استطاعت (حج)

برای دیگر کاربردها استطاعت را ببینید.

استطاعت، اصطلاحی فقهی و از شروط وجوب فریضه حج. فقهای مذاهب اسلامی با استناد به آیه وَلِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا^{[آل عمران–۹۷]} و نیز سنت و روایات اسلامی، استطاعت را شرط مهم وجوب حج می‌دانند.

به نظر مشهور فقهای شیعه، مستطیع مالی کسی است که علاوه بر نیازهای عادی زندگی خود مانند مسکن و اثاث منزل، مخارج کسانی که عرفا و شرعا نفقه آنها بر عهده اوست، زاد و راحله یا قیمت آنها را پیش از سفر حج داشته باشد. استطاعت مالی، با بخشش یا در اختیار گذاشتن زاد و راحله از جانب شخصی دیگر هم حاصل می‌شود. تمام فقهای مذاهب اسلامی داشتن دَین یا قرض (چه قرض به مردم و چه قرض یا دین الهی مانند زکات و خمس) را در صورتی که با ادای آن، امکان سفر حج از میان برود، مانع استطاعت مالی دانسته‌اند.

معنای فقهی

استطاعت درخصوص حج به‌معنای توانایی انسان بر رفتن به مکه و انجام‌دادن اعمال حج است. مراد از توانایی، تواناییِ عقلی نیست؛ یعنی این‌گونه نیست که حتی اگر کسی بتواند با مشقت به حج برود، استطاعت داشته باشد؛ بلکه منظور از آن، تواناییِ شرعی است؛ یعنی برخورداری از شرایطی که در فقه برای وجوب حج بیان می‌شود. به کسی استطاعت داشته باشد، مُستَطیع می‌گویند.

لزوم استطاعت برای واجب‌شدن حج

به‌اجماع فقیهان حج در صورتی بر انسان واجب می‌شود که استطاعت داشته باشد. این فتوا مستند به آیه ۹۷ سوره آل‌عمران است که در آن وجوب حج به استطاعت مشروط شده است: «وَلِلّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ الْبَیتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَیهِ سَبِیلًا» (و بر مردم واجب است که براى خدا قصد زيارت خانه كنند؛ البته براى کسانى كه توانایى رفتن به‌سوى آن را دارند).

شرایط استطاعت

برپایه فتواهای فقیهان استطاعت در چهار زمینه مالی، امنیت، سلامت بدنی و زمان مطرح است و شرایط آن به‌شرح زیر است:

• فرد توان مالیِ تهیه هزینه سفر حج را داشته باشد، بتواند تا زمانی که از حج برمی‌گردد، مخارج خانواده‌اش و کسانی را که تأمین هزینه زندگی‌شان برعهده او است، فراهم کند و همچنین توانایی اداره زندگی‌اش را پس از بازگشت از حج داشته باشد.
• رفتن به مکه امکان‌پذیر باشد و خطری جانی، مالی، یا آبرویی فرد را تهدید نکند.
• فرد از سلامت بدنی لازم برای سفر به مکه و به‌جاآوردن مناسک حج برخوردار باشد.
• زمان کافی برای رفتن به مکه و انجام مناسک حج وجود داشته باشد.

استطاعت زن

به‌فتوای فقیهای بیشتر مذاهب اهل سنّت برای استطاعت زن شرط دیگری هم مطرح کرده‌اند و آن این است که یکی از محارم او بتواند او را همراهی کند؛ اما فقیهان امامی همراهی محارم را شرط استطاعت زن نمی‌دانند.

احکام

برخی از احکام فقهی استطاعت براساس رساله‌های توضیح المسائل به‌شرح زیر است:

• کسی که هزینه رفتن به مکه را ندارد، اما دیگری هزینه او را قبول کرده است، اگر مطمئن باشد که او به قولش عمل می‌کند، مستطیع محسوب می‌شود و حج بر او واجب است.
• کسی که مستطیع شده، اما به حج نرفته تا فقیر شده است، باید هرطور که می‌تواند، به حج برود، هرچند برایش مشقت داشته باشد. همچنین چنین شخصی اگر پیر یا ناتوان شود و امیدی هم نداشته باشد که خودش بتواند به حج برود، باید اجیر بگیرد تا از طرف او حج انجام دهد.

پانویس

الگوی پانویس غیرفعال شده است. لطفا از الگوی پانوشت استفاده شود

منابع