضاء • رساله لقاءالله (کتاب) • مجموعه وَرّام • جامع السعادات • معراج السعادة • المراقبات | |
این آیه انصار را کسانی می‌داند که «مهاجران را دوست می‌دارند»، «و در دل خود نیازى به آنچه به مهاجران داده شده، احساس نمی‌كنند» و «آنان را بر خود مقدّم می‌دارند هر چند خودشان بسیار نیازمند باشند»؛ بنابراین، محبت به مهاجران، بلندنظری و ایثار را سه ویژگی مثبت انصار بر می‌شمارد.
متن آیه
﴿وَالَّذِينَ تَبَوَّءُوا الدَّارَ وَالْإِيمَانَ مِنْ قَبْلِهِمْ يُحِبُّونَ مَنْ هَاجَرَ إِلَيْهِمْ وَلَا يَجِدُونَ فِي صُدُورِهِمْ حَاجَةً مِمَّا أُوتُوا وَيُؤْثِرُونَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ وَمَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ ٩﴾ [حشر:9]
﴿و [نیز] کسانی که قبل از [مهاجران] در [مدینه] جای گرفته و ایمان آورده‌اند هر کس را که به سوی آنان کوچ کرده دوست دارند و نسبت به آنچه به ایشان داده شده است در دلهایشان حسدی نمی‌یابند و هر چند در خودشان احتیاجی [مبرم] باشد آنها را بر خودشان مقدم می‌دارند و هر کس از خست نفس خود مصون ماند ایشانند که رستگارانند ٩﴾
سوره حشر: آیه ۹
|و برای كسانی است كه در این سرا [سرزمين مدينه] و در سراى ايمان پيش از مهاجران مسكن گزيدند و كسانى را كه به سویشان هجرت كنند دوست می‌دارند، و در دل خود نيازى به آنچه به مهاجران داده شده احساس نمی‌كنند و آنها را بر خود مقدّم می‌دارند هر چند خودشان بسيار نيازمند باشند، كسانى كه از بخل و حرص نفس خويش باز داشته شدهاند؛ رستگارانند.}}
شأن نزول
منابع تفسیری شأن نزول‌هایی برای آیه ایثار ذکر کرده‌اند:
- پیامبر اکرم در تقسیم غنیمت‌های قبیله بنی‌نضیر، به انصار اختیار دادند که اگر می‌خواهید اموال و خانه‌هایتان را با مهاجران تقسیم کنید و سپس با آنها در این غنیمت‌ها شریک گردید و یا اموال و خانه‌هایتان برای شما باشد؛ ولی سهمی از غنائم نداشته باشید. انصار در جواب گفتند که اموال خود را با مهاجران تقسیم می‌کنیم و از غنائم نیز سهمی نمی‌خواهیم.[۱] به گفته محمد محمدی ری‌شهری در دانشنامه قرآن و حدیث، بیشتر مفسران این شأن نزول را پذیرفته و آن‌را مناسب با ظاهر آیه دانسته‌اند.[۲]
- شخصی گرسنه نزد پیامبر اکرم(ص) آمد و طلب غذا کرد. پیامبر پس از اینکه از نبود عذا در منزلش مطلع شد، از اصحابش پرسید چه کسی می‌تواند این شخص را مهمان کند؟ در منابع تفسیری از فردی انصاری نام برده شده که پذیرفت مهمان را به خانه خود ببرد، درحالی‌که تنها به اندازه کودکان خود غذا داشت. وی و همسرش با خاموش کردن چراغ خانه و خواباندن کودکان، غذا را جلوی مهمان قرار داده همراه او بر سر سفره نشستند و بدون آن‌كه چیزى از غذا در دهان بگذارند، با مهمان همراهی کردند تا او گمان كند آنها نیز همراه او غذا می‌خورند در حالی که گرسنه خوابیدند.[۳]
- در منابع روایی داستان مرد انصاری را برای امام علی(ع) و حضرت فاطمه(س) نیز نقل کرده‌اند؛[۴] ولی برخی مفسران معتقدند این آیه در مورد انصار نازل شده و آنچه برای امام علی(ع) و حضرت فاطمه(س) نقل شده بیشتر از باب تطبیق آیه است؛ یعنی این واقعه پس از نزول آیه بوده و می‌توان مفاد آیه را بر آنها نیز تطبیق داد.[۵]
- شأن نزول‌های دیگری نیز برای آیه ایثار نقل شده است.[۶] علامه طباطبایی این داستان‌ها را از باب تطبیق دانسته که آیه بر داستان آنها نیز صدق می‌کند ولی شأن نزول آیه نیستند.[۷]
محتوای آیه
آیه ایثار را در شأن انصار دانسته‌اند.[۸] برخی مفسران معتقدند اختلافی در اینکه این آیه در شأن انصار است، وجود ندارد.[۹]
خداوند در ابتدای آیه، انصار را چنین توصیف می‌کند که پیش از آنکه مهاجران به مدینه هجرت کنند، در مدینه ساکن شدند و برای پیامبر و مهاجران به بهترین وجه میزبانی کردند.[۱۰] آنها پیش از آنکه مهاجران به مدینه بیایند، ایمان آوردند.[۱۱]
در ادامه آیه سه توصیف از انصار می‌آورد «مهاجران را دوست می‌دارند»، «و در دل خود نیازى به آنچه به مهاجران داده شده، احساس نمی‌كنند» و «آنان را بر خود مقدّم می‌دارند هر چند خودشان بسیار نیازمند باشند».[۱۲] به این ترتیب «محبت»، «بلندنظرى» و «ایثار» را سه ویژگى انصار برمی‌شمارد.[۱۳]
پانویس
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۹، ص۳۹۰.
- ↑ محمدی ری‌شهری، دانشنامه قرآن و حدیث، ۱۳۹۱ش، ج۱، ص۱۹۴.
- ↑ واحدی نیشابوری، أسباب نزول القرآن، ۱۴۱۱ق، ص۴۳۹.
- ↑ ابن شهر آشوب، مناقب آل أبی‌طالب علیهم السلام، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۷۴
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲۳، ص۵۱۹.
- ↑ سیوطی، الدر المنثور، ۱۴۰۴ق، ج۶، ص۱۹۵: قرطبی، الجامع لأحكام القرآن، ۱۳۶۴ش، ج۱۹، ص۲۵.
- ↑ طباطبائی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۹، ص۲۰۹.
- ↑ زمخشری، الكشاف عن حقائق غوامض التنزیل، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۵۰۴.
- ↑ قرطبی، الجامع لأحكام القرآن، ۱۳۶۴ش، ج۱۹، ص۲۰.
- ↑ مغنیه، تفسیر الكاشف، ۱۴۲۴ق، ج۷، ص۲۹۰.
- ↑ شیخ طوسی، التبیان، بیروت، ج۹، ص۵۶۵.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲۳، ص۵۱۷-۵۱۸.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲۳، ص۵۱۸.
منابع
- ابن شهر آشوب مازندرانی، مناقب آل أبی‌طالب علیهم السلام، قم، انتشارات علامه، چاپ اول، ۱۳۷۹ق.
- زمخشری، محمود، الكشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت، دارالکتب العربی، ۱۴۰۷ق.
- سیوطی، جلال الدین، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، قم، کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، با مقدمه: شیخ آقابزرگ تهرانی، تحقیق: احمد قصیرعاملی، داراحیاء التراث العربی، بیروت، بی‌تا.
- طباطبائی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه: محمد جواد بلاغی، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.
- قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لأحکام القرآن، انتشارات ناصر خسرو، تهران، چاپ اول، ۱۳۶۴ش.
- محمدی ری‌شهری، محمد، دانشنامه قرآن و حدیث، مترجم: حمیدرضا آژیر، حمیدرضا شیخی، قم، دارالحدیث، ۱۳۹۱ش.
- مغنیه، محمد جواد، تفسیر الکاشف، دارالکتب الإسلامیة، تهران، چاپ اول، ۱۴۲۴ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
- واحدی نیشابوری، علی بن احمد، اسباب النزول، بیروت، دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۱۱ق.