چلهنشینی
چِلّه‌نشینی یا اربعینیه، خلوت چهل‌روزه برای ریاضت و عبادت است که بیشتر میان مرتاضان و درویشان رواج داشته است. این کار با هدف به‌دست آوردن توانایی‌های لازم برای سیر و سلوک انجام می‌شود. کسانی که به چلهنشینی باور دارند، غالباً به روایتی از پیامبر (ص) استناد می‌کنند که «هر کس چهل روز، خود را برای خدا خالص کند، خدا چشمه‌های حکمت را از قلب وی بر زبانش جاری می‌کند». البته برخی چلهنشینی را بدعت می‌دانند.
اجازه و نظارت استاد، طهارت بدن، دائم الوضو بودن، سکوت، روزه یا کم‌خوری، خلوص نیت، مداومت بر ذکر، حضور قلب و آمادگی جسمی و روحی، از جمله آداب چلهنشینی است.
معنا
چلهنشینی، خلوت‌گزینی چهل‌روزه‌ای است که برای انجام ریاضت و عبادت صورت می‌گیرد.[۱] این سنت میان مرتاضان و درویشان رواج داشته است[۲] و به آن اربعین یا اربعینیه هم می‌گویند.[۳]
فلسفه و مستندات چلهنشینی
فلسفه چلهنشینی را رسیدن به توانایی‌های لازم برای سیر و سلوک دانسته‌اند.[۴] برخی معتقدند که آیات و روایات هم چلهنشینی را تأیید می‌کند. در این زمینه بیشتر بر حدیث معروفی از پیامبر اکرم(ص) تکیه می‌شود که در آن آمده است: هر کس چهل روز، خود را برای خداوند خالص، کند خدا چشمه‌های حکمت را از قلب وی بر زبانش جاری خواهد کرد.[۵][۶]برخی نیز عدد ۴۰ را عدد مقدس و دارای اسراری دانسته‌اند و به همین جهت سالکان برای تهذیب نفس و کنترل تمایلات نفسانی مدت زمان ۴۰ روز را برای ریاضت انتخاب می‌کنند. قرآن کریم نیز سن ۴۰ را سنّ اَشُدّ دانسته که به معنای رسیدن به مقطع رشد کامل است. خداوند در آیه ۱۵ سوره احقاف فرموده:حَتَّىٰ إِذَا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَبَلَغَ أَرْبَعِينَ سَنَةً تا آنگاه كه به رشد كامل خود برسد و به چهل سال برسد، [یادداشت ۱] صدرالمتألهین بر این باور است که بلوغ معنوی و رشد باطنی انسان که در آن مقطع ملکات نفسانی و اخلاق باطنی‌اش استحکام می‌یابد غالباً در سن ۴۰ سالگی است. وی معتقد است که انسان در دوران جنینی در رحم مادر در حد نفس نباتی(گیاهی) است ولی قابلیت و استعداد حیوانیت را داراست و پس از تولد تا دروان رسیدن به بلوغ، حیوانِ بشری بالفعل است و انسانِ نفسانی بالقوه است؛ یعنی آن چه در او تا پیش از بلوغ تحقق و فعلیت دارد همان جنبه‌های حیوانی (در حد غرائز و تمایلات) است؛ هر چند به ظاهر بشر است وپس از بلوغ غالباً تا آستانه ۴۰ سالگی با فکر و اندیشه اش ادراک می‌کند و عقل عملی‌اش را بکار می‌گیرد تا این که از ۴۰ سالگی به بعد ملکات و اخلاق باطنی‌اش استحکام پیدا می‌کنند. [۷] امام صادق(ع) در روایتی رسیدن به ۳۳ سالگی را سن «اَشُدّ» و همان رشد عقلی و سن ۴۰ را نهایت رشد انسان دانسته است. [۸]
آیه۵۱ سوره بقره و آیه۱۴۲ سوره اعراف که از میقات چهل روزه خدا با موسی (ع) سخن می‌گویند، از دیگر مستندات چلهنشینی است؛[۹] با این حال برخی بر این باورند که چلهنشینی در زمان پیامبر اسلام وجود نداشته است.[۱۰]
اعتبار فقهی
از دیدگاه فقیهانی چون لطف‌الله صافی گلپایگانی از مراجع تقلید ریاضت چلهنشینی روشی ساختگی و غیر‌شرعی است.[۱۱] برخی مجتهدین مانند محمد‌جواد فاضل لنکرانی، به لحاظ دینی چلهنشینی و چله کلیمیه به معنای خلوت و نشستن در خانه و مشغول شدن به عبادت را مردود و مربوط به عارفان و صوفیه دانسته‌اند.[۱۲]
چله موسوی و چله معکوس
معروف‌ترین چلهنشینی، چله موسوی است که یادآور میقات چهل‌روزه موسی در کوه طور است. این چله از اول ذی القعده آغاز می‌شود و در دهم ذی الحجه به پایان می‌رسد. نوع دیگری از چلهنشینی به نام چله معکوس در برخی از گروه‌های صوفیه رواج داشت که در آن، سالک در حالتی معکوس در چاهی آویزان می‌شد و چهل روز به ذکر و مراقبه می‌پرداخت.[۱۳]
آداب چلهنشینی
در کتاب‌های صوفیه، شرایطی برای چلهنشینی بیان شده است. اجازه و نظارت استاد، طهارت بدن، دائم الوضو بودن، سکوت، روزه یا کم‌خوری، خلوص نیت، مداومت بر ذکر، حضور قلب و آمادگی جسمی و روحی، از آن جمله است. برخی از صوفیان، آدابی چون رو به قبله نشستن به حالت چهارزانو یا دوزانو، نخوردن خوارک حیوانی، بیداری در شب، پوشاندن سر هنگام خروج از چله‌خانه، تکیه‌ندادن هنگام نشستن و بستن چشم را نیز توصیه کرده‌اند.[۱۴]
مخالفت برخی از صوفیه با چلهنشینی
برخی از صوفیان، چلهنشینی را سنت مسلمانان ندانسته و آن را بدعت شمرده‌اند. به عقیده اینان، کمک به مستمندان و مظلومان بسیار سودمندتر از چلهنشینی است.[۱۵]
ادبیات
در برخی از اشعار فارسی به سنت چلهنشینی اشاره شده است، از جمله این سروده حافظ:
نظامی گنجوی نیز پیش از حافظ گفته است:
و مانند شعر وحدت کرمانشاهی:
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ دهخدا، فرهنگ دهخدا، ذیل واژه چله‌نشستن.
- ↑ دهخدا، فرهنگ دهخدا، ذیل واژه چله‌نشستن.
- ↑ کاشانی بیدختی، «چله/چلهنشینی»، ص۱۰۲.
- ↑ نک بحر العلوم، رساله سیر و سلوک، ۱۴۲۲ق، ص۳۹-۴۰.
- ↑ نک فیض کاشانی، الوافی، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۱۰.
- ↑ بحر العلوم، رساله سیر و سلوک، ۱۴۲۲ق، ص۲۸، ۲۹.
- ↑ ملاصدرا، الحكمة المتعالية في الأسفار العقلية الأربعة، ۱۹۸۱م، ج۸، ص۱۳۶.
- ↑ شیخ صدوق، خصال، ۱۳۶۲ش، ج۲، ص۵۴۵.
- ↑ کاشانی بیدختی، «چله/چلهنشینی»، ص۱۰۲.
- ↑ کاشانی بیدختی، «چله/چلهنشینی»، ص۱۰۲.
- ↑ صافی گلپایگانی، معارف دین، ۱۳۹۱ش، ج۳، ص۳۵۰.
- ↑ «در منابع دينی چيزی به نام چله نشينی نداريم»، سایت فاضل لنکرانی.
- ↑ کاشانی بیدختی، «چله/چلهنشینی»، ص۱۰۲، ۱۰۳.
- ↑ کاشانی بیدختی، «چله/چلهنشینی»، ص۱۰۲.
- ↑ کاشانی بیدختی، «چله/چلهنشینی»، ص۱۰۳.
- ↑ حافظ شیرازی، غزلیات، غزل ۴۸۳، سایت گنجور.
- ↑ نظامی، مخزن الاسرار، بخش ۳۲، مقالت هفتم در فضیلت آدمی بر حیوانات، سایت گنجور.
- ↑ وحدت کرمانشاهی، غزلیات، غزل ۵۹، سایت گنجور.
یادداشت
- ↑ وَوَصَّيْنَا الْإِنْسَانَ بِوَالِدَيْهِ إِحْسَانًا ۖ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ كُرْهًا وَوَضَعَتْهُ كُرْهًا ۖ وَحَمْلُهُ وَفِصَالُهُ ثَلَاثُونَ شَهْرًا ۚ حَتَّىٰ إِذَا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَبَلَغَ أَرْبَعِينَ سَنَةً قَالَ رَبِّ أَوْزِعْنِي أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتِي أَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَعَلَىٰ وَالِدَيَّ وَأَنْ أَعْمَلَ صَالِحًا تَرْضَاهُ وَأَصْلِحْ لِي فِي ذُرِّيَّتِي ۖ إِنِّي تُبْتُ إِلَيْكَ وَإِنِّي مِنَ الْمُسْلِمِينَ. ترجمه:و انسان را [نسبت] به پدر و مادرش به احسان سفارش كرديم. مادرش با تحمّل رنج به او باردار شد و با تحمّل رنج او را به دنيا آورد. و باربرداشتن و از شيرگرفتن او سى ماه است، تا آنگاه كه به رشد كامل خود برسد و به چهل سال برسد، مى‌گويد: «پروردگارا، بر دلم بيفكن تا نعمتى را كه به من و به پدر و مادرم ارزانى داشته‌اى سپاس گويم و كار شايسته‌اى انجام دهم كه آن را خوش دارى، و فرزندانم را برايم شايسته گردان؛ در حقيقت، من به درگاه تو توبه آوردم و من از فرمان‌پذيرانم.»
منابع
- بحر العلوم(طباطبایی نجفی)، سیدمهدی، رساله سیر و سلوک منسوب به بحر العلوم، شرح سید محمدحسین حسینی طهرانی، مشهد، نور ملکوت قرآن، ۱۴۲۲ق.
- «در منابع دينی چيزی به نام چله نشينی نداريم»، سایت فاضل لنکرانی، تاریخ درج مطلب: ۲۲ خرداد ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۲۳ خرداد ۱۴۰۲ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، تهران، انتشارت دانشگاه تهران، چاپ اول، ۱۳۷۳ش.
- حافظ شیرازی، غزلیات، غزل ۴۸۳، سایت گنجور.
- صافی گلپایگانی، لطف الله، معارف دین(ج۳)، قم، دفتر تنظیم و نشر آثار آیت الله العظمی صافی گلپایگانی، ۱۳۹۱ش.
- فیض کاشانی، محمدمحسن بن شاه‌مرتضی، الوافی، اصفهان، کتابخانه امام أمیر المؤمنین علی(ع)، ۱۴۰۶ق.
- کاشانی بیدخی، حسینعلی، «چله/چلهنشینی»، دانشنامه جهان اسلام، ج۱۲، تهران، بنیاد دایرة المعارف اسلامی، ۱۳۸۷ش.
- نظامی گنجوی، مخزن الاسرار، بخش ۳۲، مقالت هفتم در فضیلت آدمی بر حیوانات، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۳۰ خرداد ۱۴۰۲ش.
- وحدت کرمانشاهی، غزلیات، غزل ۵۹، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۳۰ خرداد ۱۴۰۲ش.