التبیان فی تفسیر القرآن (کتاب)

التبیان فی تفسیر القرآن

اطلاعات کتاب
نویسنده	شیخ طوسی (متوفای ۴۶۰ق)
موضوع	تفسیر قرآن
سبک	کلام
زبان	عربی
مجموعه	۱۰ جلد
اطلاعات نشر
ناشر	دار احیاء التراث العربی

التبیان فی تفسیر القرآن، کتابی در تفسیر قرآن اثر شیخ طوسی (۳۸۵-۴۶۰ق) که آن را اولین تفسیر کامل شیعی دانسته‌اند. این کتب حاوی تفسیر همه آیات قرآن است و علاوه بر آن، از روش‌های متعدد تفسیری در آن استفاده شده است. این تفسیر از منابع کهن تفسیری به‌شمار می‌آید و بسیاری از مفسران شیعه، از آن سرمشق گرفته‌اند.

شیخ طوسی در این تفسیر، علاوه بر نقل روایات معصومان(ع) و صحابه، با تکیه بر عقل و توجه به علوم مختلف، آرای مفسران گذشته و معاصران خود را بررسی و ارزیابی کرده است. از این رو، برخی این تفسیر را دربردارنده انواع علوم و فنون قرآنی، همچون صرف، نحو، اشتقاق، معانی، بیان، حدیث، فقه، کلام و تاریخ دانسته‌اند.

مؤلف

مقالهٔ اصلی: نویسنده

محمد بن حسن طوسی (۳۸۵-۴۶۰ق)، مشهور به شیخ طوسی، فقیه بزرگ شیعه در قرن پنج قمری بوده است. او بعد از وفات سید مرتضی، رهبری دینی شیعه را عهده‌دار شد و با تربیت شاگردان بسیار و تألیف ده‌ها کتاب، خدمتی بزرگ به شیعه کرد.

شیخ طوسی نویسنده دو کتاب از کتب اربعه است که مهم‌ترین منابع حدیثی شیعه‌اند: تهذیب الاحکام و الاستبصار.

انگیزه تألیف

به‌گفته شیخ طوسی در مقدمه کتاب، تفاسیر قرآن، تا آن زمان، یا همه قرآن را در بر نمی‌گرفت یا آن را از نگاه علوم مختلف تفسیر نمی‌کرد؛ بلکه تنها یک دانش مثل، لغت‌شناسی یا صرف‌ونحو را شامل می‌شد. در برخی از تفاسیر هم به ذکر روایات بسنده می‌شد و روایات، خوب، تحلیل نمی‌شدند. تفاسیری هم که جامع بود، مطلب را بیش از حد تفصیل می‌دادند و شامل ممظالب نامرتبط بسیار بودند.

او نوشته است با توجه به این کاستی‌ها، هدفش این بوده که تفسیری از قرآن ارائه دهد که هم همه علومِ فهم قرآن در آن به کار رفته باشند؛ مانند قرائت، معانی، اِعراب، کلام و همچنین پاسخ به شبهات کلامیِ مذاهبِ دیگر. هم کتابی میانه باشد: نه چنان مفصل باشد که خواننده را خسته کند و نه چنان مختصر باشد که معنا را درست نرساند.

جایگاه تفسیر التبیان

اهمیت التبیان افزون بر مطالب و محتوای آن، بیشتر در روشی است که به جریان تفسیرنویسی شیعی وارد کرده و برای تفاسیر بعدی شیعی به سرمشق تبدیل شده است. مفسران شیعه بعدی و کتاب‌شناسان، این کتاب را ستوده و از محاسن آن سخن گفته‌اند. فضل بن حسن طبرسی مولف تفسیر مجمع البیان تصریح دارد که التبیان سرمشق او در تدوین تفسیرش بوده است.

روش و گرایش تفسیری

• روش شیخ طوسی در این اثر نسبت به تفاسیر پیشین شیعه تازگی دارد و گویا نخستین اثر تفسیری شیعی است که تنها به گردآوری روایات تفسیری نپرداخته بلکه خود، تحلیل، ارزیابی و اجتهاد هم کرده است. شیخ طوسی در این کتاب همراه ذکر و بررسی روایات معصومان(ع) و صحابه و نقل آراء و اندیشه‌های مفسران پیشین، خود نیز دست به‌اندیشه‌گری زده است. پیش از آن، در تفاسیر شیعه، مانند تفسیر قمی (اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم)، تفسیر عیاشی (قرن سوم)و جز آن، تنها روایاتی که درباره آیات صادر شده بودند، نقل می‌گشتند و مؤلفان این تفاسیر روایی، خود به تحلیل و ارزیابی دست نمی‌زدند. در میان اهل سنت، طبری (متوفای ۳۱۰ق) با تفسیرش مشهور به جامع البیان فی تفسیر القرآن در این روش بر شیخ طوسی پیشی دارد.
• شیخ طوسی از حجم روایات شیعی در تفسیر خویش کاسته است و به گفته برخی پژوهشگران معاصر، او در این روش از تفسیر المصابیح فی تفسیر القرآن تالیف مفسر دیگر شیعی، ابوالقاسم حسین بن علی معروف به وزیر مغربی (۳۷۰۴۱۸ ق) متاثر بوده و همین روش به تفاسیر بعدی شیعی نیز راه یافت؛ هرچند برخی تفاسیر دوره‌های بعد باز روش پیشین را پی گرفتند و برای نمونه در تفاسیر دوره صفویه چیزی جز روایات تفسیری نمی‌توان یافت. به ظاهر، این بازگشت به گذشته، تا اندازه‌ای از تسلط اخباریان در این دوره، که توجهی ویژه به روایات داشتند، متأثر است. با این حال، شیخ طوسی در مقدمه کتاب، که از روش‌های تفسیری سابق و معاصر خود یاد کرده و نام چند مفسر را هم برده، از تفسیر وزیر مغربی نام نبرده است.
• التبیان از تفاسیری است که آنها را به لحاظ منابع به‌کار رفته، «چند منبعی» یا «جامع» می‌خوانند. در این روش، مفسر از منابع و مستندات تفسیری متعددی از جمله قرآن، روایت و عقل در استنباطات تفسیری خود سود می‌برد. التبیان بدین لحاظ که در تفسیر آیات همزمان از منبع عقل و نقل بهره برده، از تفاسیر پیشین شیعه ممتاز است.
• تفسیر کلامی: شیخ طوسی در مباحث عقلی، فلسفی و کلامی چیره بوده و از این‌رو، به تناسب موضوعات، از موضوعات کلامی بسیار یاد کرده و از روش عقلی برای تبیین معانی آیات بهره برده است. او در برخی مواضع، هنگام تفسیر یک آیه، اندیشه‌های فرقه‌های کلامی مانند مرجئه را نیز نقل و نقد کرده است.
  
• تفسیر ادبی: روش تحلیل لغوی، صرفی و نحوی کلمات برای راه یافتن به معانی آیات در این تفسیر قابل توجه است. شیخ طوسی از منابع معتبر ادبی و اشعار فصیح عربی برای تحلیل لغوی سود برده است.
• در غالب موارد، هنگام تفسیر یک آیه آرای مفسران نخستین قرآن و اقوال کسانی مانند ابن عباس که از منابع تفسیری اهل سنت‌اند، ذکر و بررسی شده است.

محتوا و ساختار

• این اثر، تفسیر همه سوره‌ها و آیات قرآن را به ترتیب کتابت در بر دارد. تفسیرهای پیشین شیعه، مانند تفسیر ابوحمزه ثمالی (م ۱۴۸ ق)، تفسیر امام حسن عسکری (ع)، تفسیر فرات‌ کوفی (از اعلام قرن سوم و چهارم قمری)و تفسیر قمی (اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم قمری)، برخی آیات قرآن را بررسی نکرده‌اند.
• چیستی و ترتیب مطالب مربوط به هر سوره چنین است که در آغاز از نام‌های سوره، مکی یا مدنی بودنش، وضعیت آن به لحاظ وجود ناسخ و منسوخ و پاره‌ای دیگر از مشخصاتش سخن می‌رود. معنای لغوی واژگان، اختلاف قرائات، نکات صرف و نحوی و بلاغی و سپس شرح و تفسیر آیه و آرا و اقوال مختلف درباره آن، از مطالب دیگر کتاب است.
• بررسی اسباب نزول آیات و مسائل کلامی و مباحث فقهی مرتبط با آن در جای جای کتاب به‌چشم می‌خورد به‌گونه‌ای که وجهه کلامی و فقهی تفسیر بر دیگر وجوه آن برتری محسوسی دارد. نظر به آشنایی شیخ با اختلافات فقهی میان مذاهب مختلف اسلامی، بررسی‌های فقهی او در این اثر در بسیاری از مواقع، حالت تطبیقی و مقایسه‌ای نیز به خود گرفته است.
• شیخ طوسی پیش از پرداختن به تفسیر متن قرآن، دو فصل آورده است. نخست فصلی است با عنوان «در مطالبی که باید پیش از تفسیر از آنها آگاهی داشت» که شیخ در ابتدای این فصل به اختصار در رد تحریف قرآن چه تحریف به زیادت و چه تحریف به نقیصه سخن گفته است.فصل دوم با عنوان «نام‌های قرآن و نامگذاری سوره‌ها و آیات»، مختصری است درباره موضوعاتی مانند نام‌های قرآن و اصطلاحات و مفاهیمی مانند سوره، آیه و جز آن که آگاهی از آنها برای ورود به تفسیر قرآن کریم، مناسب می‌نماید.

شیخ طوسی کتابش را با تأکید بر این مطلب آغاز کرده که قرآن معجزه بزرگی بر راستی نبوت پیامبر و بلکه بزرگ ترین و مشهورترین معجزات اوست. وی هم چنین بحث درباره اعجاز را بحث تفسیری ندانسته و بحث در باره کم و زیاد شدن قرآن( و به خصوص کم شدن آیاتی از آن، آن‌گونه که در برخی روایات شیعه و سنی آمده است) را حتی درصورت صحت روایات؛ باعث بی اعتباری قرآن موجود در دست مسلمانان ندانسته زیرا پیامبر(ص) امتش را به تمسک به کتاب خدا(قرآن) و عترتش فرمان داده است

و این به معنای در دسترس و قابل تمسک بودن قرآن و عترت در هر عصر و زمان است و روشن است که امر کردن( به تمسک به کتابی که در دسترس نباشد و قدرت بر تمسک به آن نباشد) نادرست است. وی درادامه افزوده اینک که اطمینان داریم که آن چه از قرآن در دست ماست به اتفاق همگان صحیح و کلام خداست پس باید که با استناد به احادیث پیامبر وامامان(ع) که گفتارشان حجت است(و با پرهیز از تفسیربه رأی) به تفسیرش بپردازیم.

شیخ طوسی در پایان تفسیرش در سوره ناس در تفاوت میان مَلِک و مالک می‌گوید: «مَلِک» به معنای تدبیر کننده است و تدبیر نسبت به موجودات با شعور است چنان‌چه گفته می‌شود: «مَلِک الناس» و «مَلِک الروم» ولی «مالک» نسبت به اشیاء هم بکار می‌رود مانند: مالک الثوب. در سوره ناس منظور از «مَلِک الناس» همان تدبیر کننده امور مردم است و به معنای مالک نیست ولی در سوره حمد هم «ملک یوم‌الدین» صحیح است که به معنای پادشاه روز جزاست و هم «مالک یوم‌الدین»صحیح است که به معنای مالک روز جزاست یعنی در روز قیامت جز خدا نه پادشاهی و نه مالکی هست. پایان بخش کتاب تبیان گزارشی از تعداد سوره‌ها، سوره‌های مکی و مدنی، آیات ، کلمات، حروف و نقطه‌های قرآن است.

منابع تفسیر

• شیخ طوسی از کتاب‌های تفسیری متعددی در تالیف تفسیر خود بهره گرفته است. کتاب جامع البیان، اثر طبری (م. ۳۱۰ق.) از مهم‌ترین آنها است که شیخ هم در محتوا و هم در روش از آن اخذ کرده است. کتاب دیگر که به گفته برخی پژوهشگران افزون بر محتوا، تاثیر روشی نیز بر التبیان داشته، المصابیح فی تفسیر القرآن تالیف عالم شیعه، وزیر مغربی (۳۷۰-۴۱۸ق)است. قریب ۲۰۰ روایت تاریخی، سیره و اسباب النزول نخستین بار در تفسیر مغربی ذکر شده است که عمده‌ آنها به تفسیر التبیان و از آنجا به تفسیر مجمع البیان راه یافته است.
• از منابع تفسیری این کتاب، روایاتی از برخی صحابه و تابعین است. این روایات در تفاسیر پیشین شیعه، که به دست ما رسیده‌اند، کم‌تر به عنوان منابع تفسیر آیات به‌کار رفته‌اند؛ روایاتی از کسانی مانند ابن عباس، عبدالله بن مسعود، اُبی بن کعب، ابو سعید خدری مجاهد بن جبر مکی، ضحاک بن مزاحم و طاووس بن کیان.
• از مهم‌ترین منابع فقهی طوسی در بیان نکات فقهی آیات، کتاب خلاف نوشته خود اوست.

گزیده‌های تفسیر تبیان

تفسیر تبیان را دو عالم شیعی خلاصه کرده‌اند:

1. «مختصر التبیان» اثر ابن ادریس حلی. او در این کتاب با اندیشه‌های اصولی و فقهی شیخ مخالفت کرده است.
2. «مختصر التبیان» اثر ابوعبدالله محمد بن هارون معروف به ابن کال.

چاپ‌ها

این کتاب به صورت مکرر چاپ شده است از جمله:

1. چاپ سنگی در دو جلد به اهتمام میرزا علی آقا شیرازی و سید عبدالرسول روغنی‌زاده اصفهانی در سال ۱۳۶۵ق.
2. چاپ حروفی آن در ده جلد با تحقیق و تصحیح احمد شوقی و احمد حبیب قصیر و با مقدمه آقا بزرگ تهرانی در سال ۱۴۰۹ق.

پانویس

الگوی پانویس غیرفعال شده است. لطفا از الگوی پانوشت استفاده شود

منابع

• بحرالعلوم، سید محمد مهدی، الفوائد الرجالیة، تهران، مکتبة الصادق، ۱۳۶۳ش.
• تهرانی، آقابزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ق.
• صدر، حسن، تأسیس الشّیعة لعلوم الاسلام، بغداد، بی نا، ۱۳۷۰ش، چاپ افست تهران، بی‌تا.
• طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ۱۴۱۵ق.
• طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، مکتبة الاعلام الاسلامی، ۱۴۰۹ق.
• طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، تحقیق احمد قصیرعاملی،‌ بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی تا.
• گرجی، ابوالقاسم، تاریخ فقه و فقها، تهران، انتشارات سمت، چاپ سیزدهم، ۱۳۹۲ش.
• معرفت، محمدهادی، تفسیر و مفسران(ترجمه)، قم، مؤسسه فرهنگی التمهید، ۱۳۸۰ش.
• المصابیح فی تفسیر القرآن: گنجی کهن در تاریخ تفسیر شیعه ۲، سایت مطالعات قرآنی.

پیوند به بیرون

• مقاله التبیان فی تفسیر القرآن در دانشنامه جهان اسلام
• شیخ طوسی و منابع تفسیری وی در التبیان
• سیمای کلامی تفسیر تبیان
• روایت در تفسیر تبیان
• تبیان در تفسیر قرآن
• تفسیر طوسی (شیخ طوسی و منابع تفسیری وی در «التبیان»)
• جایگاه اشعار و امثال در تفسیر تبیان شیخ طوسی