آیین سنتی و مذهبی قالیشویان مراسمی است که همه ساله در دومین جمعه ماه مهر مصادف با شهادت امامزاده سلطانعلی بن محمد باقر در مشهد اردهال برگزار می‌شود. این مراسم جزو معدودمراسم‌های مذهبی شیعیان است که به تاریخ شمسی برگزار می‌شود.
| قالیشویان | |
|---|---|
 | |
| اطلاعات آئین | |
| زمان‌برگزاری | دومین جمعه مهر ماه |
| مکان برگزاری | مشهد اردهال |
| گستره جغرافیایی | کاشان |
| منشأ تاریخی | شهادت امامزاده سلطانعلی |
| اشیاء و نمادها | قالی و چوب‌دستی |
| وجه نمادین | خون‌خواهی از قاتلان امزاده سلطانعلی و غسل امامزاده در نهر آب |
| ثبت ملی | ثبت در فهرست میراث معنوی • ثبت در یونسکو |
| آیین‌های مهم | |
| سینه‌زنی • افطاری • تشییع جنازه • تعزیه خوانی سایر آیین‌ها | |
در این مراسم که به «جمعه‌قالی» نیز شهرت یافته، اهالی فین کاشان در یک مراسم نمادین، با چوب‌دستی‌هایی، قالیچه‌ای را در نهر آبی که در نزدیکی آنجاست شست‌وشو می‌دهند. هر سال بسیاری از مردم ایران برای حضور در مراسم قالیشویان و دیدن این آیین تاریخی، به مشهد اردهال سفر می‌کنند. این مراسم در فهرست میراث معنوی ایران ثبت شده و در دسامبر ۲۰۱۲م در فهرست میراث فرهنگی و معنوی یونسکو به ثبت رسید.
تاریخچه مراسم
بنابر نقل‌ها، امامزاده سلطانعلی از فرزندان امام باقر به درخواست اهالی کاشان قدیم به ایران آمد و پس از مدتی توسط حاکمان وقت به شهادت رسید. گفته شده سلطانعلی را هنگام دعا و نماز، در محلی که اکنون به قتلگاه معروف است به شهادت رساندند. دو روز پس از شهادت، خبر به اهالی فین و خاوه رسید آن‌ها خود را به اردهال رساندند و پیکر امامزاده را در یک تخته‌قالی نهاده و در بالای تپه دفن کردند. بعد قالی آغشته به خون امامزاده را با آب جوی شستند. به همین علت هر سال در دومین جمعه مهر در مشهد اردهال این مراسم برگزار می‌شود.[۱] این مراسم به تاریخ شمسی برگزار می‌شود.[۲]
مکان و زمان مراسم
مشهد اردهال نام روستایی است در غرب شهر کاشان. این منطقه که به «مشهد قالی» نیز شهرت دارد، محل شهادت امامزاده سلطانعلی از فرزندان امام باقر بوده که هم اکنون بارگاه او در آنجاست. دومین جمعه مهرماه، زمان برگزاری مراسم قالیشویان است.
آداب و رسوم برگزاری
مراحل و رسوم مراسم از این قرار است:
جمعه‌جار
یک هفته پیش از آغاز مراسم، معمولاً در نخستین جمعه از فصل پاییز، مراسم جار در فین برگزار می‌گردد. این روز که در میان فینی‌ها به «جمعه جار» شهرت یافته، روز فراخوانی و تعیین روز قالیشویان است و اعلام آن به مردم، بر عهده ستاد برگزاری مراسم سنتی مذهبی قالیشویان فین است. این گروه، روز مراسم را معمولاً در دومین جمعه پائیز تعیین می‌کنند.[۳] اما اگر مصادف با روزهای سوگواری یا جشن‌های مذهبی باشد به یک هفته بعد یا قبل موکول می‌گردد.
بازار مشهد اردهال
یکی دیگر از برنامه‌های قالیشویان، احداث بازاری به مدت یک هفته تا ده روز است و صاحبان حرفه‌های مختلف، کالاها و اجناس خود را به مردم و زائران عرضه می‌کنند. گفته شده مردم آن منطقه معتقدند خرید لوازم و اسباب خانه در مشهد اردهال در کنار بقعه امامزاده سلطانعلی باعث خیر و برکت می‌شود.[۴]
مراسم اصلی قالیشویان
مراسم اصلی که به «جمعه‌قالی» معروف گردیده، دارای ویژگی‌ها و رسوم خاصی است. اغلب عزاداران، شب جمعه‌قالی به اردهال می‌آیند و در زائرسراها، دامنه‌ها و حوالی صحن‌های بقعه امامزاده به سر می‌برند. از اوایل صبح جمعه، هزاران نفر با پوشش پیراهن مشکی، چوب و چماق‌های تراشیده و مخصوص خود را به دست می‌گیرند. چوب به دستان در کنار جوی آبی که در صحن بقعه شاهزاده حسین جاری است، جمع می‌شوند و منتظر می‌مانند تا مراسم آغاز شود. در این میان چند تن از بزرگان، نذورات نقدی مردم را جمع می‌کنند. با شروع مراسم، یا حسین‌گویان و با شور و هیجان با پایین و بالابردن چوبهایشان برای گرفتن قالی به سمت مرقد سلطانعلی که در فاصله ۸۰۰ متری واقع است، به راه می‌افتند.
این جماعت پس از عبور از گذرگاه دره، از ضلع جنوبی بقعه وارد صحن پاپک می‌شوند و با طی کردن پله‌های پاپک وارد صحن صفا می‌شوند. معمولا قبل از این که قالی را از خادمین امامزاده تحویل بگیرند، در صحن صفا و صحن‌های جانبی، مراسم نوحه‌خوانی و سینه‌زنی و سخنرانی برگزار می‌شود.
پس از پایان سخنرانی و سوگواری، یکی از ریش‌سفیدان فینی، کمک‌های نقدی و نذورات جمع‌آوری شده را به عنوان هدیه به متولی یا سرپرست خادمان آستانه می‌دهد و درخواست قالی مخصوص امامزاده شهید شده را می‌کند. خادمان، یک تخته قالی لوله شده را با پارچه مشکی می‌پوشانند و به ریش‌سفیدان می‌سپارند. چوب به دستان، با دیدن قالی با شور و هیجان مضاعف و فریاد یا حسین یا حسین به سوی قالی می‌شتابند. قالی را در اختیار می‌گیرند و در حالی که انبوه جمعیت غیر فینی، آن‌ها را احاطه و همراهی می‌کنند، قالی لوله شده را به نشانه جسد امامزاده که در فرش پیچیده شده با ذکر یا حسین و هیاهوی زیاد بر دوش نهاده با گام‌های تند و شتایان از صحن صفا خارج می‌شوند. دسته دیگر، چوب و چماق‌های خود را در آسمان تکان می‌دهند، می‌رقصانند و مانند سپاهی خشمگین به دنبال عَلَم به سوی چشمه سرازیر می‌شوند.
گروهی جلوتر، خود را به چشمه می‌رسانند و جمعیت را از لب چشمه کنار زده، فضا را آماده ورود قالی می‌کنند. قالی را یه کنار نهر می‌آورند و بر روی زمین می‌گذارند. در این هنگام کسانی که امامزاده را یاری نکرده‌اند را لعنت می‌کنند. سپس برای شستن قالی، چوب‌دستی خود را در آب چشمه فرو برده، بیرون می‌آورند، قطرات آب چوب‌ها را به قالی می‌پاشند و گوشه‌ای از قالی را خیس می‌کنند، که این نمادی برای شستن و غسل دادن قالی شهید است. سپس به همان ترتیب قالی را بر دوش گرفته از طریق گذرگاهی که به در شرقی بقعه منتهی می‌شود وارد صحن سردار یا فینی‌ها می‌شوند و چند دور قالی را در حیاط می‌چرخانند و بعد به ایوان بقعه می‌برند.
سپس چند نفر از بزرگان پیش می‌روند تا قالی را بگیرند ولی چوب‌به‌دستان که دوست ندارند قالی را تحویل دهند، با تکان‌دادن چوبهایشان آن‌ها را دور می‌کنند؛ تا این‌که با کشمکش‌های زیاد و فریادهای مکرر حسین حسین و الله اکبر، بزرگان فینی قالی را گرفته به بزرگان خاوه تحویل می‌دهند. خاوه‌ای‌ها نیز قالی را با تشریفات خاص تحویل خدام امامزاده می‌دهند. بدین ترتیب حدود ظهر، مراسم تمام می‌شود و دسته برای زیارت به مرقد امامزاده می‌روند.[۵] [۶]
ثبت جهانی در یونسکو
مراسم قالیشویان مشهد اردهال در جریان هفتمین اجلاس کمیته بین الدول میراث فرهنگی با تلاش‌های سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری و نمایندگی دائم جمهوری اسلامی ایران در یونسکو و به پیشنهاد ایران، برای ثبت جهانی به تصویب این کمیته رسید.[۷]
گالری
-
تصویری از آیین اصلی قالیشویان
-
تصویری دیگر از آیین اصلی قالیشویان
-
نمایی دیگر از آیین اصلی قالیشویان
-
کتاب حماسه تاریخی مشهد ارهال
-
کتاب قالیشویان
پانویس
- ↑ فیض، گنجینه آثار قم، ۱۳۵۰ش، ج۲، ص۵۸-۵۹.
- ↑ «تنها مراسم مذهبی که به تاریخ شمسی برگزار می‌شود»، کاشان‌نیوز.
- ↑ جمعه جار، روز دعوت، وبسایت رسمی قالیشویان.
- ↑ احسان آزادبخش، مروری بر مراسم قالیشویان، ۱۳۸۸ش.
- ↑ آیین "قالیشویان مشهد اردهال" در کاشان، موزه مجازی میراث معنوی ایران.
- ↑ مشیری، حضرت سلطانعلی بن امام محمد باقر(ع) و تاریخچه مختصری از مراسم قالیشویان در مشهد اردهال کاشان، ۱۳۵۵ش.
- ↑ مراسم سنتی مذهبی قالیشویان فین کاشان ثبت جهانی شد، وبسایت رسمی قالیشویان.
منابع
- آزادبخش، احسان، مروری بر مراسم قالیشویان، فرهنگ مردم ایران » بهار ۱۳۸۸ - شماره ۱۶.
- آیین "قالیشویان مشهد اردهال" در کاشان، موزه مجازی میراث معنوی ایران، تاریخ بازدید: ۲۹ آبان ۱۳۹۹ش.
- جمعه جار، روز دعوت، وبسایت رسمی قالیشویان، تاریخ انتشار: ۲۱ شهریور ۱۳۹۰ش.
- فیض، عباس، گنجینه آثار قم، قم، مهر استوار، ۱۳۵۰ش.
- مراسم سنتی مذهبی قالیشویان فین کاشان ثبت جهانی شد، وبسایت رسمی قالیشویان.
- مشیری، ابوالقاسم، حضرت سلطانعلی بن امام محمد باقر(ع) و تاریخچه مختصری از مراسم قالیشویان در مشهد اردهال کاشان، معارف اسلامی (سازمان اوقاف)، اسفند ۱۳۵۵ - شماره ۲۷.